- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
قازاقتىڭ كوشى-قون سالتى تۋرالى
تولەۋ بازارباي ۇلى
2015.07.10 15:40
قازاق ۇلتى سالت-داستۇرگە باي حالىق. وسى سالت-داستۇرلەر سوناۋ ەرتە زاماننان ءوزىنىڭ ۇلتتىق رۋحىمەن بىتە قايناسىپ، كەيىنگى ۇرپاقتارىنا ابدەن قالىپتاسقان ەڭ بايىرعى، ەڭ تاڭداۋلى، قادىرلى دە قاستەرلى اسىل قاسيەتى بولىپ سانالادى. قازاقتىڭ ءوز ۇلتتىق ومىرىندە قالىپتاستىرعان سالتى كوپ ءتۇرلى بولىپ، بۇنىڭ باستىلارىنان العاندا تومەندەگىدەي:
1-قازاقتىڭ رۋلىق سالتى؛ 2-ءتورت تۇلىككە، كوشى-قونعا قاتىستى ەرۋلىك بەرۋ سالتى، اسار سالۋ سالتى؛ 3-تويعا قاتىستى كەلىن ءتۇسىرۋ سالتى، كۇيەۋ اتتاندىرۋ سالتى، قىز ۇزاتۋ سالتى، شاشۋ شاشۋ سالتى، وتاۋ جابار سالتى ، ايتتىرۋ سالتى، جاۋشى جىبەرۋ سالتى ، قامشى قايتارۋ سالتى، كورىمدىك بەرۋ سالتى، وتاۋ تىگۋ سالتى، قۇدالىق سالتى، ۇكى تاعۋ سالتى، قىز تانىسۋ سالتى، بەتاشار سالتى. 4-تۋىت–بالا تاربيەلەۋگە قاتىستى جەرىك اسىن ازىرلەۋ سالتى، جارىس قازان اسۋ سالتى، كىندىك كەسۋ سالتى، قالجا سويۋ سالتى، بەسىككە سالۋ سالتى، ات قويۋ سالتى، بالانى قىرقىنان شىعارۋ سالتى، تۇساۋ كەسۋ سالتى، بالانى اشامايعا مىنگىزۋ سالتى، بايعازى بەرۋ سالتى؛ 5- ءولىم ۇزاتۋعا قاتىستى قوشتاسۋ، باقىلداسۋ، ارىزداسۋ سالتى، قارالى تۋ تىگۋ سالتى، ءولىمدى ەستىرتۋ سالتى، كورىس ايتۋ سالتى، قازاعا كوڭىل ايتۋ سالتى، قايعىلى جاندارعا توقتاۋ ايتۋ سالتى، قوناعاسى بەرۋ سالتى، سۇيەك كۇزەتۋ سالتى، جەتى ءنازىرىن بەرۋ سالتى، ات تۇلداۋ سالتى، اس بەرۋ سالتى، ءولىم ءسوزىن تېكە اتاماۋ سالتى؛ 6-تۇرمىسقا قاتىستى امانداسۋ سالتى، ساۋعا سۇراۋ سالتى، كۇننىڭ ءساتىن تالداۋ سالتى، وسيەت قالدىرۋ سالتى، اسپان اتا، جەر اناعا سيىنۋ سالتى، تىماققا سالۋ سالتى، سىباعا بەرۋ سالتى، جەڭىلگەننىڭ جول بەرۋ سالتى، تارتۋ-تارالعى ۇسىنۋ سالتى، تاباق تارتۋ سالتى، باتا بەرۋ سالتى، كيىنۋ سالتى؛ 7-تۇرمىس-سالت جىرلارىنا قاتىستى سارىن ايتۋ سالتى، جار-جار ايتۋ سالتى، كورىس ايتۋ سالتى، جوقتاۋ ايتۋ سالتى؛ 8-قوناق كۇتۋگە قاتىستى قوناعاسى بەرۋ سالتى؛ 9-ۇلتتىق ويىندارعا قاتىستى-قىزقۋار سالتى؛ 10-جاقسىلىققا-جاماندىققا جوريتىن ىرىم-جىرىم سالتتارى.
وسى سالتتاردىڭ ىشىندە قازاقتىڭ كوشى-قون سالتتارى وتە سالتاناتتى بولىپ، ونىڭ قالىپتاسقان قاعيدالارى بار، ەرەكشە، ەلدەن ەرەك سالتتار بولىپ سانالادى.
قازاقتىڭ كوشى-قونىندا وزىندىك مادەنيەت، ءسان-سالتانات، ءداستۇر قالىپتاسقان. وسىنداي كوشتەن قازاقتىڭ كوشى-قون مادەنيەتىنىڭ ءسان-سالتاناتىن كورۋىمىزگە بولادى. ايتالىق،كوش باستاعان قىزدارىنىڭ مىنگەندەرى ىلعي جورعا، كيگەندەرى تورعىن مەن تورقا، تۇيەگە جۇكتەرى رەتتى ارتىلعان، جۇكتەرىنىڭ ۇستىنە حالى كىلەم جابىلعان، كوشتىڭ الدىنان قونىس شالاتىن ەركەكتەر دە جورعا-جۇيرىك ءمىنىپ، قولىنا قۇس قوندىرىپ، قارۋ-جاراعىن اسىنىپ، ەرەكشە بوي تۇزەيدى. جول بويى ءان سالىپ، ءازىل-قالجىڭ ايتىسىپ، دۋمانداتىپ وتىرادى. اۋعان تۇيەنىڭ جۇگىن باسىپ بۇراۋ سالاتىن، جۇكتى ءتۇسىرىپ ءۇي تىگۋگە كومەكتەسەتىن ىسپور جىگىتتەر دە ساقاداي سايلانىپ الادى. كوشكەن ەلدىڭ جاس كەلىندەرى قابىردىڭ جانە ۇلكەن اۋىلدىڭ قاسىنان وتكەندە اتتان ءتۇسىپ جاياۋلاپ وتەدى. كوشكەن ەلگە ەرۋلىك الىپ كەلەدى، سۋسىن الىپ شىعادى. جۇگىن ءتۇسىرسىپ، ءۇيىن تىگۋگە كومەكتەسەدى. قازاقتىڭ مال باسى امان اۋىلداردىڭ ءسان-سالتاناتى كوشكەن كەزدە بايقالاتىنى سەكىلدى. قارالى بولىپ، قارا جامىلعان، تۇلداۋلى اتتى ەرىن تەرىس قاراتىپ ەرتتەپ، ۇستىنە قارالى كيىمدەرىن ارتقان. قارالى كوشتىڭ ادامدارى دا ءار اۋىلدىڭ تۇسىنان وتكەندە جوقتاۋ، مۇڭ-شەرىن ايتىپ، قايعىلى جاعدايىن اڭعارتادى. سوندىقتان قازاقتىڭ قۋانىشى مەن قايعىسى كوشى-قون مادەنيەتىنەن انىق اڭعارىلىپ تۇرادى.
قازاقتىڭ مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانعان كوشپەندىلىك ومىرلەرىندە وزدەرىنىڭ تۇرمىسى مەن باققان مالىنىڭ جاعدايىنا ساي ءبىر جىلدا ءتورت رەت كوشىپ-قونعان.
1-كوكتەۋلىككە كوشۋ. قىستىڭ قىسپاعىنان ارەڭ شىققان مالدى امان-ەسەن تولدەتۋ مال باققان ادامدار ءۇشىن ەڭ جاپالى، ەڭ ماشاقاتتى كەزەڭ سانالادى. مالدارىندا ارامزا تۋعاندارى بار، ەنەسى جەرىپ ەمىزبەگەندەرى بار، كوتەرەم بولعاندىقتان ءتولىن تويدىرا المايتىندارى بار. وسىنىڭ ءبارىن امان الىپ قالىپ قاتارعا قوسۋ تەك مالشىنىڭ جاپالى ەڭبەگىمەن كۇلىمدەگەن كوكتەمدە كوكتەۋلىككە كوشۋ ارقىلى عانا ورىندالادى. سوندىقتان قاردىڭ شەتى سوگىلىپ، كۇن شۋاقتاپ جىلىنا باستاعاندا، قىستاۋلىقتان كوكتەۋلىككە كوشىپ شىعادى.
2-جايلاۋعا كوشۋ. كوكتەۋلىككە كوشىپ قىس قىسپاعىنان قۇتىلىپ، ءتول الۋ ماشاقاتىنان سەرگىگەن، تۇيەسى بوتالاپ، قويى قوزداپ، جىلقىسى قۇلىنداپ، سيىرى بۇزاۋلاپ، ەشكىسى لاقتاپ، قوراسى تولگە تولىپ، مارە-سارە بولعان مالشى جايلاۋعا كوشىپ، مالىن سەمىرتىپ، ءوزىن سەرگىتىپ، ءبىر جاساپ قالاتىنى وسى جايلاۋ ءۇستى.
3-كۇزەۋگە كوشۋ. سارى جايلاۋدا سارى قىمىزدى ساپىرىپ ءىشىپ جەلپىنگەن مالشى، ءشوپتىڭ شۇيگىنى، سۋدىڭ تۇنىعىن ءىشىپ، شەلدەنگەن ءتورت تۇلىك مال جايلاۋ تۇياق كەستى بولىپ سارعايا باستاعاندا كۇزەۋلىككە كوشەدى. كۇزەۋلىككە كوشۋ دە سالتاناتتى بولادى. جازعىتۇرىم اتىم جىعىلىپ قالار ما ەكەن دەپ، جايلاۋعا كوشكەندە كوڭىلى قوبالجىعان قازاق بالاسى جايلاۋدان كۇزەۋگە كوشەردە اتىم بىرەۋدى سوعىپ كەتەر مە ەكەن دەپ جەلپىنىپ قايتادى. اتىنىڭ ءجۇرىسى دە وزگەرىپ تىماعىن الشى كيىپ اياڭدايدى. كۇزدىڭ مال سەمىرگەن شاعىندا توي-تومالاق، ءنارىز-شىراق كوبەيەدى. كەلىن ءتۇسىپ، اس بەرىپ، بالا سۇندەتتەپ، قىز ۇزاتىپ، كۇندە توي، كۇندە دۋمان بولادى دا جاتادى. ءجۇن ساباپ، كيىز باسىپ، ءۇي جابادى. وتاۋ كوتەرەدى. مالدىڭ كۇيەگىن الادى.
4-قىستاۋعا كوشۋ. ءتورت تۇلىك مالدى ءوزىنىڭ تىرشىلىك تىرەگى ەتكەن قازاق حالقىنىڭ قىستاۋعا كوشۋى جايلاۋ، كۇزەۋگە كوشۋدەي ءسان-سالتاناتتى بولا قويمايدى. قىلىشىن سۇيرەتىپ قىس كەلە جاتقانىن، مالىن قىستىڭ قىسپاعىنان، جۇت-اپاتتان امان الىپ قالۋدىڭ قامىن قاراستىرادى.
« قاراشا، جەلتوقسانمەن سول ءبىر ەكى اي،
قىستىڭ باسى ءبىرى ەرتە، بىرەۋى جاي.
ەرتە بارسام جەرىمدى جەپ قويام دەپ،
ىقتىرما مەن كۇزەۋدە وتىرار باي» دەپ اباي ايتقانداي، كۇزەۋدە كوبىرەك وتىرىپ قىستاۋعا كوشەدى. قازاق دالا تابيعاتىنا ۇيلەسكەن دانا حالىق بولعاندىقتان، قىستىڭ دا قىزىعىنان جاقسى پايدالانا بىلگەن.
مالدىڭ سەمىز كەزىندە سوعىم سويادى. سوعىم باسىنا شاقىرىپ، سىباعا اپارۋ، سىباعا اكەلۋ سالتتارىن ىستەپ مارە-سارە بولادى. سارى قىمىزى بولماعانىمەن، قىستىڭ ايازىنا الدىرمايتىن قۇرت ەزىپ ىشەدى. قازى-قارتا، جال-جايا، سارى جامباس اسىپ، اس-تاباعى اسپا-توك جاعدايدا بولادى. بۇركىت الىپ، تازى ەرتىپ ساياتقا شىعادى. ءتۇن بالاسى ەت اسىپ، ەرتەك ايتىسىپ، قيسا-داستاندار ايتىپ، ساۋىق-سايران جاسايدى.
تارباعاتاي اقپارات تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
