بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى    
  • ورتالىق
  • ەل ءىشى
  • شينجياڭ
  • حالىقارا

سۋرەتتى حابار

حالىق تورابى>>مادەنيەت

قازاق ۇلتىنىڭ جۇيرىك اتتى باپتاۋ ونەرى

تۇركستان قايىسپاي ۇلى

2014.04.02 15:28    


  جۇيرىك ات پەن ءان-جىر قازاق حالقىنىڭ قوس قاناتى، «التى كۇن اش قالساڭ دا اتىڭدى سيلا» دەپ، اتتى قانات قىلعان قازاق حالقى تاريحي كەرۋەن جولدارىن تۇلپار تۇياعىمەن توزدىرعان.

  «جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار» تۇلپار شىعادى دەگەندەي، تاڭدالعان ساڭلاقتاردى بابىنا كەلتىرە باپتاۋىنىڭ ءوزى ۇلكەن ونەر، قازاق حالقى «جۇيرىكتە دە جۇيرىك بار، بابىنا قاراي جۇگىرەر»، «ات شاپپايدى، باپ شابادى»، «باق شاپپايدى، باپ شابادى» دەپ، جۇيرىك اتتى باپتاۋدىڭ قانشالىقتى ماڭىزدى ەكەندىگىن قورتىندىلاعان. بابىنا كەلمەگەن ات ەرەن جۇيرىك بولسا دا داياشىعا ىلىنبەي جارىم جولدا قالىپ قارىعى تارقاماي ارماندا كەتەدى.

  1. بايگە اتىن قۇلىن كەزىندە باپتاۋ

  «ات بولاتىن قۇلىننىڭ مۇشەسىنەن بەلگىلى» دەپ اتبەگىلەر بايگە اتتى قۇلىنىنان تاڭداپ باپتايدى، ەنەسىن ەركىن ەمدىرىپ، تاي، قۇنان كەزىنەن باستاپ باۋليدى، قانجىلىك قىپ شارشاتپاي، بابىمەن باعادى، قۇنان شىققاندا قولتىعىن جازدىرىپ، جەر تانىتۋ ءۇشىن قۇنان بايگەلەرگە قوسىپ شابىسىن بايقايدى. بايگە بولارىنا كوز جەتكەندەرىن مۇشەل جاسى دونەنىندە ءپىشتىرىپ قويا بەرىپ، قانى تولتىرىلادى. بابىندا ءپشىپ قويا بەرىلگەن دونەن ەت الىپ، بويىنا كۇش الىپ تەز جەتىلەدى. بەستى كەزىندە رەسمي قولعا ۇستاپ، باپتاپ، قارا جارىستارعا قوسىپ «شاڭ كورسەتەدى»، بەستى ـــ اتتىڭ تولعان كەزى، قازاق «مىنسەڭ بەستى ءمىن، ايانباي ات باسادى» دەۋى سودان. بەستى اتتىڭ ءوزى «بەستىمدە بايگەگە قوس، كەلمەسەم باسىمدى كەس» دەپ سەرت ەتەدى دەيتىن ءتامسىل بار، التى جاستان باستاپ جۇيرىك اتتار بابى كەلسە سىعايلانىپ بايگەدەن كورىنەدى.

  2. بايگە اتتى كۇيىمەن ۇستاۋ

  ات بايگەسى ۇنەمى بولا بەرمەيدى. بۇرىنعى كەزدەردە بولسىن، قازىرگى زامان ات بايگە مايداندارىندا بولسىن، ات بايگەسى كوبىنەسە جاز بەن كۇزدە وتكىزىلەدى، سوندىقتان بايگە اتى جىلىنا ءبىر رەت بايگەگە قوسىلۋدان باسقا ۋاقىتتارىندا بوس باعىلادى. دالا جايىلىمىندا باعىلسىن نەمەسە قولدا باعىلسىن، بايگە اتىنىڭ كۇيىن سەمىز دە، ارىق تا ەمەس، ءبىر قالىپتا ۇستاۋ كەرەك. بايگەگە قوسىلاتىن اتتى كوبىندە كوكتەمگى قار سۋىندا قويا بەرىپ، كۇزدىڭ باسى تامىز ايىنىڭ اياق شەنىندە قولعا ۇستاپ باپقا كەلتىرەدى. ۇستالعان اتتى ءبىر سوتكە (كۇنىنە 5 تە 6 ساعات) مولشەرى كەشكى سالقىنمەن تاقىرلاۋ جەرگە ارقانداپ باعادى، كۇن كوتەرىلە قوراعا نەمەسە اعاشتىڭ ساياسىنا بايلايدى. كۇيىنە قاراي العاشىندا كۇن ارالاتىپ سۋارىلادى، ەتى قاتقاندا كۇنىنە تاڭەرتەڭ، كەش ەكى رەت سۋارىلادى، سۋارعاندا ات سۋدى ءىشىپ ءبىرىنشى رەت باسىن كوتەرگەندە سۋارۋدى توقتاتادى. ءار كۇنى 15-20 شاقىرىم جەرگە اياڭداتىپ، بۋساندىرىلىپ وتىرىلادى. وسىلايشا بايگە اتتى جاراتىپ، ەتىن اۋدارماي قارا ەت بابىمەن باعىپ، كۇزگى قىستاۋ سونىسىنا قويا بەرىپ، قىستا قولداعى شوپكە بايلاپ باعادى. داعدىلى، جاسامالى بايگە اتتارىن قىستا ارا تۇرا قارلى تەبىنگىگە قويا بەرىپ، اياق قولىنداعى زورىقتى قارعا سورعىزىپ، جەڭىلدەنگەندە قولعا ۇستاپ باعادى. ەگەر بايگە اتىنىڭ ەتى وياز، ارىقتاۋ بولسا، وندا ونى ءبىر مەزگىل جەمدەپ، جاز باسىندا مامىر ايىنان باستاپ 30 دا 40 كۇن قويا بەرىپ، ەتى كوتەرىلگەندە قولعا ۇستاپ باپتاپ، «جىلىك مايىن شىنىلايدى»، ەگەر بايگە اتى قىستا جەممەن تۇرىپ ەتى وتە سەمىز بولسا، وندا جازدىڭ مامىر اينان باستاپ 20 دا 30 كۇن قويا بەرىپ، كوككە اۋناتىپ، كوك تىستەتۋ ارقىلى ەتىن جايدىرىپ، مايىن تاراتىپ، قازىسىن ارىلتىپ، اياقتارىن ءبىر مەزگىل كوك شالعىنعا سوقتىرعاننان كەيىن قايتا ۇستاپ باپتايدى.

  3. بايگە اتىن جاراتۋ

  ات بايگەسى كوبىندە ەل جايلاۋدان تۇسكەن كەزدە بولادى. كەيدە جايلاۋ ۇستىندەگى ۇلكەن توي، دابىرالى استاردا وزدىرىلادى. ال قازىرگى زامان ات جارىستارى جازدىڭ ءار قايسى ماۋسىمدارىنىڭ بارلىعىندا جارىس مايداندارىندا وزدىرىلا بەرەدى. وڭىرلىك ات جارىسى قيمىلى كۇن بۇرىن حابارلاندىرىلادى، ءار ورىننىڭ دامەلى بولعان بايگە اتتارىن كۇنى-بۇرىن بابىنا كەلتىرۋ، باپتاۋ دايىندىقتارىن جاسايدى. مەيلى قاي مەزگىلدە بولسىن بايگە اتىن باپتاۋعا كۇيىنە قاراي 30 دا 60 كۇن ۋاقىت كەتەدى. قازىلى سەمىز اتتى جاراتىپ بابىنا ءتۇسىرۋ ءۇشىن 60 كۇن ۋاقىت، ال شۇعىل جاراتقاندا 35 كۇن ۋاقىت كەتەدى. تاريحتا جايلاۋدىڭ كوك شالعىنىندا جۇرگەن جۇيرىكتەردى شۇعىل جاعدايدا ودان دا قىسقا ۋاقىتتا شابىس كۇيىنە كەلتىرەتىن باپكەرلەردە بولعان. مىسالى، شىڭگىل اۋدانىنىڭ شاعانعول اۋىلىندا ابەن دەگەن ءارى سىنشى، ءارى ات باپكەرى ادام بولعان سول كىسىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، جايلاۋداعى سەمىز اتتى بايگەگە قوسۋعا ءتيىس بولعاندا ونى كولگە توعىتىپ، قانت بەرىپ ءىش مايىن اعىزىپ، ءبىر جۇما سازعا ارقانداپ قازىسىن ىدىراتىپ، بابىنا كەلتىرىپ بايگەگە قوسادى ەكەن. مىنە مۇنداي شۇعىل باپتاۋدى بارلىق ادام بىلە بەرمەيتىن، ەرەكشە ىسپار، ايگىلى باپكەرلەر عانا ىستەي الاتىن باپتاۋ ونەرى.

  4. بايگە اتتىڭ تەرىن الۋ

  بايگە اتتىڭ تەرىن الۋ ءوز الدىنا ءبىر ونەر، بايگە اتىن باپتاۋدىڭ ماڭىزدى ءبىر ساتىسى. ات باپتاۋدا ونى ءار كۇنى اياڭداتىپ، جەلدىرىپ، جۇگىرتىپ، تۇلا بويىن اۋىرلاتقان اشتى تەرىن شىعارىپ بابىنا كەلتىرۋ كەرەك. تەرىن الۋدا ارتىقشا قيناپ، ەتىن اۋىرتىپ الۋدان، ورىنسىز جابۋلاپ ۇزدىكتىرۋدەن ساقتانۋ قاجەت. تەر الۋدا ات كوپ تەرلەمەيتىن كۇيگە كەلگەندە توقتاتىلادى. تاجىريبەلى اتبەگىلەر اتتىڭ تەرىن العاندا ءار رەتكى ات تەرىن ساۋساعىنا جاعىپ جالاپ ءدامىن تاتادى، تەردىڭ ءتۇسى ءمولدىر سۋ سياقتى، بوتەن ءدامى بولماعاندا اشتى تەرى شىعارىلدى دەپ باعالايدى، بۇل ونىڭ بايگەگە قوسىلاتىن كۇيگە كەلگەندىگى.

  5. بايگە اتتى سىناۋ

  اتبەگىلەر اتتى مىنا ءبىرقانشا جاقتان سىناپ كورەدى:بىرىنشىدەن، جالپى رۋحي كۇشىنە قارايدى، بابىنا كەلگەن بايگە ات بايلاۋلى تۇرعاندا شەكەسىنەن قاراپ كەربەز باسىپ وقىرانىپ تۇرادى. ات بايلانعان دىڭگەكتى شىر اينالىپ، قۇيرىعىن دەنەسىنە تيگىزبەي وقشاۋ ۇستايدى، ۇزاققا قاراپ، ەلەڭدەپ، قاراۋىلداپ ساڭلاقتانادى. ەكىنشىدەن، قۇمالاقتاعاندا قۇمالاعى قۇرعاپ جارتىلاي تۇسەدى، اتتىڭ جاڭا قۇمالاعىن قولىنا الىپ، قىسىپ كورگەندە سۋ شىقپاسا قۋ تەزەك بولىپتى. بابىنا كەلگەن ەكەن دەپ سانايدى، ەگەر تەزەگىن سىعىپ كورگەندە بىرنەشە تامشى سۋ شىعىپ ىلعال بولسا، وندا ءالى دە بابىنا تولىق كەلە قويماعان دەپ جالعاستى باپتايدى. ۇشىنشىدەن، تۇنىق تەرى الىنعاندىعىن سىنايدى. اتبەگىلەر بايگەگە قوسىلاتىن اتتىڭ تەرىن قولىنىڭ ساۋساعىمەن ءدامىن تاتىپ كورەدى. ەگەر تەز ءدامى كەتىپ سۋ تاتىسا، وندا اشتى تەرى شىعارىلىپ، تۇنىق تەرى الىنعان ەكەن، ات بايگە بابىنا كەلگەن ەكەن دەپ تۇراقتاندىرادى.

  6. اتتى بايگەگە قوسار الدىنداعى دايىندىق

  ات باپكەرلەرى ات بايگەسى ەرتەڭ بولادى دەگەن ءتۇنى بايگە اتىنىڭ نوقتا-جۇگەنىن الىپ، جىلقىعا بوس قويا بەرەدى دە، سىرتىنان قاۋىمداپ باعادى. بايلاۋدا تۇرىپ ءىشى پىسىپ، ابدەن زەرىككەن ات جىلقىعا قوسىلعان سوڭ ەركىن ويناقتاپ، اۋناپ بويىن جازادى، جىلقىلاردىڭ ءىڭىر-تاڭعى جۋساۋىندا جۋساپ جاتىپ ۇيقىسىن قاندىرادى. وسىدان تاڭەرتەڭگى جىلقى ورە باستاعاندا قايتادان ۇستاپ، ءبىراز سۋارىپ، وت شالدىرىپ بايلاپ قويىلادى، وسىلايشا ات بايگە الدىندا جاقسى تىنىققان بولادى. كەيبىر بايگە اتىن بايگە الدىندا جەلە اياڭداتىپ، تەزەكتەتۋدى دە، ءسيدىرۋدى دە ادەتكە اينالدىرعان، بۇل دا بايگە الدىنداعى كوڭىل بولۋگە ءتيىستى ىستەر. اتبەگى نەمەسە اتتىڭ يەسى بايگە بولاتىن كۇنى بايگە اتىنىڭ قاسىندا بولىپ، اتتىڭ جالپى كۇي-جايىن تولىق باقىلاۋى، اياقتارىن، تۇياقتارىن، تاعالارىن قاداعالاپ تەكسەرۋى، شىعىپ تۇرعان شەگەلەر بولسا ءۇشىن مايىرۋى، بوساعان تاعالاردى مىقتاپ تاعالاۋى كەرەك. ادەتتە بايگە اتىنا دەنە سالماعى 35 تە 40 كيلوگرام شاماسىنداعى 9 دان 15 جاسار، نەعۇرلىم جىلقىعا ءۇيىر، ات قۇلاعىندا وينايتىن، قاعىلەز، جۇرەكتى، شىدامدى، ۇنەمى اتقا شاۋىپ جۇرگەن جەلتاقىم بالالار تاڭدالعانى ءجون. شاباندوزدار اتقا شاپقاندا قاققان قازىقتاي سىرەسىپ، شالقالاپ وتىرماۋى، قايتا اۋانى جارىپ، ەكپىنمەن كەتىپ بارا جاتقان جۇيرىككە قولايلىق جاراتىپ، ەڭكەيىپ العا ۇمتىلىپ وتىرۋى كەرەك.

  اتتى قالپتان ارتىق ەكى بۇيىرىنەن تەپكىلەمەۋ، تەك تاقىممەن، قامشىنىڭ ۇشىمەن عانا دەمەپ وتىرۋى كەرەك. قامشىنىڭ بۇلدىرگەسىنە جۇمساق تازا شۇپەرەك بايلاپ الىپ اتتىڭ كوزىنە قۇيىلعان تەردى ۋاق- ۋاق ءسۇرتىپ وتىرۋى، ات باسىن ەركىن ۇستاۋى، تەك كومبەگە تاياعاندا بارلىق كۇشىن جۇمساپ شابۋىنا دەمەۋشى بولۋى كەرەك. بايگەدەن كەلگەن اتتى دەرەۋ توقتاتىپ دەم الدىرماي 1 دە 2 ساعات جەتەكتەپ، اياڭداتىپ جۇرگىزىپ، قانىن تاراتىپ، سۋىتىپ، تەرىن باسىپ بايلاپ، تاڭ اسىرىپ بارىپ وتقا قويۋى كەرەك. ويتپەگەندە اتتىڭ اياعىنا وڭاي قان تۇسەتىن بولادى.

  7. بايگە اتىنىڭ ازىعى

  قازاق اتبەگىلەرى بايگە دەپ باۋلىعان اتتى تەك بايگەگە قوسىلۋدىڭ الدىنداعى باپتالۋىنا ەمەس، ونىڭ جايشىلىقتاعى باعىلۋ بابىنا دا ەرەكشە ءمان بەرەدى، ونى جايىلىسقا بەتالدى قويا بەرمەيدى. كەز-كەلگەن جەم-شوپتەرمەن ازىقتاندىرمايدى. ونىڭ دا وزىندىك ءتارتىبى، زاڭدىلىعى بار، سوندىقتان تومەندەگى بىرنەشە جاققا كوڭىل بولگەن ءجون:

  1. بايگە اتتى قاجەتتى مەزگىلدە كوككە از اۋناتىپ، شالعىن شالدىرۋدان تىس، باسقا ۋاقىتتاردا كۇيى قالپتى بولعاندا كوك تىستەتپەگەن جاقسى، ۇيتكەنى جاڭا شىققان كوك شوپتى جەگەندە، كوككە كوبەڭسىپ، شىمىر ەتى بوساڭسىپ كوبىككە اينالادى. سوندىقتان بايگە اتىن كوبىندە قۇرعاق شوپپەن باعۋ كەرەك.

  2. كۇنىنە ءبىر كيلوگرام سۇلى نەمەسە ارپا بەرىپ وتىرۋ كەرەك. بايگە اتى ءۇشىن سۇلى جەڭىل جاقسى ازىقتىق، ول اتتى قازىلاندىرماي، قارا ەتىن ساقتاپ، قىزىلىن سىرتىنا تەپتىرىپ سۇيەگىن جاقسارتادى. جەمدى كۇندىز نەمەسە ءمىنىپ جۇرگەندە بەرمەۋ كەرەك، جەم كوپ بەرىلسە، ارەكەت از بولسا ات اياعىنا جەم ءتۇسۋى مۇمكىن. كەيبىر تاجىريبەلى ادامدار اتقا جوڭىشقانى كوپ بەرۋ پايداسىز ەكەنىن ايتادى.

  3. باپتاعان بايگە اتىن جەتى كۇندە ءبىر رەت بيە ءسۇتى مەن نەمەسە سيىردىڭ شيكى سۇتىمەن قاندىرا سۋارىپ وتىرعان جاقسى دەيدى اتبەگىلەر، سيىر ءسۇتى جەڭىل، ءسىڭىمدى كەلەدى. اقىلگوي قاريالارمەن كونە كوز اتبەگىلەرى تاريحتا اتى قالعان مارعابىلدىڭ قارا قاسقا اتى، بەيجيڭ كەر، جىبەك جيرەن، ءماميدىڭ تور توقالى، قاراعۇلدىڭ اقتانگەرى، بۋراتايدىڭ كوك شىبارى قاتارلى بايگە بەرمەگەن جۇيرىكتەر بيە ءسۇتى، سيىر ءسۇتىمەن سۋارىلىپ، سۇلىمەن جەمدەلىپ، قىراتتاعى قىرىقپا شوپكە ارقانداپ باعىلعان ەكەن. سوندىقتان دا وسى سايگۇلىكتەردىڭ بابى كەلىپ، ازىقتاندىرىلۋى جاراسىپ، ۇلكەن ات بايگەلەردىڭ بارلىعىندا الدىنا جان سالماي بايگە الىپ وتىرعان دەگەن اڭگىمەلەر كۇنى-بۇگىنگە دەيىن حالىق اراسىندا اڭىزعا ايلانىپ، ۇرپاقتارعا جەتىپ وتىر.

  مىنە بۇل مەنىڭ بايگە اتىن جاراتۋ، باپتاۋ تۋرالى ەل اۋزىنان جيعان تەرگەن ماتەريالدارىم. ات اۋەسكەرلەرى تينامداي بولسا دا پايدالانسا دەگەن ءىزگى تىلەگىمدى بىلدىرە وتىرىپ، باياشات زامانىمىزداعى باياندى ساياسات ۇلتتىق ونەرىمىزگە قۇرمەت ەتىپ وتىرعاندا، ۇرپاقتارىمىزدىڭ جانىندا، ارىندا قالارىنا سەنىمىم كامىل.

  كەلۋ قاينارى: ىلە تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
 
  بۇل حابارعا باعاڭىز
  • 1. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
    2. قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
    3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
    4. ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.