بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى    
  • ورتالىق
  • ەل ءىشى
  • شينجياڭ
  • حالىقارا

سۋرەتتى حابار

حالىق تورابى>>مادەنيەت

جەتى اياز، ەكى كوجە

ورازبەك ماكەي ۇلى

2015.05.27 15:41     كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى

  قىستىڭ جەتى ايازى

  قازاقتىڭ اي كالەندار ەسەبى بويىنشا ايتقاندا، ءبىر جىلدىڭ 12 ايىندا 24 امال بار، ءاربىر امالعا 6 كۇن تۋرا كەلەدى. امال كىرگەندە جاۋىن - شاشىن، قارلى - بوران سياقتى تابيعي قۇبىلىس تۋىلادى. مىسالى، جەلدى ايىنىڭ العاشقى امالى اقىراپ كىرگەندە قىرباق قار جاۋادى، مۇنى «اقىراپ اقىرىپ كەلەدى، قارلى بورانىن شاقىرىپ كەلەدى» دەپ قىس باسىنداعى العاشقى ايازدان ساقتانۋدى ەسكەرتەدى. سەرنە كىرگەندە ايۋ اپانىنا كىرىپ قىسقى ۇيقىعا كەتەدى، قالىڭ قار جاۋىپ، قاسات قار قالىپتاسادى، ەل قىستاۋلىقتاعى مالعا جايلى قورا - جايىنا ورنىعىپ بولادى. قاڭتاردىڭ العاشقى امالى توقىراۋ كىرگەندە كۇن قىسقارۋ شەگىنە، ءتۇن ۇزارۋ شەگىنە جەتىپ، ەڭ العاشقى ۇسكىرىك باستالادى. قىرقاياق كىرگەندەگى كۇننىڭ ماردىمسىز ۇزارۋىن: «قاڭتاردا قارعا ادىم ۇزارادى» دەپ قارايدى. قازىرگى عىلمي جۇيە بويىنشا ايتقاندا، قاڭتار ايىنىڭ وسى ەكىنشى امالىنا دەيىن 40 مينۋت شاماسىندا عانا ۇزارادى. بۇل كەزدە ايازدىڭ تەبىنى ارتىپ، مۇز جارىلىپ، وزەن بويلارىنا قىزىل سۋ قاپتايدى، اۋا قۇرامىنداعى سۋ بۋلارى قىلاۋعا اينالىپ، اعاشتىڭ باسىنا اق سۇڭگى تۇرادى، تەرەزە اينەك بەتتەرىنە ءار ءتۇرلى وسىمدىكتىڭ بۋلانۋدان قالىپتاسقان بەينەلىك سۋرەتتەر تۇسەدى. ءۇشتىڭ ايىنىڭ العاشقى امالى اقپان كىرگەندە ءبىر جىلداعى ەڭ قاتتى اياز بولادى، مۇنى حانزۋلار «ءيت ءۇسىپ ولەتىن سۋىق» دەپ قارايدى. قازاق ونى «اقپان - تاقپان التى كۇن، ايعايلاپ سوقسا جەتى كۇن، ولشەپ سالعان تاماعىڭا قوناق كەلسە قاتتى كۇن» دەپ سۋىقتان ساقتانۋ ءۇشىن ەت پەن مايدى تويا جەۋدى ەسكەرتەدى. ءۇت كىرگەندە ايازدىڭ بەتى قايتىپ، كۇن جىلىنا باستايدى. موڭعۇل تىلىندە كيىز ءۇيدىڭ ەسىگىن «ءۇدى» دەيدى، سوعان قاراعاندا، ءۇت ءسوزى قىس پەن جازدىڭ قاقپاسى دەگەن ماعىنا بەرسە كەرەك. ءبىردىڭ ايىنداعى ءاز كىرگەندە جىل قۇستارى كەلە باستايدى. جىل قۇسىنىڭ كەلۋى جاز شىعا باستاعاننىڭ بەلگىسى. «ءاز كەلمەي ءماز بولماس، شاعالا كەلمەي جاز بولماس، شاڭقان كەلمەي بوز (تۇمان) بولماس» دەپ تۇيىندەيدى. بۇل امال كەزىندە قازاق بۇلاقتىڭ كوزىن اشىپ، ادامدارعا قايىرىمدىلىق باعىشتايدى. كىر جۋۋعا، شاش، ساقال - مۇرت، تىرناق الۋعا تيىم سالادى، جولعا شىقپايدى، مال سويمايدى، اڭ - قۇسقا مىلتىق كەزەمەيدى، قاقپان - تۇزاق قۇرمايدى، اعاش كەسپەيدى، جاڭا جۇمىس باستامايدى، ت. ب. بۇل قاعيداعا بويسۇنباعان ادامنىڭ ءومىرى جوقشىلىقپەن قالتىراپ وتەدى دەپ قارايدى. بۇل جەتى امالدى قىستىڭ جەتى ايازى دەپ اتايدى. بۇل امالدار قازىرگى باسپا بەتىندەگى ورتاق كالەندارعا تۋرالاپ جازۋعا، زورلاپ تاڭۋعا مۇلدە كەلمەيتىن اي كالەندارى نەگىزىندەگى عىلمي انىقتاما.

  ەكى كوجە، جەتى ءدان مەن ءدام

  قازاقتا تىلەۋ كوجە جانە ناۋرىز (كونە قازاق كالەندارىندا ناۋرىز اي اتى ەمەس، امال اتى) كوجە دەگەن ەكى ءتۇرلى كوجە بار ەكەنىن بۇگىنگى ادامدار ۇمىتا باستاعان سياقتى. جۋىق جىلدان بەرى كونەشە ءبىردىڭ ايىنىڭ 20 - كۇندەرى (اي كالەندارى) جاسالاتىن تىلەۋ كوجە ۇمىت بولىپ، جالپى قاۋىم جاڭاشا 21 - ناۋرىز كۇنى وتكىزىلەتىن ناۋرىز كوجەنى عانا ەسكەرەتىن بولىپ بارادى. ال بايىرعى تىلەۋ كوجەنى جاسايتىنداردىڭ قاتارى جىل سايىن ازايۋدا. امالياتتا بۇل ەكى ءتۇرلى كوجەنىڭ ەكى ءتۇرلى عىلمي ءمانى بار. تىلەۋ كوجە قىستىڭ جەتى ايازىنان مال - جاننىڭ امان وتكەندىگىن قارسى الۋ ءۇشىن تەك قازاق قانا وتكىزەتىن مەرەكە بولسا، ناۋرىز كوجە قازاق، ۇيعۇر، قىرعىز جانە اراب، پارسى سياقتى ۇلتتاردىڭ جاڭا جىلدى قارسى الاتىن ورتاق مەرەكەسى. ەكى كوجەنىڭ اراسىندا ءبىر اي شاماسىندا پارىق بار. قازاق ەكى رەتكى كوجەنىڭ ەكەۋىنە دە ۇقساس جەتى ءتۇرلى ءداندى ولشەم ەتەدى. ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارىندا جەتى ءتۇرلى ءدان مەن ءدامدى شاتاستىرىپ، ءبىر تۇيىنگە كەلە الماي جۇرگەنىن بايقادىم. جەتى ءتۇرلى داننەن جەتى ءتۇرلى ءدام شىعادى، جەتى ءدان قوسىلعان استى ىشكەندە ءتىل - سۇق، پالە - قازا، اۋرۋ - سىرقاۋدان اۋلاق بولادى دەپ قارايدى، ويتكەنى بۇرىنعى قازاقتار اۋىرعان ادامدى «ۇشىق ءتيدى» دەپ جەتى ءتۇرلى قارا تاس نەمەسە جەتى تال بيدايمەن (كوز) ۇشىقتاپ جاتاتىن. مىنە بۇل «جەتى ساندى كيەلى» دەپ قاراۋدان قالىپتاسقان ىرىم ەكەنىن اڭعارتادى. ال ەجەلگى يراندىقتار ناۋرىز اتتى وسى جاڭا جىلدى شاراپ، ءسۇت، شىرىن، شەكەر، ءشاربات، شام (وت)، تاراق (شونا) سياقتى جەتى ءتۇرلى زاتتى دايىنداۋ ارقىلى وتكىزەتىندىگى قاتىرەلەنگەن. مۇنىڭ دا وزىندىك عىلمي ءمانى بار ەكەندىگىن بايقاۋعا بولادى. ماسەلەن، شاراپ − تىرشىلىك ءومىردى؛ ءسۇت − ادالدىق پەن پاكتىكتى؛ شىرىن − كوڭىل كۇي شاتتىعىن؛ شەكەر − بايلىق پەن رىزدىقتى؛ شاربات − دەمالىس پەن راقاتتىلىقتى؛ شام (وت)− جارىق دۇنيەنىڭ نۇر - شۋاعىن؛ تاراق − ايەلدەردىڭ سۇلۋلىعىن بەينەلەسە كەرەك. مۇنداي كۇتىپ الۋ ادامداردىڭ جاڭا ومىرگە بولعان قۇلشىنىستارىن بەينەلەپ تۇرعاندىعى بايقالادى. ال قازاقتىڭ جەتى ايازدى اتتاندىرۋ تىلەۋ كوجەسى مەن وسى جاڭا جىلدى قارسى الۋداعى ناۋرىز كوجەسى مۇنان وزگەشەلەۋ. قىستىڭ جەتى امالىنىڭ ەڭ باسىنداعى اقىرىپ كىرگەن «اقىراپ» پەن سەرەيتىپ تۇسىرەتىن «سەرنە» ارالىعىندا سوعىم سويادى. سوعىم ەتى قىستىڭ جەتى ايازىنان قورعانۋداعى كۇشتى قارۋدىڭ ءبىرى. ال «ءاز» شىققاندا جەتى اياز اقىرلاسقان ەسەپتەلەدى. جاڭاشا گريگوريان كالەندارى بويىنشا ايتقاندا، مولشەرمەن 20 - قاراشادان كەلەر جىلعى اقپاننىڭ 20 - كۇنىنە دەيىنگى 90 كۇندىك قىس ايىندا ۇركەر شاڭىراقتان كورىنەدى. مۇنى قازاق «ۇركەرلى اسپاننىڭ ءبارى قىس» دەپ تۇيىندەيدى. وسى 90 كۇندىك جەتى اياز اقىرلاسقاندا جىلقى ەتىنىڭ ساپاسى وزگەرىپ، مايى قارايا باستايدى. وسىدان ەكى اپتا وتكەن سوڭ تىلەۋ كوجە جاسالادى. بۇل كەزدە جەردىڭ توڭى ءجىبىپ، جەر استىنداعى قۇرت - قۇمىرىسقا جاندانىپ، ايۋ اپانىنان شىعادى.

  جەتى ءتۇرلى ءداننىڭ ماعىناسى قىس كىرگەننەن شىققانعا دەيىنگى قىستىڭ جەتى امالىنداعى جەتى ايازعا (ىزعار) جەتى ءتۇرلى ءدان ارناعان. بۇرىنعى قازاقتار بىرەر قاتەردەن امان قالعاندا مال ايتىپ سويىپ، تاڭىرگە سيىناتىندىعى وسى تەكتەس ىرىم. ءسويتىپ، جەتى امالدان سۇرىنبەي وتكەندىكتەرىن قۇتتىقتاپ، ارنايى ساقتالعان قويدىڭ كارى جىلىگى نەمەسە جىلقىنىڭ جاياسىن اسىپ، وعان جەتى ءتۇرلى ءداندى قوسىپ كوجە جاساپ تىلەك تىلەيدى. كارى جىلىك − جاعىمىز تۇسكەنگە دەيىن جارىق دۇنيەدە ءتىرى جۇرەيىك دەگەنى بولسا، جايا − جايدارى كوڭىل كۇيدىڭ سيمۆولى بولسا كەرەك. اق قوساتىنى نيەتىمىز سۇتتەي اق بولسىن دەگەنى. بۇرىنعى قازاقتار كوجە جاساعاندا قازاننىڭ ءتورت قۇلاعىنا تۋرالعان ەت - ماي قويادى. بۇل جاز شىعا باستاعاندا شالعايدان قاناتى تالىپ ارەڭ جەتەتىن كوكقۇتان دەگەن قۇستىڭ سىباعاسى دەپ قارايدى. قازاق بۇل كوجەنى بۇرىنىراق «سۋمالاڭ» دەپ اتايدى ەكەن. بۇل امال كەلگەندە قار ەرىپ، اعىل - تەگىل سۋ اعىپ، جەر بەتى لاي - تاسقىنعا اينالاتىندىعى سويلەمنەن اڭعارىلىپ تۇر. بۇرىن سۋمالاڭ (سۋ+مال+اڭ) مەرەكەسىندە «سالدانبا» دەگەن ولەڭدى وقيدى ەكەن. قازىر بۇل ولەڭدى بىلەتىن ادامدار قاتارىمىزدا جوق.

  مەنشە، سۋ مەن تۇز جانە ەت پەن ءسۇت تاعامدارى دانگە جاتپايدى، دامگە جاتادى، ال سۋ دانگە دە، دامگە دە جاتپايتىن ءتۇسسىز، ءيىسسىز، ءدامسىز ەرتكىش زات ەكەندىگى انىق. تۇز − ءدامنىڭ ۇيتقىسى. ونى ءدام ايدادى، ونىڭ ءدام - تۇزى تاۋسىلدى دەگەن ءسوز جۇرتقا تۇسىنىكتى. جەتى ءتۇرلى ءدان جەردەن ءونىپ شىققان استىق بولۋ كەرەك. ماسەلەن، ءبيداي، تارى، جۇگەرى، بۇرشاق، كۇرىش، سوك، ارپا سياقتى. ءبىراق بۇرىنعى كوشپەلى ومىردە جەتى ءتۇرلى استىق ءدانى بارلىق وتباسىنان تابىلا بەرمەيتىندىكتەن، تاعامنىڭ ءتۇرىن جەتىگە جەتكىزىپ وتىرعاندىعى بايقالادى، ياعني جەتى ءدان جەتى ايازعا مويىمايتىن جەتى قات ۇرپاق جالعانىمىن مەڭزەپ تۇرعان بولۋى دا مۇمكىن. ويتكەنى ءدان قارا جەرگە تۇسسە ادام پەندەسى سياقتى ءوسىپ - ونەتىن تىرلىك يەسى. مۇنىڭ الدىڭعىسىن تىلەۋ كوجە، سوڭعىسىن ناۋرىز كوجە دەپ اتايدى. وسى كوجەنى كورشى اۋىلدار ءوزارا قىدىرىسىپ، جادىراعان جازدىڭ جانعا جايلى شۋاعىن قۇتتىقتاۋ نەگىزىندە ىشەدى. بۇل قاسيەتتى كۇندى قىستىڭ سوڭى، كوكتەمنىڭ باسى ەتكەن. وسىدان سوڭ كوپ ۇزاماي كۇن مەن ءتۇن تەڭەلىپ جاڭا جىل كىرەدى.
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
 
  بۇل حابارعا باعاڭىز
  • 1. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
    2. قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
    3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
    4. ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.