- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
تاتارلار جانە سابان تويى
اكبار ۋاليەۆ
2014.11.07 11:01 كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى
تاتارلار 19 - عاسىردان باستاپ قازان كوفا، ورىنبورگ قالالارىنان شاۋەشەك، قۇلجا، التاي، ءۇرىمجى قالالارىنا كوشىپ كەلىپ قونىستانعان. 2000 - جىلعى 5 - رەتكى حالىق ساناعىندا، شينجياڭداعى تاتارلار سانىنىڭ 4890عا جەتكەندىگى، جوعارى دارەجەلى زيالىلارى 350گە جەتىپ، جالپى ساننىڭ %7ىن ۇستاعاندىعى، اسىرەسە، مۇعالىمداردىڭ، مامانداردىڭ كوپ ەكەندىگى، ساۋاتسىزداردىڭ جوق ەكەندىگى ءمالىم بولدى.
رەفورمادان كەيىن تاتارلاردىڭ ومىرىندە ۇلكەن وزگەرىس بولدى، ياعني 1989 - جىلى 24 - شىلدەدە شونجى اۋدانىندا چيشىمە تاتار اۆتونوميالى اۋىلى قۇرىلدى ءارى اۋىلدا مەكتەپ، شيپاحانا، پوچتاحانا، ماگازين سالىنىپ، زامانالىق تۇسكە ەندى. تاتارلار شينجياڭعا كەلگەننەن كەيىن، شاۋەشەك، قۇلجا، التاي، كورلا، تۇرپان، قاشقار جانە حوتان سياقتى جەرلەردە مەكتەپ اشىپ، جاس وسپىرىمدەردى تاربيەلەۋمەن شۇعىلدانعان. سوندىقتان قازىر شينجياڭداعى زەرتتەرمەندەر شينجياڭنىڭ وقۋ - اعارتۋ تاريحى تاتارلاردىڭ مەكتەپ اشىپ بالا وقىتۋىنان باستالادى ءارى شينجياڭنىڭ جاڭاشا وقۋ - اعارتۋ تاريحىندا تاتارلاردىڭ اتقارعان رولى زور دەپ قارايدى.
ەلىمىزدىڭ «24 تاريح» سياقتى جازبا تاريحي ماتەريالدارىنا قاراعاندا، تاتارلار ەلىمىزدەگى ەڭ بايىرعى ۇلت، مىڭداعان جىلداردىڭ الدىندا روسسيانىڭ شىعىسىنداعى تاتاريە مەملەكەتىنەن ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىنە كوشىپ كەلىپ ورنالاسقان، ۇلى قورعاندى سالۋعا قاتىناسقان بىردەن - ءبىر از ۇلت؛ جىبەك جولىندا ەڭ العاش اسحانا اشىپ، كاسپ كوزىن اشقان ۇلت، سونداي - اق جۇڭسان بەكتىگىن قۇرۋعا قاتىناسقان از ۇلتتاردىڭ ءبىرى. تاتارلار 13 - عاسىردىڭ باسىندا شىڭعىسحانعا بويسۇنىپ، ونىڭ نەگىزگى اسكەري كۇشىنە اينالعان. شينجياڭ ارقىلى اتتانعان موڭعۇل - تاتار قوسىنى ۆولگا - كامار تەڭىز جاعاسىنداعى كامار - بۇلعار حاندىعىن بويسۇندىرىپ، التىن وردا حاندىعىن قۇرعان.
تاتارلاردا دا باشقۇرت، چۋاش، نوعاي، ميشەر دەگەن 4 رۋ بولعان. تاتارلار ەۆروپا مادەنيەتىن قابىلداعان، اسىرەسە، ميشەر رۋى ەۆروپا مادەنيەتىن الدىن الا قابىلداعاندىقتان، وزدەرىن «مادەنيەتتى» دەپ قاراپ، باسقا 3 رۋدى «ارتتا قالعان مادەنيەتسىز تاتار» دەپ شەتكە قاققاندىعى ءۇشىن، 20 - عاسىردىڭ باسىندا بۇل 3 رۋ دەربەس ۇلت بولىپ ءبولىنىپ شىعىپ كەتكەن. ءبىراق بۇل 3 رۋدىڭ دىندىك سەنىمى، ءتىلى ۇقساس، بارلىعى تاتار تىلىندە سويلەسەدى، سونداي - اق ءوز جۇرتىنان باسقا جۇرتقا بارعاندا، وزدەرىن تاتارمىز دەيدى.
تاتارلاردىڭ ەرەكشەلىكتەرى
1. تازالىقتى ايرىشقا قاستەرلەيدى. ۇيلەرىن جىلىنا ءبىر رەت اعارتىپ، ۇيدەگى نارسەلەرىن كۇنگە جايىپ، ءسۇرتىپ - تازالاۋدان سىرت، ۇيدەگى وشاق باسىن ءار كۇنى اعارتىپ وتە تازا ۇستايدى، اسىرەسە، تاماق، كيىم - كەشەك، ءۇي ءىشى، قورا - قالتقى، دەنە تازالىقتارىنا ايرىقشا كوڭىل بولەدى.
2. وتباسى تاربيەسى. مەن شەشەمنىڭ تاربيەلەۋىندە مەكتەپكە كىرۋدەن ىلگەرى اتىمدى جازۋدى، 20 −− 30عا دەيىنگى سانداردى قوسىپ - الۋدى ۇيرەنىپ، ءبىلىپ العان ەدىم. اكەم بىرەر نارسە ساتىپ العاندا جانىندا تۇرىپ ەسەپتەپ بەرەتىنمىن. شەشەم ۇنەمى ءان، ولەڭ، جىر، ماقال، تامسىلدەردى ۇيرەتىپ جاتتاتاتىن جانە جۇمباق ايتىپ بەرىپ، جۇمباقتى شەشتىرتەتىن.
كۇنى بۇگىن ەسىمنەن كوتەرىلمەيتىنى شەشەمنىڭ «اساۋ بولساڭ اسارلار، جۋاس بولساڭ باسارلار، ورتا بولساڭ ەل اعاسى ياسارلار» دەپ جاتتاتىپ، ونىڭ «شەكتەن اسىپ كەتسەڭ دارعا اسىلاسىڭ، جۋاس بولساڭ كەلەكەگە ۇشىرايسىڭ، ءبىلىمدى بولساڭ ەل ىشىندە ابىرويلى، مارتەبەلى ادام بولاسىڭ» دەگەن ءمانىن تۇسىندىرگەن ەدى. شەشەم جانە «نەنى ەكسەك، نەنى ىستەسەك سونى كورەمىز؛ جاقسىلىق ەتسەك جاقسىلىق كورەمىز، جاماندىق ەتسەك جاماندىق كورەمىز، تاتۋ - ءتاتتى جاساساق العا ىلگەرىلەيمىز، كۇنشىلدىك ىستەپ، وسەك ايتىپ جاساساق قايعى - قاسىرەتتە، ازاپتا قالامىز» دەپ تاربيە بەرەتىن، بارلىق ىستە ادال، ءادىل، مەيىربان بولىپ، شىن سويلەۋدى بارىنشا دارىپتەۋشى ەدى.
تاتارلار بالالارىنا ءۇي جۇمىستارىن ىستەتىپ ۇيرەتەدى، قىز بالالارعا كەستە، كانۋا تىگۋدى ۇيرەتەدى، مەكتەپكە كىرگەننەن كەيىن كىتاپ وقۋعا باۋليدى، وزدەرى دە ۇنەمى كىتاپ وقۋعا داعدىلانعان. مىسالى، فۋكاڭدا مەكتەپ اشقان، ورىسشاعا، حانزۋشاعا جەتىك اۋدارماشى تاتار مۇعالىم نۇردين حاساني ات ءمىنىپ فۋكاڭنىڭ كوشەسىندە كەلە جاتقاندا جول جاعاسىنداعى جايماشىنىڭ الدىندا تۇرعان 2 تومدىق ورىسشا - حانزۋشا سوزدىكتى كورىپ: «قانشاعا ساتاسىڭ» دەپ سۇرايدى، «جايماشى ساتپايمىن، بالامدىكى» دەيدى. «سەنىڭ بالاڭ قازىر ونى قايتەدى، ماعان كەرەك ەدى، قانشا الساڭ دا ماعان ساتىپ بەر» دەپ جابىسا قالادى. جايماشى نۇردين مۇعالىمنان قۇتىلۋ ءۇشىن قالجىڭداپ «استىڭداعى اتىڭدى بەرسەڭ قولما - قول بەرەمىن» دەيدى. مۇنى ەستىگەن نۇردين مۇعالىم اتتى ول كىسىگە ۇستاتىپ، ەرتوقىمىن ارقالاپ، 2 كىتاپتى كوتەرىپ ءماز - مايرام بولىپ ۇيىنە قايتادى. تاتارلار مىنە وسىنداي كىتاپ قۇمار بولعاندىقتان، «بالىقشىنىڭ بالاسى قولىن سۋدان المايدى» دەگەندەي، تاتار بالالارى دا كىتاپتان قولىن ۇزبەيدى، ۇنەمى كىتاپ وقيدى.
3. كورشىلەرىمەن، باسقا ۇلتتارمەن تاتۋ - ءتاتتى وتەدى. باسقا ۇلتتارعا سولاردىڭ انا تىلىندە سويلەۋدى سول ۇلتقا دەگەن ەڭ زور قۇرمەت دەپ قارايدى دا، سول ۇلتتىڭ تىلىندە سويلەۋگە قۇلشىنادى. ورىستارعا ورىسشا، وزبەكتەرگە وزبەكشە، قازاقتارعا قازاقشا، حانزۋلارعا حانزۋشا، ۇيعۇرلارعا ۇيعۇرشا سويلەيدى. سوندىقتان حالىقارادا «تاتارلارعا اۋدارماشى قاجەت ەمەس» دەيتىن ءتامسىل بار. قىسقاسى، تاتارلار كورشى - قولاڭدارمەن، باسقا ۇلتتارمەن ەتەنە، تاتۋ - ءتاتتى ءوتىپ، ۇلتتار دوستىعىن، ۇلتتار ىنتىماعىن كوز قاراشىعىنداي اسىرايدى.
سابان تويى
تاتارلاردىڭ ۇلتتىق عۇرىپ - ادەتى نەگىزىنەن قازاقتاردىكىنە ۇقساس. ۇقسامايتىنى، ءبىز سابان تويىن وتكىزەمىز. سابان تويىن كوكتەمگى ەگىس قاربالاستىعى اياقتاپ، جازعى جيىن - تەرىن باستالۋ الدىنداعى دەمالۋ تويى دەۋگە بولادى. سابان تويى كۇن ۇزارىپ شەگىنە جەتكەن كۇنى نەمەسە مولشەرمەن 21 - ماۋسىم كۇنىنە تۋرا كەلەدى. تاتارلار توي مەرەكەسىن ەرەكشە قاستەرلەپ، الدىن الا باۋ - باقشالى جەردى بەلگىلەپ، ناقتى ۋاقىتىن ۇقتىرادى، ونان سوڭ ءاربىر وتباسى جەيتىن، ىشەتىن تاعامدارىن الدىن الا دايىندايدى. بارلىق ازاماتتار مەن ازاماتشالار جۋىنىپ - تارانىپ، ءبىر كيەرىن كيىپ، كوركىن اسىرىپ بارادى. مۇندا قىزدارى الجاپقىش، توبەتاي كيەدى. جىگىتتەرى اق جەيدە، قارا زالەتكا، قارا تاقيا كيەدى. جاسى ۇلكەن ايەلدەر دە موينىنا مەرۋەرت مارجان، التىن مونشاقتارىن تاعىپ، بورتپە سالى سالىپ، گۇلدەي جايناپ بارادى.
سول كۇنى تاڭەرتەڭ ەرتە بارىپ، كىلەم جايىپ، داستارقان سالىپ، ۇيدەن دايىنداپ اپارعان شەلپەك، تۇيە باۋىرساق، قالاش، قاتلاما، ءار ءتۇرلى پىراندىك، ءبىلىن، پىروك، قاراكوزگۇبادىيا، ءبالىش، ءپاراماش، قازان كاۋاپ سياقتىلاردى داستارقانعا تولتىرىپ، ايەلدەر وزدەرىنىڭ شەبەرلىگىن بارىنشا بەينەلەيدى. سوڭىندا كەلگەن قوناقتار ءاربىر وتباسىن ارالاپ ءجۇرىپ، مەرەكەنى قۇتتىقتاپ، داستارقاننان ءدام تاتادى. تاماقتان كەيىن ويىن - ساۋىق باستالادى. تويدى جاسى ۇلكەن، مارتەبەلى ادام باسقارادى، ءاربىر وتباسىنداعىلار وزدەرى كەستەلەگەن «ءبيبي جامال ورامالى» دەپ اتالاتىن جاۋلىقتارىن وعان ۇسىنادى. تويدى باسقارۋشى جاۋلىقتاردى قولىنداعى تاياققا بايلاپ، تويدىڭ باستالعاندىعىن جاريالايدى جانە جالپى جۇرتتى سابان توي بايلانىسىمەن قۇتتىقتايدى ءارى بالالار ابدوللا توقاي قاتارلى اقىنداردىڭ ولەڭىن ديكلاماتسيا ەتىپ ايتادى، كوللەكتيۆ تۇردە ءان ايتادى جانە ۇيعۇرشا، قازاقشا، حانزۋشا اندەردى اسقاقتاتا شىرقايدى، بۇعان ىلەسە وتىرىپ ءاربىر وتباسى ماندالين، بايان، بالالايكا، گيتار، گارمون شالىپ، تاتارلاردىڭ كلاسسيك جىرلارىنان: بالامسكىن، كوزلەرىڭ، اسىل يار، ساعىنۋ، قاز قاناتى، اق ەدىل، اي وراعىم، سيگانوشكا، عاليە - بانۋ سەكىلدىلەردى جىرلايدى، سوڭىنان گارمون تارتىپ، وتباسى سايىن ادىنوشكا وينايدى. ادىنوشكانى اياق ءبيى دەپ تە اتايدى.
تاتارلاردىڭ ءبيى قازاقتاردىڭ بيىنە ۇقسامايدى، قازاقتار «قاراجورعانى» نەگىزىنەن دوڭگەلەنىپ بيلەيدى، ال تاتارلار ءوزىن - ءوزى جىگەرلەندىرىپ، ەكى سانىن شاپالاقتاپ، جەردى تەۋىپ سەكىرىپ، ويناق سالىپ بيلەيدى. سوڭىنان دەنە تاربيە قيمىلى وتكىزىلەدى. ارقان تارتۋ، داعار كيىپ جۇگىرۋ، اياقتى تۇساپ قويىپ جۇگىرۋ، قاسىققا جۇمىرتقا سالىپ اۋىزعا تىستەپ الىپ جۇگىرۋ سياقتىلار. جارىستا جەڭگەندەرگە توي باسقارۋشى قولىنداعى كەستەلى جاۋلىقتى سيلىققا بەرەدى، بۇل سيلىقتى ەنشىلەگەن جىگىتتەر ونى «باقىت» دەپ سانايدى.
سوڭىندا كوللەكتيۆ تانسا باستالىپ، بارلىق ادام ۆاليس، تانگو، كارابوشكاعا تۇسەدى. ديدارلاسپاعانىنا ۇزاق بولعان كونە كوز قۇرداستار، زامانداستار، دوستار ءتورت - بەستەن ءبىر جەرگە جينالىپ، بالالىق، جاستىق، ساباقتاستىق كەزدەرىن ەسكە الىپ، زامان اۋقىمىن سويلەپ، اڭگىمە شەرتىپ، كوپتەن بەرگى ساعىنىش، قۋانىشتارىن بەينەلەپ، كوڭىل كۇيلەرىن شەرتىسىپ،ءبىر جاساپ قالادى.
قىسقاسى، تاتارلار ءبىر جىلدا ءبىر كەلەتىن سابان تويىن ۇلكەن عانيبەت دەپ ءبىلىپ، تويدا ءوز ۇلتىنىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتىنەن مەيلىنشە سۋسىنداۋمەن بىرگە، تۋىسقان ۇلتتاردىڭ مادەنيەتىنەن دە ەركىن سۋسىنداپ، كوپ ۇلتتى ورتادا تاتۋ - ءتاتتى، باقىتتى ءومىر ءسۇرىپ جاتقانىن ايرىقشا ماقتانىش ەتەدى.
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
