- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
تاربيە باسى − ءتىل
2015.05.27 15:42 كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى
ادامنىڭ اقىلدىق ەرەكشەلىگىنىڭ نەگىزى ءتىل. انا ءتىلىن تولىق بىلەتىن ادام باسقا ءتىلدىڭ زاڭدىلىعىن تەز جانە جۇيەلى يگەرەدى. ءبىر بالا ءوز انا ءتىلىنىڭ گرامماتيكالىق ەرەكشەلىگىن يگەرىپ السا، باسقا تىلدەردىڭ دە گرامماتيكاسىن ۇيرەنۋىنە نەگىز سالعان بولادى. دەمەك، دۇنيەدەگى تىلدەر گرامماتيكالىق ورتاقتىققا يە، ءارقانداي عىلىم جۇلگەسى ءبىر - ءبىرىن شەتكە قاقپايدى، قايتا ارناسىن تاپساڭ، اعىسىمەن بىرگە بويلاي الاسىڭ. سوندىقتان ءارقانداي ءبىلىمدى يگەرۋدە العاشقى قادام ەڭ ماڭىزدى. ءتىل ادام رۋحىمەن ءبىر تۇلعالانعان، جۇرەگىمەن ۇندەسكەن بولادى. ۇلتىمىزدا اقىندارىمىز قانشاما، التى اي ايتسا تاۋسىلمايتىن حالىق داستاندارىن كوكىرەگىنە قوندىرىپ العان قيساشىلارىمىز قاندي كەرەمەت. ولارداعى وسى كەرەمەت قايدان جاراتىلدى؟ ارينە، اتا - اناسىنىڭ الديىمەن باستالعان انا تىلدەن جاراتىلعان دەسەك ارتىق ايتقان ەسەپتەلمەيمىز.
ۇلتىمىزدىڭ ۇشان - تەڭىز داستان - قيسالارى اۋىز ادەبيەتىنەن باستاۋ العان. جازۋ پايدا بولۋدان بۇرىنعى اتا - بابالارىمىز اراسىنداعى شەشەندەر، باقسى - بالىگەرلەر، قيساگەرلەر، اۋليە - انبيەلەر ەڭ العاشقى ءتىل ۇستازدارى. ولار ەل اراسىنا قيال - عاجايىپ ەرتەگىلەرى مەن قيسا - داستاندارىن ايتۋ ارقىلى حالىق كوكىرەگىنە وي سالىپ، ويلاندىرىپ - تولعاندىرعان ءارى باي شەشەندىك سوزدەرىمىزدى ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاعان جانە دامىتقان. دەمەك، تاربيە باسى قۇلاقتان باستالدى دەسەك، ورىنسىز ايتقان سانالمايمىز. قازاق ۇلتىنىڭ بالالارعا ارنالعان بەسىك توي، شىلدەحانا، تۇساۋ كەسەر توي، تاناباۋ توي سياقتى توي مەرەكەلەرىنىڭ بارلىعىندا ايتىلاتىن وزىندىك ولەڭ - جىرلار تاماشا ءتىل ۇيرەنۋ ورتاسى بولۋمەن بىرگە، ءسوزدى جۇيەلى، دۇرىس، شەشەن سويلەۋدىڭ ايتۋلى ساحناسى. ءسوز مادەنيەتىن تاراتۋدىڭ ورداسى بولعان. ەرتەگى تىڭداۋ بالالاردىڭ ءتىل بايلىعىن مولايتسا، بالالار جىرىنداعى جاڭىلتپاشتار بالانىڭ ءتىل ۇيرەنىپ، ءتىلاشار الىپپەلىك ساۋاتىن ءوسىرىپ، دىبىستاۋ مۇشەلەرىن جەتىلدىرىپ، ءتىل ۇيرەنۋىندە ايرىقشا رول اتقارعان. جۇمباق ايتۋ بالالاردىڭ ويلاۋ قابىلەتىن جەتىلدىرگەن. بۇدان سىرت، ماقال - ماتەلدەر، شەشەندىك سوزدەر، بالالارعا ارنالعان قارا ولەڭ، جۇمباق ولەڭ - جىرلاردى جاتتاتۋ، دۇرىس سويلەۋ، ءوز ويىن ەركىن ورتاعا قويا الاتىن شەشەندىك ءسوز مانەرىنە جەتىلدىرۋ بارلىعى بالانىڭ اقىلدىق سەزىمىن وياتۋدىڭ كىلتى.
دۇنيە ساحناسىندا ءوزىنىڭ كەمەلدى ورنىن ساقتاعان ۇلتتار اتادان ۇرپاققا جالعاساتىن ادەبي مۇرانى وقۋ - اعارتۋعا بارىنشا سىڭىرگەن. اعىلشىن بالالارى شەكىسپىردى وقىپ ەرجەتەدى. ەۆرەي بالالار «ءتاۋىراتتى» وقيدى. حانزۋ بالالارى «ءۇش ارىپتىك اقىليالار» مەن تاڭ ءداۋىرىنىڭ ولەڭدەرىن جاتتايدى. ارابتار «قۇرانكارىمدى» نەگىزگى تۇلعا ەتكەن حاديستەر مەن شاريعاتتار ارقىلى سەنىم، احىلاق فيلوسوفياسىن ۇرپاق جانىنا سىڭىرەدى. ال ءبىزدىڭ اتا - بابالارىمىز ۇرپاعىن مول اۋىز ادەبيەتىمەن، پەداگوگيكالىق تاربيەنىڭ ۇشان - تەڭىز قاينارىمەن سۋسىنداتقان. دۇنيەدەگى «قوس تىلدە» وقىتۋ جونىندەگى ايتۋلى نازاريالارعا نەگىزدەلسەك، انا ءتىلىن جەتىك مەڭگەرگەن بالانىڭ اقىل - وي جاقتان تولىسۋى دا، تانىمدىق قابىلەتىنىڭ جەتىلۋى دە جوعارى بولاتىندىعىن دالەلدەگەن. كانادانىڭ ايگىلى «قوس ءتىل» مامانى جيم كۋمينىز «قوس ءتىلدى» بالالاردىڭ انا ءتىلىن ۇيرەنۋدىڭ ماڭىزى تۋرالى: «قوس ءتىلدى» بالالاردىڭ انا ءتىلىنىڭ ولاردىڭ ومىرلىك جانە بىلىمدىك جەتىلۋ جاعىنداعى ماڭىزى تۋرالى زەرتتەۋلەر وتە ايقىن، اتاپ ايتار بولساق، «قوس ءتىلدى» بولۋ بالالاردىڭ تىلدىك، بىلىمدىك جانە تانىمدىق جاقتان دامۋىنا وتە پايدالى. وقۋشىنىڭ انا ءتىلى قانشالىق دامىسا، ەكىنشى ءتىلدى مەڭگەرۋى سونشالىق تەز بولادى. انا تىلدە تولىق ساۋاتى شىققان وقۋشىنىڭ، ەكىنشى تىلدە وتىلەتىن ساباقتاردى مەڭگەرۋى دە وتە جاقسى بولادى - دەپ وي قورىتادى. مىنە بۇدان كوپ ءتىلدى شىنايى ءتۇسىنىپ، جان دۇنيەسىنە تەرەڭ ۇيالاتۋدىڭ جانە ءوز تىلىنە اۋدارىپ ءمانىن يگەرۋدىڭ نەگىزى ءوز انا ءتىلىن تولىق يگەرۋدەن باستالاتىندىعىن اڭعارا الامىز. ءتىل − ءبىر ۇلتتىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىن قۇرايتىن ەڭ باستى بەلگىسى. انا ءتىل − ادامدىق عۇمىردىڭ اسىل ايناسى. انا ءتىل − ار - ۇجدان، انا ءتىل − التىن ارنا. انا ءتىل − اتا - بابا زەردەسىمەن بايلانىساتىن ارقاۋ. انا ءتىل ارقىلى سول ۇلت ءوز ءداستۇرىن ساقتاپ، وزىنە ءتان تانىم مەن تالعام قالىپتاستىرىپ، دانىشپاندىق پەن كەمەڭگەرلىككە جەتە الادى. كەرىسىنشە، انا تىلىنە قانباعان، انا ءتىلىن تولىق ءبىلىپ، ساقتاي الماعان ادام ءوز حالقىنىڭ رۋحاني بايلىعىن جيناقتاي دا المايدى، رۋحاني وركەنيەتىن جاساي دا المايدى.
ۇلتىمىز ەجەلدەن اقىل - پاراساتقا، تىلگە باي حالىق. شەشەندىگى مەن دانالىعىن ءتىل ارقىلى قىسقا دا نۇسقا ولەڭ سوزدەرىمەن ورنەكتەپ، فيلوسوفيالىق وي قورىتىندىلاعان. حالىق اراسىنداعى داۋ - دامايدان تۋىنداعان قايشىلىقتار ءبي شەشەندەرىمىزدىڭ بۇلتارتپايتىن دالەلدى پىكىرلەرىمەن، اجارلى تەڭەۋلەرىمەن، قاناتتى سوزدەرىمەن، ادىلقازىلىعىمەن ءوز شەشىمىن تاۋىپ وتىرعان. سوندىقتان دا ءسوز جۇيەسىنە توقتاۋ ءبىزدىڭ اسىل ءداستۇرىمىز. اقتايلاق ءبي بالا كەزىنىڭ وزىندە شىمىر ءبيدىڭ سۇراۋىنا «ارزانىڭىز − وتىرىك، قىمباتىڭىز − شىندىق. الىسىڭىز − ۇجىماق... جاقىنىڭىز − ءولىم. جامانىڭىز − قيانات، جاقسىڭىز − ادالدىق... قاتتىڭىز − جوقشىلىق، ءتاتتىڭىز − بالا. بالا ءۇشىن وتقا دا، سۋعا دا تۇسەسىڭ»، - دەيدى. مىنە بۇل ءسوز شەشەندىگى. حالىق دانالارى «ءتىل جەتپەيتىن تۇكپىر، ءتىل ەرىتپەيتىن كوڭىل جوق، جۇرەك ءسوزدىڭ قاقپاعى، شىندىق ءسوزدىڭ ايعاعى» دەپ ءتىل قادىرىن بارىنەن جوعارى باعالاعان. انانىڭ اق سۇتىنەن ءنار الىپ، بەسىك جىرىن قۇلاققا قۇيىپ، تۋادا ۇيرەنگەن شەشەن ءتىلىمىز وسىلاي دانالىقپەن ۇلاسقان كوركەم ءسوز مادەنيەتى زاماننان - زامانعا ۇلاسىپ، نەبىر تاۋقىمەتتى تاعدىردى باستان وتكەرسەدە ءوز مانەرىن وزگەرتپەي بىزگە جەتكەن جوق پا!؟ بىلايشا ايتقاندا، انا ءتىلى ۇلت شەجىرەسىن ءوز بويىنا ءسىڭىرىپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعايتىن كيەلى تاڭبا.
«تاعدىرىمىزدىڭ تامىرسىزدىق ىندەتىنە» شالىنۋى ەڭ الدىمەن تىلدەن باستالادى. ءارقانداي ۇلت ءوز ءتىلىن قادىرلەمەسە باسقا ءتىلدىڭ قادىرىنە جەتە المايدى. ءتىل تاعدىرى وتباسىندا كوكتەپ، ەڭ العاش اتا - اناسى ارقىلى ءتىلى شىققان سوڭ، وتباسىندا قاۋاشاق جارادى. مەكتەپتە كەمەلدەنەدى، قوعامدا ءتۇرلى عىلىممەن، بىلىممەن، تەحنيكالىق جاڭالىقتارمەن جاناسادى، سول ارقىلى بۇكىل دۇنيە جۇزىنە تاراپ، دۇنيە مادەنيەتىمەن توعىسادى. سوندىقتان ءتىل ارقىلى سول ۇلتتىڭ تاريحىن، مادەنيەتىن، وركەنيەت دەڭگەيىن تۇسىنۋگە بولادى. قازىر اينالامىزعا نازار سالاتىن بولساق، اركىم ءوزىنىڭ جەكە مۇددەسىمەن الەك. كوبى جانباعىستىڭ قۇلى. جانباعىستىڭ قۇلى بولعان ادامدا ۇلتتىڭ تاريحىن، يدەولوگياسىن، ساناسىن، ءداستۇرىن ويلايتىن سانا بولمايدى. ولار وزدەرىنىڭ جانباعىسىنا جايلى كەلگەن جاققا دومالايدى، ياعني كۇن كورىسىنە قولايلى بولعان ءتىلدى وزىنە پايدالانادى. باسقالارعا كىرىپتار بولىپ ارزان ەڭبەككۇشىنە اينالادى. ارينە، ءوز ۇلتىنا قوراشسىنا قارايتىن، مادەنيەت، تاريحىن بىلمەيتىن، باسقالاردىڭ جىلتىراعى التىن بولىپ كورىنەتىن، ءوزىنىڭ قازاق بولىپ تۋىلۋى بار تاقسىرەتتىڭ باستاۋىنداي سەزىنەتىن ماڭگۇرتتەنگەن وگەي ۇرپاق پايدا بولادى. ءوز ءتىلىن تولىق يگەرتۋدەي قولامتالى ماسەلەنى شەشۋ جاراسىمدى ۇلتتىق قاتىناستى قۇرۋدىڭ العى شارتى. ول تەك مەكتەپ ارقىلى شەشىمىن تاپپايدى. ول ەڭ الدىمەن مەملەكەت زاڭىن تياناق ەتە وتىرىپ، بارلىق زيالىلار مەن كوزى اشىق حالىق بۇقاراسىنىڭ جابال ات سالىسۋىمەن، تانىم جاقتان سەرپىلىپ، يدەيا جاقتان بىرلىككە كەلگەندە جانە بىلگەندى ناقتى ارەكەتكە اينالدىرعاندا عانا بۇرىلىس جاساۋعا بولادى. ادام اقىلدى ءارى سەزىمگە دە باي. ادامدارداعى مەيىرباندىلىق، اق كوڭىلدىلىك، سابىرلىلىق، قاجىرلىلىق، سەنىم - نانىم قاتارلى سەزىمدىك تۇيسىگى تاربيە بارىسىندا قالىپتاسقان ءارى دامىعان. دەمەك، تاربيە جالاڭ كىتاپ وقىتىپ، جوعارى ءنومىر ارقىلى ديپلوم الۋدى ماقسات ەتسە، وندا كوپتەگەن كومەسكى قابىلەت اشىلمايدى دا، كەمەلدى ادامداردا بولاتىن اينالاسىنداعى ادامدارعا، وتباسىنا، ۇلتىنا، وتانعا دەگەن جاۋاپكەرشىلىك پەن سۇيىسپەنشىلىك، ءوزىن ارناۋ دەگەندى بىلمەيتىن بولادى.
جيناقتاپ كەلگەندە، پەرزەنت تاربيەسىنىڭ قۇنىن، ءارقانداي ەكونوميكالىق پايدانىڭ قۇنىمەن سالىستىرۋعا ماڭگى كەلمەيدى. كاسىپ نەمەسە ساۋدا جاعىنان قانشالىق ناتيجە جاراتقانىڭىزبەن، بالا تاربيەسىنە نەمقۇرايدى قاراۋدان بولعان زياننىڭ ورنىن تولتىرا المايمىز. سوندىقتان بالا تاربيەسى كەشىكتىرۋگە، توقتاتىپ قويۋعا، باسقالارعا تاپسىرۋعا كەلمەيتىن ۇلى مىندەت. ءبىر ادامنىڭ بۇكىل عۇمىرىنداعى جاراتقان ناتيجەلەرىنىڭ ەڭ باستىسى جانە ماڭىزدىسى قوعامعا ساپالى ۇرپاق جەتىلدىرىپ بەرۋمەن ولشەنەدى. وتباسى تاربيەسىنىڭ ورنىن ءارقانداي تاربيە باسا الماق ەمەس. اسىرەسە، بالالاردا بولاتىن ءبىر جاستان 10 جاسقا دەيىنگى تۋما ءتىل ۇيرەنۋ التىن داۋىرىندەگى انا ءتىلدى گرامماتيكالىق قاعيداسى بويىنشا دۇرىس، ولشەمدى يگەرتۋدە اتا - انالاردىڭ بورىشى توتەنشە ماڭىزدى. بۇل ءۇشىن اتا - انالارىمىز، ءسوزسىز، وتباسىندا وزدەرى ونەگە بولا وتىرىپ، پەرزەنتتەرىن جۇيەلى تاربيەلەۋ اسا ماڭىزدى.
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
