بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى    
  • ورتالىق
  • ەل ءىشى
  • شينجياڭ
  • حالىقارا

سۋرەتتى حابار

حالىق تورابى>>مادەنيەت

قازاق حالىق ايتىسى

2013.11.01 09:50     كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى


   جەكپە-جەك

  ايتىستىڭ ارقاۋى-سۋىرىپ سالما ولەڭ ءسوز، باستى قاسيەتى- شەشەندىك ءسوز سايسى، شارىقتاۋ شەگى ــ جەڭۋ-جەڭىلۋ، مايدانى ــ قالىڭ جيىن، شارشى توپ. ول ءداستۇر مەن ءداۋىردى، مازمۇن مەن فورمانى، اقىندىق شابىت پەن پوەزيالىق تالاپتى، اۋەن مەن ءسوزدى، ورىنداۋشىلىق شەبەرلىك پەن قيمىل-قوزعالىستى بەرىك ۇشتاستىرادى.

  وندا سۇلۋلىق پەن جەكسۇرىندىق، ۇنامدى مەن ۇنامسىزدىق، شىندىق پەن جالعان، ەكى جاقتىڭ كوڭىل-كۇيى، ىشكى ارپالىسى، ءمىنى مەن ارتىقشىلىعى ولەڭ–ديالوگ ارقىلى بەينەلەنەدى.

  قىسقاسى، ول ءتۇرلى ونەردىڭ ەرەكشەلىگىن ءوز بويىنا سىڭىرگەن توعىسپالى حالىقتىق ونەر. سونداي-اق ول وزىنە ءتان ارناۋلى ۇعىمدارى مەن ناقتى وبيەكتىلەرى بار، كەمەلدى دە كەڭ تىنستى تۇرلەرى جۇيەسىن قالپتاستىرعان جانر.

  ايتىس ونەرى قوعامدىق قىزمەتى ارقالاعان ءبىر ءبۇتىن جۇيە رەتىندە ءومىر سۇرەدى دە، ءورىسىنىڭ اسا كەڭ بولۋىنا بايلانىستى، مازمۇندىق، تاقىرىپتىق ەلەمەنت، فورمالىق ەلەمەنت، اۋەندىك ەلەمەنت، ولەڭ فورماسى، ورىنداۋ شەبەرلىگى، ايتسۋشى سانى قاتارلىلاردىڭ بىرلىگىنەن قۇرىلادى. ول ەلەمەنتتەر اراسىندا ساپالىق ايىرماشىلىق بولادى.

  ءاربىر ەلەمەتتىڭ ساپاسى ونىڭ قىزمەتىن ايقىنداپ، ايتىس ونەرىنىڭ ىشكى تۇرلەر جۇيەسىن قالىپتاستىرادى. قىسقاسى، ايتىس ونەرىنىڭ تۇرلەر جۇيەسى تىكەلەي بايلانىستى بولادى دا، تومەندەگىدەي جىكتەلەدى:

  1.مازمۇندىق جانە تاقىرىبىنا قاراي سالت ولەڭ ايتىسى جانە اقىندار ايتىسى سىندى ەكى ۇلكەن جانرعا بولىنەدى. ونى مىناداي كەستەمەن كورسەتۋگە بولادى:

  ايتىس (ولەڭ): ايتىس-ايتىس ونەرىنىڭ تۇتاس جۇيەسىن اتاپ كورسەتۋدە قولدانىلاتىن تەرميىن. بۇل تەرميىن باستاپتا ورتاق ەتىس بولىپ، ەتىستىكتىڭ ءتۇبىرى«ايت» سوزىنە ورتاق ەتىس تۋدىراتىن قوسىمشا«س» قوسىلۋ ارقىلى جاسالعان، ەكى ادامنىڭ ءوزارا سويلەسۋى دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.

  قازىرگى قازاق تىلىندە ايتىس اتاۋى ـ كوپ ماعىنالى زات ەسىم رەتىندە مىناداي ماعىنالاردا قولدانىلادى: ءبىرىنشى جاڭجالداسۋ، ءسوز تالاستىرۋ؛ ەكىنشى، ساياسي، عىلمي، ت.ب. ماسەلەلەر جونىندەگى پىكىر تالاستىرۋ؛ ءۇشىنىشى، جەكە ادامداردىڭ نەمەسە ەكى توپتىڭ اراسىندا بولاتىن ولەڭ تۇرىندەگى سۋىرىپ سالما ءسوز جارىسى. دەمەك، سوڭعى ماعىنا ـ ولەڭ تۇرىندەگى ءسوز قاعىستىرۋ، تارتىسۋ، داۋلاسۋ، سىناسۋ، جارىسۋ، ونەر سالستىرۋ ماعىنالارىن قامتىپ، ايتىس ونەرىندە تەرميندىك ءتۇس الادى.

  قىز-جىگىت ايتىسى ـ قىز بەن جىگىتتىڭ ولەڭمەن ازىلدەسۋ، ءوزىنىڭ ىڭكار كوڭىلىن ءبىلدىرۋ تۇرىندە باستالىپ، اياعى الەۋمەتتىك ماڭىزى بار ماسەلەلەرگە سوعاتىن سالت ولەڭ ايتىستارىنىڭ ءبىر ءتۇرىن كورسەتۋدە قولدانىلادى. مۇنداي ايتىس كوبىنە ەل اۋىزىندا ايتىلىپ جۇرگەن جاتتاندى ولەڭدەردەن قۇرالىپ، ايتىس ۇستىندە ونىڭ مازمۇنىنا، تاقىرىبىنا قاراي كەيبىر شۋماقتار جانە جولدار جاڭادان شىعارىلىپ، وزگەرىپ وتىرادى.

  جۇمباق ولەڭ ايتىسى ـ جۇمباقپەن ايتىساتىن سالت ولەڭ ايتىستارىنىڭ ءبىر ءتۇرىن كورسەتۋدە قولدانىلاتىن تەرمين. بۇل ايتىس ەكى ءتۇرلى بولادى: بىرەۋىندە ەكى ارىپتەس جاي ايتىسىپ وتىرادى دا، ارا-تۇرا سۇراۋ بەرىپ، وعان جۇمباقپەن جاۋاپ قايتارادى، ەكىنشىسىندە ايتىستى جۇمباقپەن باستاپ، جۇمباقپەن اياقتايدى.

  ءدىني ايتىس ـ قازاق حالقى اراسىندا ءدىندى ۋاعىزداپ، ءدىننىڭ دۇنيەگە، ادامنىڭ ءىس-ارەكەتىنە قاتىناساتىن ناسيحاتتاۋ ماقساتىنداعى سالت ولەڭ ايتىستارى. مازمۇن جاقتان ءدىني ايتىستاردىڭ دەنى ءىسلام ءدىنىن ايتىستىڭ تاقىرىبى ەتىپ، ونى ۋاعىزداۋدى ماقسات ەتەتىن«ۋاعىز ايتىس» بولادى، تەك ءبىر ءبولىمى عانا شاماندىق نانىم-سەنىم مازمۇنىنداعى «بادىك ايتىس» بولادى.

  ءازىل-قالجىڭ ايتىستارى:ءازىل-وسپاق رەتىندە كەزدەيسوق قاعىسىپ، تاپقىر وي، تارتىمدى شۋماقتارمەن قىسقا جاۋاپتاساتىن شاعىن ايتىس. ءازىل-قالجىڭ ايتىستارى ەكى ارىپتەس ورتاسىندا كەزدەيسوق تۋىلادى، ولار بىرىمەن-ءبىرى قىسقا قاعىسىپ، تاپقىر وي، تارتىمدى شۋماقتارمەن ءبىرىن-ءبىرى ويسىراتا ءمۇدىرتىپ وتىرادى.

  اقىندار ايتىسى: سۋىرىپ سالما ولەڭ شىعارۋ ونەرىنە تولىق توسەلگەن ەكى اقىننىڭ شارشى توپ الدىنداعى، ءىرى الەۋمەتتىك تاقىرىپقا، اسا شيلەنىستى تارتىسقا قۇرىلعان جاسامپازدىق ولەڭ سايىسىن، ونەر جارىسىن كورسەتۋدە قولدانىلاتىن تەرمين. اقىندار ايتىسى ــ ايتىس ونەرىنىڭ ەڭ جەتىلگەن، كەمەلدەنگەن ءتۇرى.2. فورمالىق جۇيە جانە ايتىس ونەرى فورما جاعىنان تۇرە ايتىس، سۇرە ايتىس جانە قايىم ايتىس بولىپ بولىنەدى. ونى مىناداي كەستەمەن كورسەتۋگە بولادى:

  ايتىس تۇرە ايتىس:ءبىر-ءبىر شۋماق ولەڭمەن قىسقا قايىرىپ ايتىسۋ فورماسىن كورسەتۋدە قولدانىلادى. تۇرە ايتىس كوبىنەسە جەكپە-جەكتە سۋىرىپ سالىپ ايتىلاتىن حالىقتىق سارىنعا قۇرىلادى، كوبىندە ماعىنالىق سيىمدىلىعى كەڭ، اۋەزدىلىگى كەمەلدى قارا ولەڭ ۇيقاسىمەن ايتىلادى.

  سۇرە ايتىس: ايتىسىپ وتىرعان ەكى اقىننىڭ قارىنجى قايتارۋدا (ءوز كەزەگىندە) ورشەلەنگەن ۇشقىر شابىتپەن كوسىلە جىرلاپ، كەڭ قايىرىپ ايتىسۋ فورماسىن كورسەتۋدە قولدانىلادى، سۇرە ايتىس كوبىندە توكپە جىراۋلىق سارىنعا قۇرىلعان بولادى.

  قايىم ايتىس: قۇربى-قۇرداستار نەمەسە قىز-جىگىت اراسىندا وتەتىن تاپ بەرمە تاپقىرلىق، زەيىن-زەردە، اقىندىق ونەر سىناۋ ماقساتىندا وزدىرىلاتىن ايتىس. وندا بىرنەشە ارىپتەستىڭ العاشقىسى ولەڭنىڭ ءبىرىنشى تارماعىن باستايدى دا، قالعاندارى رەتىمەن سوڭعى تارماقتاردى تولىقتايدى، نە بولماسا الدىڭعى ايتۋشىنىڭ ولەڭنىڭ باسقى ەكى جولىن قايتالاپ ايتا كەلىپ، سوڭعى ەكى جولىن ءوز ويىنان شىعارىپ ايتادى، پوەزيالىق ولشەمگە، وي تاپقىرلىعىنا باسا نازار اۋدارىلادى، قىسقاسى، قايىم ايتىس تاپ بەرمە تاپقىرلىق، زەيىن-زەردە، اقىندىق ونەر سىناۋ نەگىزىندە قۇرىلادى.

  ايتىس ونەرىنىڭ باياندالىپ وتىرعان وسى ءداستۇرلى فورمالارىنان سىرت، حالىقتىڭ جاپپاي ساۋاتتانۋىنا، عىلىم مەن تەحنيكانىڭ ۇشقان قۇستاي دامۋىنا ىلەسىپ حات ايتىس، تەلەفون ايتىس، توراپ ايتىس فورمالارى جارىققا شىقتى. بۇل فورمالار ايتىس ونەرىنىڭ ولەڭ تۇرىندە ءسوز سىناسۋ، ونەر سالستىرۋ سىندى قاسيەتىن ساقتاي وتىرىپ، زامانا سيلاعان مۇمكىندىكتەردەن ۇتىمدى پايدالانا الاتىن، يكەمدىلىگىن، ومىرشەڭدىگىن ايگىلەيدى.

  كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
 
  بۇل حابارعا باعاڭىز
  • 1. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
    2. قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
    3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
    4. ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.