قارا جورعا ءبيى تۋرالى اڭىزبەن اقيقات
دۇيسەنالى شامەك ۇلى
2014.11.08 13:37 كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى
سان عاسىرلىق تاريحىن تاڭبالى تاستارعا قاشاپ، ءوز مادەنيەتىن ءوز قولىمەن جاساپ، ارتىنا ۇشان- تەڭىز مول مۇرا قالدىرعان بىزدىڭ ءدانشپان بابالارىمىز ءتورت ماۋسىم بويى قيىر جايلاپ شەت قونىپ، جايلاۋدى ءجانناتىم، ءان مەن جىلقىنى قاناتىم دەپ ءبىلىپ، سايىن ساحارانىڭ توسىندە ۇلاعاتتى عۇمىر كەشىپ، سۇيەمدەي جەرگە سۇيەگىن بەرۋدى وزىنە مىندەت ەتىپ، وزىنىڭ كىندىك كەسىپ كىر جۋعان ۇلى دالاسىنىڭ توپىراعىن قورعاۋ جولىندا قۇربان بولۋعا دايىن تۇرعان. سول باھادۇر بابالارىمىز اتادان جالعاسقان مال شارۋاشىلعىمەن اينالىسۋ بارىسىندا مىنسە كولىك، جاۋعا شاپسا سەرىك، ەتى - تاماق، قىمىزى- سۋسىن، تەرىسى - كيىم كەشەك، قىل قىبىرى - ارقان ءجىپ بولىپ، وندىرىستىك قۇن جاراتاتىن جىلقى تۇلىگىن مالدىڭ جاقسىسى دەپ ءبىلىپ، ەرتەلى - كەش جىلقى مالىنىڭ بابىن تاۋىپ، جورعاسى مەن جۇيرىگىن ايىرىپ، اڭعا شىعىپ، قۇس سالىپ، بايگەگە جاراتىپ، جىلقىنىڭ وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنە قاراي پايدالانعان. وسى سىندى الۋان تۇرلى قاسيەتتەرىنە قاراتا حالقىمىز جىلقىنى – ەر ازاماتتىڭ سەرىگى، قوس قاناتى دەپ وتە جوعارى باعالاعان. الەمدىك داڭسالى عالىمداردىڭ دالەلدەۋىنشە جىلقى تۇلىگىن ەڭ الدىمەن قولعا ۇيرەتكەن حالىق - قازاق حالقى ەكەنى مويىندالىپ ۇلگىردى. ايتسە، قازاق حالقى جىلقىنىڭ ءاربىر قيمىلى مەن قوزعالىسىن، ونىڭ جورعا – جۇيرىك قاسيەتىن، باس اساۋلىعىن تۇڭعىش رەت بايقادى دەپ كەسەتىپ ايتۋعا ابدەن بولادى. ۇيتكەنى ەجەلدەن بەرى جىلقىعا ەڭ جاقىن حالىق - قازاق حالقى. ال ۇلتىمىز وسىنداي ابزالدىلىقتارعا سۇيەنىپ، سول داۋىردە جاراتقان مادەنيەت قۇندىلىقتارىنىڭ باسىم كوپ بولىگىن جىلقىعا قاتىستى ەتىپ شىعارعان. بۇل سوزىمىزگە «قارا جورعا»، «الا كوز اتتىڭ جۇرىسى»، «سالكۇرەڭ»، «قوس كۇرەڭ»، «اقتابانگەر» قاتارلى ءان – كۇيلەر ايقىن دالەل بولا الادى. ءارى بۇل تۋىندىلار وزىندىك ۇلىتتىق ەرەكشەلىككە يە، قازاقتىڭ تۇرمىس – سالتىمەن ەتەنە بايلانىسپ، ىستىق ىقىلاسپەن ومىرگە كەلگەن تۋىندىلار بولدى.
سوناۋ ارعى عاسىرلاردا ومىرگە كەلسەدە بۇگىنگە دەيىن ءوز جالعاسىن تاپقان، حالىقىمىزدىڭ ءبي مادەنيەتىنىڭ شوقتىعى بيىك قازىناسى «قارا جورعا ءبيى» تۋرالى الۋان تۇرلى تالاس - تارتىس تا، اڭىز اڭگىمەلەردە جۇرت اراسىندا مولىنان كەزدەسەدى. ايگىلى جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ «قازاق فولكلورىنىڭ تاريحى» اتتى كىتابىندا «قازاقتا قارا جورعا دەگەن ءبي دە كۇي دە بولعان» دەپ اشىق جازادى. ال مۇقاڭ ءوزى جازعان «ايمان –شولپان» وپەراسىندا دا قارا جورعا ءبيى تۋرالى ايشىقتى كورىنىس ورىن الادى. بۇل تۋرالى مىنا دەرەكتەرگە توقتالايىق: «1934-جىلى قازاقتىڭ وپەرا جانە بالەت تياترى» ــ «ايمان –شولپان» وپەراسىندا ورىندالاتىن قازاق حالقىنىڭ بيلەرىن ساحىنالاۋ ۇشىن وزبەكستاننىڭ گورلي – ارني ەتنوگرافيالىق ءان –ءبي انسامبىلىنىڭ اتاقتى ءبيشىسى الي اردابۇتتى ارنايى قازاقستانعا شاقىرادى. ءبي شەبەرى قازاق بيىن ساحىنالاۋدان بۇرىن جەرگىلكتى قازاق حالقىنىڭ سالت –داستۇرى، تۇرمىس تىرشىلگىمەن تانىسىپ بولعان سوڭ، سوڭىندا «كەلىنشەك» پەن «قارا جورعا» كۇيىنىڭ ادەمى ىرعاعىنا ءبي دايىندايدى. سونىمەن اتاقتى ءبي شەبەرى الي اردابۇتتىڭ قويىلىمندا قارا جورعا ءبيى تۇڭعىش رەت ساحىناعا كوتەرىلىپ، بىلايعى جۇرتتىڭ جاقسى باعاسىن الادى.
«ايمان –شولپان» وپەراسىنا نازار سالساق ءبيشى جىگىتتىڭ وپەراداعى ءبي ارەكەتى قازىرگى بيلەپ جۇرگەنىمىزدەن ونشا پارقى جوق. ايتپاقشى ويىمىز «قارا جورعا» ءبيى جاقىنعى جىلدارى عانا ەمەس، بۇدان ىلگەرگى عاسىرلاردا پايدا بولعان دەگەن دايەكتى دالەل. قارا جورعانى اۋەلدە ەجەلگى قازاقتار «قارا جورعا» كۇيىنىڭ ىرعاعىمەن بيلەگەنى راس. ۇيتكەنى سول داۋىردە وعان قازىرگىدەي ءماتىن جازىپ، مۋزيكا كىرىستىرۋدىڭ ەش مۇمكىندىگى جوق. جالپى ءبي ونەرى – ادامزاتتىڭ پايدا بولۋىمەن بىرگە پايدا بولعان دەسەك، «قارا جورعا» ءبيى قازاق حالقىنىڭ پايدا بولۋىمەن قوسا ومىرگە كەلگەن. «اتتىڭ جالى تۇيەنىڭ قومىندا» دەيتىندەي مەزگىلدەردە بىزدەن اداسىپ قالىپ، سانداعان جىلدار وتە كەلە ۇلتىمىزبەن قايتا قاۋىشقان «قارا جورعا» ءبيى قازاقتىڭ تۇرمىس –تىرشىلگىمەن بىتە قايناسقانىن ءوزى دالەلدەپ تۇر . ال مىنا ءبىر دەرەككە نازار سالساق «قارا جورعا» بيىنىڭ تاريحى ءتىپتى ارىعا كەتەدى. قازاقستاندىق تاريحشى قانات وسكەنباي قاتارلىلار قۇراستىرعان «قازاقستان مادەنيەتىنىڭ اتلاسى» اتتى كىتاپتا: «رەسەيگە بارعاندا رەسەي مۇراعاتتارىنان قارا جورعا بيىنىڭ ەلەمەنىتەرىنە، قيمىل قوزعالىسىنا ۇقسايتىن سۋرەتتەردى تاپتىق» دەپ جازادى. بۇل دايەكتەمە بىزگە «قارا جورعا» بيىنىڭ تەك جۇڭگو قازاقتارى اراسىندا عانا ەمەس، قايتا كۇللى جەر بەتىندەگى قازاق حالقى اراسىندا كەڭىنەن تاراعانىن ايعاقتايدى. ۇلتىمىزدىڭ ءان-ءبي ونەرىنىڭ تابيعاتى كەڭ ساحارامەن تىكەلەي بايلانىستا. سول ۇشىن « قارا جورعا» ءبيىنىڭ ومىرگە كەلۋى جانە تارالۋى ۇلتىمىزدىڭ قوعامدىق ورتاسىنا تىكەلەي قاتىستى بولعانى بارشاعا ايان.
«قارا جورعا» بيىنەن سىرت قازىرگى كۇندە ساحنالارىمىزدا ورىندالىپ جۇرگەن«قاماجاي»، «قىلىش ءبيى»، «ساداق ءبيى» قاتارلى ەسكى داۋىردىڭ سارقىتىنداي بولعان حالىق بيلەرىمىز بىزدىڭ بابالارىمىزدىڭ العاشقى داۋىرلەردە كلاسسيكالىق ءبي ونەرىن ومىرگە اكەلگەنىنەن دەرەك بەرەدى. ءارى بۇل حالىق بيلەرى ەجەلگى بابالارىمىز جاساعان كەڭ تىنىستى ومىردى كورنەكتى ءبي ارەكەتى ارقىلى بىزگە باياندايدى. ەلىمىزدىڭ شاڭحاي قالاسىنان شىعاتىن ۇلكەن سۋرەتتى جۋرنالدىڭ 83-جىلعى ءبىر سانىندا حان پاتشالعى تۇسىندا قازاقتىڭ (ول كەزدە اتقا مىنگەن كوشپەندى دەيدى) حالىق ءبيى جۇڭگو ورداسىنىڭ 9- تارماعىنا ەنگىزىلدى، اتى «جىلقى ءبيى» دەگەن دەرەك كەلتىرەدى. بۇل دەرەكتەمە ارقىلى «جىلقى ءبيى» دەپ جازىلعان مۇراعاتتىڭ قازىرگى «قارا جورعا ءبيى» ەكەنىن ايقىن اڭعارۋعا ابدەن بولادى. تاعى دا ىشكەرىلەي تەرەڭ زەرتتەۋگە تاتيتىنى «قارا جورعا» ءبيىن ەجەلگى قازاق جۇرتىنىڭ «باقسى ءبيى» دەپ اتاۋى ەدى. ءبيدىڭ ورتاسىندا ناسىبايىن اتىپ، ورنىنان قۇلاپ قالىپ، ارتىنان قايتادان جالعاستىراتىن ارەكەتى بولعان ەكەن تەگىندە. بۇعان شامان داۋىرىنىڭ كوزىمەن قاراعان دۇرىس.
ەستۋگە قاراعاندا وسىدان ءبىر جارىم عاسىر بۇرىن التاي وڭىرىندە ءبىر ۇلكەن استا 500 قارا جورعا اتپەن تاباق كوتەرىپ ەت تارتقان ەكەن. سول كەزدە 500 قارا جورعا ات تايپالىپ ەت تارتىپ، تويداعى ءدۇيىم جۇرتتى وزىنە قاراتىپ، توي سالتاناتىن اسىرعاندا سول كەزدەگى اقىندار العاش رەت ءسوز جازىپ:
بىلعارى ەتىك قوس تابان،
قونىشىن قايىرىپ تاستاعان.
قارا جورعا بيىمەن،
تويدىڭ سالتىن باستاعان.
جۇدىرىعى توقپاقتاي،
جاۋىرىنى قاقپاقتاي.
تىزگىن ءىلىپ تىسىنە،
تاباق - تاباق ەت تارتقان دەپ جىرلايدى. بۇل دا نەگىزى بار اڭىز- اڭگىمەنىڭ ءبىر ۋاريانتى. ال ەندىگى جەردە «قارا جورعا» بيىنىڭ اقيقاتىنا جۇگىنەر بولساق «قارا جورعا» ءبيىن بايىرعى جارتاس سۋرەتتەرىنە نەگىزدەلىپ، قازاق ءبي ونەرىنىڭ العاشقى تۋىندىسى دەۋ ىلايقتى. وعان كۋا جوعارىداعى اڭىز-اڭگىمەلەر. كۇللى قازاق حالقىنىڭ سان عاسىرلىق تاريحىنا كۋاگەر بولىپ، قۋانىش پەن جاقسىلىقتىڭ، شاتتىقتىڭ ءبيى رەتىندە بىزگە جەتكەن «قارا جورعا» بيىندە قازاقى رۋح، قازاقى مىنەز، قازاقى ورشىلدىك مەنمۇندالايدى. بۇگىندە بۇل ءبيدى حالقىمىزدىڭ ەڭبەكتەگەن بالاسىنان ەڭكەڭدەگەن كارىسىنە دەيىن دەلەبەسى قوزا بيلەپ، ۇلىتتىق گيمنياستيكانىڭ ەرەكشە تۇرىنە اينالدىردى. ۇلتىمىزدىڭ ءتول تاريحى اسقاقتاتا شىرقالعان اسەم انمەن، مىڭ بۇرالا بيلەنگەن كوركەم بيمەن، شەبەر ون ساۋساقتان توگىلگەن كۇمبىرلى كۇيمەن تاعدىرلاس بولعان. ارينە قازاق بار جەردە ماڭگى «قارا جورعا» ءبيى بار ەكەنى، قارا جورعانىڭ تاريحى – قازاق تاريحى ەكەنى بۇلجىماس اقيقات. ءبىز اتا مۇرامىز قارا جورعا ءبيى ارقىلى قازاقتىڭ قاداۋ-قاداۋ عاسىرلاردان بەرگى كوشپەندى تاريحىن جەتە تاني الاتىنمىز داۋسىز. بىزدىڭ ەندىگى مىندەتىمىز – قارا جورعا ءبيىن قازاق ءبيى رەتىندە بۇكىل الەمگە ناسيحاتتاپ، ونى ۇلىتتىق قۇندىلىق رەتىندە قورعاپ، ۇلىقتاپ، ەرتەڭگى ۇرپاقتارعا قاز- قالپىندا اماناتتاساق نۇر ۇستىنە نۇر بولار ەدى.
اۆتوردىڭ ادرەسى: نىلقى اۋداندىق مادەنيەت - دەنەتاربيە راديو-تەلەۆيزيا مەكەمەسى
كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
