- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
قازاقتىڭ اسەمونەرلىك كەمەڭگەرلىگى حاقىندا
دۇيسەنالى شامەك ۇلى
2015.05.27 15:14 كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى
قازاق سوناۋ ارعى عاسىرلاردا - اق وزىق ساحارا مادەنيەتىن قالىپتاستىرىپ، وركەنيەتتىڭ دامۋى مەن ىلگەرىلەۋىنە وشپەس ۇلەستەر قوسا ءبىلدى. ۇشان - تەڭىز مايەكتى مادەنيەتتەردى ومىرگە اكەلىپ، ونى كۇندەلىكتى تىرشىلىكتە قولدانىسقا سالىپ وتىرعان. جاراتىلىستىق جانە جاعراپيالىق جاعدايعا ساي اسقار تاۋ، ايبىندى وزەن، جاسىل جايلاۋعا ىرگە كومگەن قازاق حالقىنىڭ تاريح بەتىنە قالدىرعان وسىنداي اسىل مۇراسى جارتاس سۋرەتتەرىنەن ايشىقتى اسەمونەرلىك كەمەڭگەرلىك پەن داۋىرلىك مادەنيەتتىڭ ايقىن بەينەسىن كورىپ - بىلە الامىز.
ەرتەدەگى اتا - بابالارىمىزدىڭ تىرەكتى كاسىبى مال شارۋاشىلىعى بولعان سوڭ قيىر جايلاپ، شەت قونىپ، جاز - جايلاۋ، قىس - قىستاۋعا كوشىپ - قونىپ تىرشىلىك ەتكەندىكتەن ۇلان - بايتاق ساحارانىڭ جاراتىلىستىق ەرەكشەلىگىن جەتىك بىلگەنى شىندىق. ارينە، ءبىر ۇلتتى ونىڭ وزىق مادەنيەتى عانا وزگە جۇرتقا تانىتا الادى. تاريحي جازبالار مەن دەرەكتەر بىزگە ارعى اتا - بابالارىمىزدىڭ كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسۋمەن قاتار، قولونەر تەحنيكاسى، ساۋدا - ساتتىق، ءتىل - جازۋ، ءدىني نانىم - سەنىم، عىلىم - ءبىلىم مادەنيەتى، اڭشىلىق، ەگىن شارۋاشىلىعى، زاڭ - جارلىق، استرونوميا، كالەندار، مۋزيكا عىلىمى جاقتارىندا دا ايشىقتى مادەنيەتتەر جاراتقانىن دالەلدەيدى. دانا حالقىمىزدىڭ جارتاستارعا سىزىپ قالدىرعان سۋرەتتەرى مەن كيىز ءۇي جاساۋ مادەنيەتى، كيىم - كەشەك مادەنيەتى جانە ات ابزەلدەرىن جاساۋ مادەنيەتى تەكتەس ۇلتتىق قۇندىلىقتارىنان بايىرعى دالا كوكىرەك بابالارىمىزدىڭ جازۋ تەحنيكاسى جارىققا شىقپاعان ارعى عاسىرلاردىڭ وزىندە كەرەمەتتەي اسەمونەرلىك كەمەڭگەرلىككە يە ەكەنىن ايعاقتايدى.
عالىمداردىڭ زەرتتەۋىنە نەگىزدەلگەندە، ەسكى زامان جارتاس سۋرەتتەرىنەن اڭ اۋلاۋ كورىنىستەرى، ءتۇز تاعىلارى، مال باققان كورىنىس، كيىز ءۇي، جورىق جاساۋ سياقتى كوشپەندى حالقىمىزدىڭ تۇرمىس - تىرشىلىگىنە قاتىستى كورىنىستەر مەن سۋرەتتەر كوپتەپ كەزدەسەدى. وسى جارتاس سۋرەتتەرى تاسقا ويىلىپ، كوركەمدەپ تۇسىرىلۋدە ۇلكەن كەمەڭگەرلىكتى قاجەت ەتەتىنى شىندىق. ويتكەنى ونداعى سۋرەتتەر حالقىمىزدىڭ تابيعات دۇنيەسىمەن بىتە قايناسقان تۇرمىس داعدىسىن، جاعراپيالىق ەرەكشەلىگىن، ارمانى مەن تىلەگىن ايقىن بەينەلەگەن. بۇل تۋرالى عالىم، تاريحشى سۋ بيحاي «قازاق مادەنيەت تاريحى» اتتى كىتابىندا مىناداي دەرەكتەر كەلتىرەدى: «جارتاس سۋرەتتەرى نەگىزىنەن سۋى مول، ءشوبى شۇيگىن جەرلەردەن، وتە - موتە، قىستاۋلاردان كوپ كەزىگەدى. ويتكەنى قىستاۋ ءبىر جىل ىشىندە وتىراتىن ۋاقىتى ەڭ ۇزىن ورىن سانالادى. مۇنان تىس، تاعى دا بيىك تاۋلى جايلىمداردان، ءۇستىرت تاۋلى ءوڭىر جايلاۋلاردان، كوكتەۋ - كۇزەۋلەردەن دە، سونداي - اق كوش جولدارىنان دا كەزىگەدى. بوياۋلى جارتاس سۋرەتتەرى باستىسى، ۇڭگىرلەردەن مول ۇشىرايدى. ولاردىڭ كوبىن جوسامەن بوياپ، نارت قىزىل، قارا، اق تۇستەردى ىستەتكەنىن كورۋگە بولادى. قاشاپ جانە ەگەپ تۇسىرگەن سۋرەتتەردى نەگىزىنەن سۇرى جانە قوڭىر ءتۇستى، بەتى ەداۋىر ءتۇزۋ، ءبىرشاما قاتتى قۇم تاستارعا، گرانيت تاستارعا، تاقتا تاستارعا تۇسىرگەنىن بايقاۋعا بولادى. كوبىنەسە بەتى كۇن شىعىسقا قاراعان تاستاردى پايدالانعانى بايقالادى. قاشاۋ ادىسىندە باستىسى، جۋانتىقتاۋ وشكىن سىزىقتار ارقىلى سۋرەتتىڭ نوبايىن سالىپ، جارتاستارعا ءتۇرلى حايۋانداردىڭ، ءۇي حايۋاندارىنىڭ نۇسقاسىن ءتۇسىرۋدى نەگىز ەتكەن، وسىعان قوسا ادام، ساداق، جەبە، كيىز ءۇي، اربا، تاڭبا، كۇن، اي، الاقان سىقىلدىلاردىڭ سۋرەتتەرىن دە تۇسىرگەن. حايۋانداردان بۇعى، جولبارىس، قاسقىر، تۇلكى، تاۋەشكى، بۇركىت، ايۋ، جىلقى، سيىر، نار، تۇيە، ءيت سەكىلدىلەردىڭ دە سۋرەتىن تۇسىرگەن» (72 - بەت).
سۋ بيحاي عالىمنىڭ تىلگە تيەك ەتكەن جارتاس سۋرەتتەرى سۋرەت سالۋشىنىڭ كۇشتى اسەمونەرلىك قۋاتى بار ەكەنىنە ءشۇباسىز سەندىرەدى. ويتكەنى سۋرەت سالۋشىلاردىڭ سۋرەتتى قانداي جارتاسقا قانداي ادىسپەن سالۋ كەرەكتىگىن ايقىن اڭعارعانى جارتاستارداعى سۋرەت تۋىندىلارىنان ايقىن ءبىلىنىپ تۇرعانى ءشۇباسىز. تاۋ - تاستى ەركىن ارالاپ ءومىر كەشكەن ۇلتىمىز ءتورت تۇلىك مالدى تىرشىلىك ارقاۋى ەتكەن سوڭ، مال تۇلىگىنە دەگەن سۇيىسپەنشىلىگىن اسەمونەرلىك قۋاتى ارقىلى بەينەلەپ وتىرعان. بۇعان دالەل تارباعاتاي ايماعى شاعانتوعاي اۋدانىنىڭ قىزىلباستاۋ دەگەن جەرىندەگى جارتاس سۋرەتى، سۋرەتتىڭ ۇزىندىعى 2. 2 مەتر، ەنى 9. 0 مەتر، تاسقا قاشالعان سۋرەتتە قورا پورىمىنداعى قالتقى جانە ءبىر توپ مال تۇلىگى، ونىمەن قوسا يەسىنە ىلەسىپ جۇرگەن ءيت بەينەلەنگەن. جاياۋ ادامنىڭ داۋىستاپ مال قايىرعان بەينەسى مەن ات مىنگەن ادامنىڭ بولىنگەن مالداردى قايىرماقتاپ جۇرگەن كورىنىسى بەينەلەنگەن. وسى سۋرەتتىڭ جارتاستا بەينەلەنۋى كوشپەندى ۇلتىمىزدىڭ مال شارۋاشىلىق سالاسىمەن اينالىسا ءجۇرىپ، باسقان - تۇرعان جەرىندە كۇندەلىكتى تىرشىلىگىن، اسەرى مەن سەزىمىن جازىپ حاتقا تۇسىرە الماسادا، سول ءداۋىردىڭ كوركەم ۇلگىسىمەن تاس بەتىنە تاڭبا ەتىپ قالدىرعانىنان - اق اسقان اسەمونەرلىك كەمەڭگەرلىگىن اڭعارامىز.
عالىمداردىڭ زەر سالا زەرتتەۋىنىڭ جەمىسىندە رايونىمىزداعى كەي وڭىرلەردەن جارتاسقا تۇسىرىلگەن ساداق تارتىپ، اڭ اۋلاعان كورىنىس سۋرەتى، ءبي بيلەپ، ءان سالىپ تۇرعان كورىنىس سۋرەتتەرى دە بابالارىمىز جاساعان سول ءداۋىردىڭ سىرىن شەرتىپ، ەسكى زاماننان دەرەك بەرەتىنى بىزگە ايان. مۇنىمەن قوسا تاريح، ءدىن، ەتنوگرافيا، ويۋ - ورنەك سياقتى الۋان ءتۇرلى سالالاردان ايقىن دەرەك كورسەتەتىن جارتاس سۋرەتتەرى، ارينە، اسقان كەمەڭگەرلىكتىڭ تۋىندىسى. ۇلتىمىزدىڭ اسەمونەرلىك نەگىزى جاساعان قوعامدىق ورتاسىنا تىكەلەي قاتىسى بارلىعى بۇلجىماس اقيقات. پاراساتتى حالقىمىزدىڭ ەجەلدەن بەرى قولونەر كاسىبىنەن دە قۇر الاقان ەمەس ەكەنى ءمالىم. بۇعان دالەل كيىز ءۇي جاساۋ (ۇيشىلىك)، تەمىرشىلىك، زەرگەرلىك، ورىمشىلىك، تىگىنشىلىك، تەرى يلەۋ، ەتىكشىلىك، ت. ب قولونەر تۇرلەرى. ال وسى قولونەرلەردىڭ ماڭىزدى ءتۇرى كيىز ءۇي جاساۋ ونەرىندە حالقىمىز وتە جوعارى ورەگە يە اسەمونەرلىك قابىلەتتى پايدالانا بىلگەن.
جاساعان كيىز ءۇيدىڭ ىشىنە ىستەتىلەتىن باسقۇر، جەلباۋ، تەرمەباۋ جانە ءار ءتۇرلى جىپتەردى ءتۇرلى ويۋ - ورنەكپەن اسەمدەۋدەن سىرت، ۋىق، كەرەگە سياقتى مۇلىكتەرگە دە شەبەرلىكپەن ورنەك سالىپ، كيىز ءۇي مادەنيەتىمىزدىڭ قۇندىلىعى مەن قۋاتتىلىعىن اسىرا تۇسكەن. ەڭبەكشى قازاق ايەلدەرى جاساۋ - جابدىقتاردىڭ بارلىعىنا دەرلىكتەي ۇلتتىق ويۋ - ورنەك قوسىپ تىگىپ، كورنەكتى ءومىر سالتى مەن كوركەمونەرلىك سەزىمدى بەينەلەگەن. ولاردىڭ قولىنان جاسالعان دۇنيەلەر ۇلتىمىزدىڭ اق كوڭىل دە اشىق - جارقىن ۇلتتىق مىنەزى مەن عۇرىپ - ادەتىن، ومىرگە دەگەن ىنتا - سەزىمىن بەينەلەپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسقان. «ات − ەر قاناتى» دەپ بىلگەن دانا حالقىمىز ات ابزەلدەرىن جاساۋعا دا ايرىقشا اسەمونەرلىك يكەمدىلىك تانىتىپ، جان سەرىگى بولعان تۇلپارىن ساندەپ ءمىنىپ ءجۇرۋدى ابىروي ساناعان. ال اپالارىمىزدىڭ شەبەر قولىنان تىگىلەتىن قورجىن كوشپەلى قازاق تۇرمىسىنا اسا قاجەتتى بۇيىم سانالادى. قورجىن − ءجۇن جىپتەن توقىلىپ، ەكى باستى ەتىلىپ جاسالاتىن، اتقا سالۋعا قولايلى دوربا. قورجىننىڭ جاسالۋ بارىسى قاراپايىم بولعانىمەن بۇعان دا كۇشتى اسەمونەرلىك قابىلەت پايدالانىلعان. جيىپ ايتقاندا، حالقىمىزدىڭ كۇندەلىكتى تۇرمىسىنا ىستەتىلەتىن بۇيىمدارىنىڭ بارلىعى دا اسەمونەرلىك كەمەڭگەرلىكتەن تۋىنداعان. ەندەشە ۇلتىمىزدىڭ كەيىنگى ۇرپاقتارعا قالدىرعان جاۋھار مادەنيەتتەرىن زەرتتەپ - زەردەلەپ، ونىڭ قۇندىلىقتارىن تانىپ - ءبىلۋ ءبىزدىڭ بۇلتارماس بورىشىمىز ەكەنى كوكەيدە جۇرگەنى ابزال.
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
