بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى    
  • ورتالىق
  • ەل ءىشى
  • شينجياڭ
  • حالىقارا

سۋرەتتى حابار

حالىق تورابى>>مادەنيەت

«جەتى جارعىنىڭ» ءتۇپ توركىنى

تۇركىستان قايىسپاي ۇلى

2015.07.27 15:44    

قازاق حالقىنىڭ ادەت- عۇرىپ زاڭدارى مەن ەتيكالىق قاعيدالارى – ءبىر ياكي ەكى ەمەس، سان جەتپەس ۇزاق داۋىرلەردىڭ ىشىندە جيناقتالعان، بىرتە- بىرتە جازىلماعان زاڭعا اينالعان جول- جوبا. قاي حالىقتى الىڭىز، ءبارىنىڭ دە ادەت- عۇرىپ زاڭدارىنا رۋحاني سەزىمى، ەلدىڭ فيزيكالىق، گەوگرافيالىق تاريحي جاعدايلارى، قوعامدىق الەۋمەتتىك ءومىرىنىڭ ءتۇرى، ەكونوميكالىق حال- احۋالى، عىلىم مەن كوركەمونەردىڭ ءوسىپ- وركەندەۋ دارەجەسى، ونىڭ ۇستىنە قانىنا بىتە قايناسقان مىنەز-قۇلىقتارى مەن ءدىني سەنىم- نانىمى تىكەلەي ىقپال ەتەدى. مىنە، وسىلاردىڭ اسەرىنەن قۇقىقتىق كوزقاراس پايدا بولىپ، ول قوعامنىڭ ماقسات- مۇددەسىن قورعاۋعا، ەلدىڭ ەلدىگىن ساقتاۋعا، ءتارتىپتى ءوز شەڭبەرىندە ۇستاپ تۇرۋعا ارنالادى. بارلىق حالىقتىڭ وسىنداي ەرەكشە قاسيەتتەرى وزدەرىنىڭ ادەت- عۇرپىندا تولىق كورىنىس تابادى. بۇل ادەت – عۇرىپ ءوز كەزەڭىندە مەملەكەتتىڭ زاڭ شىعارۋ قىزمەتىنەدە اسەر ەتەدى.
ەرتەدەگى قازاق حالقىنىڭ ادەت- عۇرىپ زاڭدارى وتە قاراپايىم ءارى ءوز قوعامىنا ىڭعايلى ەسەپتەلىنىپ، ۇلكەن دەمەي، كىشى دەمەي، باي دەمەي، كەدەي دەمەي ءبارى باس ءيىپ، ول زاڭداردى مۇلتىكسىز ورىنداپ وتىرعان. ونىڭ ورىندالۋىن حاننان باستاپ رۋ اقساقالدارى، بيلەر قادالاعان.
ول زامانداعى زاڭگەرلەردى ەشكىم سايلاپ قويماعان. بيلەر بيلىك ايتۋعا قارشادايىنان اۋەستەنىپ، كوپ ىزدەنگەن. بارلىق داۋ- جاڭجالداردى اتا- بابا جولىمەن ءادىل شەشىپ وتىرعان. قارا قىلدى قاق جارىپ بيلىك ايتپاسا، ءوز حالقىنىڭ ادەت- عۇرىپ قاعيدالارىن جەتىك بىلمەسە، ەل بىرلىگىن ىدىراتسا، وندا ول زاڭگەر ەمەس. ەردىپ قۇنىن ەكى اۋىز سوزبەن ءبىتىرىپ، ايتقانىن وڭاي ورىنداتقان بيلەردى حالىق قاستەرلەگەن. ول زامانداعى باستى قاعيدا «سوت تۇزەلمەي، ءمىن تۇزەلمەيدى» دەگەندى ولشەم ەتكەن.
ارينە، حان ەل ىشىندەگى ءىرى، ماڭىزى زور ماسەلەلەردى شەشكەن. ال ەل اراسىنداعى قىلمىستىڭ جانە ازاماتتىق قۇقىق ماسەلەلەرىنە بيلەر سوتى شەشىم جاساعان. بيلىك ايتۋ سوناۋ ەرتەدەن تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇپ اتاسى مايقى بيدەن باستالادى. بيلىك اتاق ميراس قالماعان. بيلىككە قۇمارتقان ادام كىشكەنتاي كەزىنەن بيلىك ايتۋعا يكەمدەلىپ، ەل جاعدايىن جاقسى بىلەتىن كونە كوز قارتتاردان ۇيرەنگەن. ءبي- ءوز حالقىنىڭ ءتىر شەجىرەشىسى، زاڭىن كوپ بىلەتىن زاڭگەرى بولىپ قانا قويماي، ءتىلدىڭ مايىن اعىزاتىن سۋىرىپ سالما توكپە اقىن، حالقىمەن بىتە قايناسىپ، تۇرمىسىنا، ادەت- عۇرپىنا جەتىك بولعان ساياساتكەرلەر، مۇنداي بيلەردىڭ بيلىگى جەردە قالعان ەمەس.
اۋەل باستان-اق قازاق بيلەرى ەكى جاقتىڭ قاتىسۋى مەن اشىق اسپان استىندا، جينالعان قالىڭ كوپشىلىك ولاردىڭ سىنشىسى بولعان. ادىلەتسىز بيلەردى حالىق جاقتاماعان. ەكىنشىلەي بيلىك ايتۋعا حالىق قاتىناستىرماعان نەمەسە ەكىنشىلەي ونىڭ الدىنا ەشكىم جۇگىنۋگە كەلمەگەن. ونداي ءبي ابىرويدان جۇرداي بولعان. كەرىسىنشە، تۋعانسىز بيلەردىڭ تۋرا ءسوزىن حالىق تاباندا جاتتاپ الىپ، جالپاق جۇرتقا جايىپ وتىرعان. سوندىقتان، مۇنداي بيلەردىڭ شەشىمى حاتقا تۇسپەي-اق وسى كۇنگە كەلىپ جەتكەن-عوي! البەتتە، ءادىل ءبي بولۋ ءاركىمنىڭ قولىنان كەلە بەرمەگەن. «جۇزدەن جۇيرىك» دەگەندەي، مىڭنان بىرەۋ عانا شىعىپ، حالقىن اۋزىنا قاراتقان. تاۋكە حان زامانىندا ءۇيسىن تولە ءبي، قاز داۋىستى قازىبەكءبي، الشىن ايتەكە ءبي، قىرعىزدان سامەكە ءبي، قارا قالپاقتان ساسىق ءبي باسقالاردان ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ سۋىرىلىپ العا شىققان.
قازاق تايپالارى 13- عاسىردىڭ وزىندە – اق«اقساقالدار ەرەجەسى»، « اتا- بابا جولى»،«ءجون- جوسىقتار» دەپ اتالاتىن زاڭ تىزبەكتەرىن شىعارعان. بيلەر جيىي- جيىى كەڭەسىپ، قوعامعا ءزارۋ زاڭ – قاعيدالارى تالقىلانىپ بەكىتىلىپ وتىرعان. الاشا حاننىڭ تۇسىندا وسىنداي ءبىر كەڭەستە قازاقتى ءۇش جۇزگە بولگەن دەگەن اڭىز بار.
بىزگە جەتكەن دەرەكتەر بويىنشا قازاقىستان اۋماعىندا ءومىر سۇرگەن تايپالار ءسىلام ءدىنى تاراماي تۇرعان كەزدە-اق ءوزىنىڭ ەرەكشە تاريحي- الەۋمەتتىك جانە ساياسي- ەكونوميكالىق جاعدايىنا وراي «جارعى» دەپ اتالاتىن زاڭدارىن قالپتاستىرىپ، ەل سالتىنا سىڭىرگەن. بۇل حالىق قولداعان جانە حالىققا تۇسىنىكتى زاڭ بولعان.
«جەتى جارعىنىڭ» نەگىزى مەن ءتۇپ- توركىنى تۋرالى كەسىپ پىكىر ايتۋ تىم قيىن. دەگەنمەن دە، ونى ەستە جوق ەسكى زاماننان، سول داۋىردە ءومىر سۇرگەن تۇركى تەكتەس اتا- بابا داستۇرلەرىنەن، ولار ۇستانعان قاعيدالاردان ىزدەۋىمىز كەرەك. قازاق ادەت- عۇرىپ زاڭ جوبالارىنىڭ باستاۋىن سول بابالار داۋىرىنە ءتان ادەتتىك قۇقىتان باستاعان ءجون سياقتى. كوپتەگەن عالىم مۇنى شىڭعىس حاننىڭ «جاسا» جارعىسىنان ىزدەيدى. ەندى بىرەۋلەرى:«وعان ءۇش قايناسادا سورپاسى قوسىلمايدى، ساپ تازا قازاق ادەت- عۇرىپ زاڭدارى» دەيدى. ءبىزدىڭ پىكىرىمىزشە «جەتى جارعى» ەجەلگى بابالارىمىزدىڭ، تۋىسقان تۇركى حالىقتارىنىڭ ادەتتىك قۇقىقتارىنىڭ جەمىسى، كەيىن ءار داۋىردىڭ ءوز ۇلەسىنە تيگەن جاڭالىق، وزگەرىستەرىمەن، اسىرەسە، «اقساقالدار ەرەجەسى، بيلەر شىشىمى، ءجون- جوسىقتار»، سول سەكىلدى شىڭعىسحاننىڭ «قاسا» زاڭىنا نەگىزدەلگەن « قاسىمحاننىڭ قاسقا جولى»، « ەسىمحاننىڭ ەسكى جولى» سەكىلدى جول- جوبا جورالعىلارىنىڭ تىكەلەي اسەر ەتۋىنەن تۋىنداعان ءىرى زاڭدار بولسا كەرەك.
جارعى ءسوزى قازاقشا ادىلدىك، شەشىم دەگەن ۇعىمدى بىلدىرگەن، تۇپكى ءمانى جارۋدان، نارسەنىڭ سالماعىن ءبىر جاعىنا اۋدارماي، دال دە ءادىل اۋدارۋدان شىققان. داۋدى ءادىل، تۋرا شەشكەن بيلەردى حالىق«قارا قىلدى قاق جارعان»دەپ القايدى، ول زاماندا باس كەتسەدە ءادىل سويلگەن.
كەزىندە ورىس حان، حاقنازار، قاسىمحان، ەسىمحان تۇسىندا ادەت- عۇرىپ زاڭدارىنا ءىرى وزگەرىستەر ەنگىزىلگەن. الايدا، بۇل وزگەرىستەر بىزگە تۇتاس كۇيىندە كەلىپ جەتپەگەن.
قاسىمحان 1445-جىلى شاماسىندا تۋىلىپ، 1518-جىل شاماسىندا دۇنيە سالعان. كەيبىر دەرەكتەر بويىنشا 1523-جىلى، 70 جاس مولشەرىندە قايتىس بولعان. ونىڭ حاندىق قۇرعان اۋماعى باتىستا سىر داريانىڭ وڭتۇستىك جاعالاۋىنان باستالىپ، وڭتۇستىك باتىسى تۇركىستان قالالارىنا دەيىن جەتىپ، وڭتۇستىك شىعىستا جەتىسۋدىڭ سولتۇستىك بولەگىندەگى تاۋلارمەن القاپتاردى قامتىسا، سولتۇستىك شىعىستا ۇلىتاۋ قىراتتتارى مەن بالقاش كولىنە تىرەلگەن. ال سولتۇستىك باتىستا جايىق وزەنى الانىنا دەيىن سوزىلىپ جاتتى.
«قاسىمحاننىڭ قاسقا قولى» ەل باسقارۋ ىسىندە ەجەلگى ادەت- عۇرىپ ءۇردىسىنە سۇيەنگەن. ال جوشى حاننىڭ ەكىنشى بالاسىنىڭ تۇقىمى ورىس حاننىڭ بەسىنشى اتاسى كەيىنگە قالدىرىپ كەتكەن ادەت- عۇرىپ، جول- جوبا جورالعىلارىنا ءوز داۋىرىنە ساي كەبىر وزگەرىستەر ەنگىزگەنى ادەبيەتتەن ءمالىم.
«قاسىمحاننىڭ قاسقا جولى»ءوزىنىڭ مازمۇنى بويىنشا ەجەلگى اسكەري- دەموكراتيا ارناسىنا بارىپ تىرەلەدى. 15- عاسىردىڭ اياعىندا، 16- عاسىردىڭ باسىندا يشان – قازىلار قازاق ولكەسىنە ءدىني ءۇگىت تاراتىپ، «ەجەلگى جارعى زاڭىن ەستەن شىعارىڭدار، ول كوككە تابىناتىن ءدىنسىزدىكتىڭ ءىسى. ونىڭ ورنىنا شاريعات قاعيداسىن الىپ، سوعان اۋىسىڭدار»، انت بەرگەندە «كوك سوقسىن» دەپ ايتپاڭدار، «قۇران ۇرسىن» دەپ، قۇراندى باستارىڭا كوتەرىڭدەر دەپ ۇگىتتەيدى. ءبىراق، حالىق بۇقاراسى وعان سەلقوس قاراپ، كوپ زامان بويى شاريعات قاعيداسىنا ويىسا قويمادى. ۋاقىتتىڭ كوبىن مال باعۋمەن وتكىزگەن حالىق بۇقاراسىنا شاريعاتتىڭ قاعيدا- زاڭدارى وتە قيىن بولىپ كورىنگەن. ونىڭ ۇستىنە، ءوز اتا- بابا قاعيدالارى ادامگەرشىلىكتىڭ بيىك مۇراتتارىنا كەرەعار ەمەس ەدى.
بۇل تاريحي ۋاقيعالاردى جاقسى بىلگەن قاسىمحان ساياسي جاعدايدىڭ شيلەنىسكەن كەزىندە حالىق بۇقاراسىنا، بيلەر توبىنىڭ كوپتەن بەرى قالپتاسقان داستۇرىنە قارسى تۇرماي، ولاردى قولداپ- قۋاتتاپ، شاريعات زاڭدارىن بۇتىندەي الماي، حالىقتىڭ تىلەگىنە جاقىن، دىلىنە سىڭگەن ءارى ەرتە زاماننان ولارعا تۇسىنىكتى «جارعى» زاڭىن قايتادان كۇشەيتەدى. بيلەردىڭ كەڭەسىندە كوپپەن اقىلداسىپ، «جارعى» ەرەجەلەرىنە ءماندى وزگەرىستەر ەنگىزدى. حالىق بۇقاراسى قاسىمحاننىڭ ەجەلدەن قالپتاسقان بيلەر زاڭى- جارعىنى جاڭادان كوتەرگەنىن ۇناتىپ، ونى «قاسىمحاننىڭ قاسقا جولى» دەپ اتاپ بۇگىنگى داۋىرگە جەتتى.
بۇرىنعى زاڭ- قاعيدالارعا ەنگىزىلگەن ەرەجەلەر مىناۋ:
1. مۇلىك زاڭى( مال- مۇلىك، جەر-سۋ، قونىس داۋلارىن شەشۋ ەرەجەلەرى)
2. قىلمىس زاڭى( كىسى ءولىمى، ەل شابۋ، مال ۇرلاۋ ت ب لارعا قولدانىلاتىن جازالار)
3. اسكەري زاڭ ( قوسىن قۇرۋ، الامان مىندەتى، قارا قازان، تۇلپار ات، ەردىڭ قۇنى )
4. ەلشىلىك جورالارى ( شەشەندىك، ادەپتىلىك، حالىقارالىق قاتىناستارداعى سىپايىلىق، سويلەۋ مانەرى )
5. جۇرتشىلىق زاڭى ( شۇلەن تارتۋ، اس- توي، مەرەكەلەرمەن جيىندارداعى ەرەجەلەر، جىلۋ، اسار )
البەتتە «جەتى جارعىعا»ءسىلام ءدىنى مەن ونىڭ قۇقىقتىق كورىنىسى – شاريعاتتىڭ اسەرى تيمەدى دەگەن پىكىر زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ۇيتكەنى ول ءسىلامدى ءناسيقاتتايتىن اقىن- جىراۋلار ەل ىشىندەگى كوپتەپ شىعا باستاعان، قوجالاردى ءار بىر قازاق ءپىر تۇتىپ، ايتقاندارىن ەكى ەتپەي جاتقان كەز ەدى. ءال فارابي، ياسساۋي سەكىلدى عۇلامالاردى ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە ءدىني ۋاعىز دۇركىرەپ تۇرعان دى. سوندىقتان، ءدىننىڭ اسەرى بولعان. ءبىراق، ەجەلگى ادەت- عۇرىپ جوبالارى جوعالماعانى دا اقيقات. سول تۇستاردا دۇنيەگە كەلگەن ولەڭ- جىر، قيسسالار، ناقىل سوزدەر، بۇل پىكىرىمىزدى جوققا شىعارمايدى. قازاق جارعىسىنىڭ، شاريعات زاڭى تالاپتارى مەن ۇشتاسىپ جاتۋىنىڭ سىرىن اراپتار مەن قازاقتاردىڭ كوشپەندى تۇرمىس سالتىنان ىزدەگەنىمىز ءجون سەكىلدى. بۇل ەكى حالىقتىڭ ادەت- عۇرپى ءبىر- بىرىنەن ونشا وقشاۋلانىپ جاتقان جوق. ونىڭ ۇستىنە، قۇران مۇسىلمان بالاسىنىڭ ەڭ جاقسى مۇراتتارىن وزىنە قاعيدا ەتىپ العانى حاق. تەك قازاقتار ءسىلامنىڭ باستى قاعيدالارى: بەس ۋاقىت ناماز وقۋ، ورازا ۇستاۋ سەكىلدى تالاپتارىن تولىق ورىنداي بەرمەگەن، وعان ۇنەمى مال باعۋ، كوشىپ - قونۋدىڭ اسەرى بولعان. ال ۇرلىق – قارلىق، ، قىلمىس، قوعامدىق ءوزارا قارىم- قاتىناس جايىندعى اسا ماڭىزدى زاڭدارمەن ەتيكالىق قاعيدالار قازاقتار دا اراپتاردان كەمشىن نە كەرەعار ەمەستىگى ايدان انىق.
«ەسىمحاننىڭ ەسكى جولى» دەپ اتالاتىن زاڭ- جوبالارى قاسىمحانمەن تۋىسقان جادىك حانىنىڭ نەمەرەسى شىعاي حاننىڭ بالاسى ەسىمحان زامانىندا قابىلدانعان. جوچى حاننىڭ اۋلەتىندە اۋلەتىندە قىرىق جىلدان استام تاقتا وتىرعان تەك ەسىمحان عانا بولعان دەسەدى. بۇل دەرەكتى ءالى دە انىقتاي تۇسكەن دۇرىس. ۇيتكەنى، « قازاق سوۆەت ەنتسيكلوپەدياسىندا «ەسىم 47 جىل ( 1598- 1645 )حاندىق قۇردى» دەسە، « قازاق س س ر تاريحىندا» :«30 جىل ( 1598 – 1628 ) حاندىق قۇرعان » دەپ جازىلعان.
ەسىم حان كوبىنە ويراتتاردىڭ شابۋىلىنا تويتارىس بەرۋ ءۇشىن جورىقتاردا ءجۇردى. سول سەبەپتى دە ول «قاسىم سالعان قاسقا جولعا » كوپ وزگەرىس ەنگىزبەگەن. بىزگە كەلىپ جەتكەن دەرەكتەر بويىنشا، ەسىم حان ەردىڭ قۇنىنا 100 جىلقى جانە 6 جاقسى 6 تۇيە كەسىم بەلگىلەگەن. ول باي- كەدەي، جاس- كارى، قاراشا- سۇلتان دەمەي ەركەك اتاۋلىنىڭ بارىنە بىردەي قولدانىلعان. ودان باسقادا ۇستەمە: ونەر قۇنى، سۇيەك قۇنى بار. ەگەر ولگەن ادام باتىر، اقىن- جىراۋ نەمەسە ءبي بولسا، سول ونەرى ءۇشىن ۇستەمە قۇن الىنعان. سول سەبەپتى ولگەن ادامنىڭ قۇنى تۋىسقاندارىنىڭ قولىنا تيمەي، ءيت پەن قۇسقا جەم بولسا، سۇيەگى ءۇشىن قۇن تولەنگەن. ال، ايەل قۇنى الىناتىن قالىڭ مالى مولشەرىندە بەلگىلەنگەن.
تاۋكە حان زاڭدارىنىڭ نەلىكتەن « جەتى جارعى» دەپ اتالۋ ەنتسيكلوپەدياسىنا توقتالا كەتەيىك. ۇيتكەنى، ءالى كۇنگە «جەتى جارعى» دەپ نە سەبەپتى اتالعانىن ءتۇسىندىرۋ تۇپكىلىكتى شەشىلمەي كەلەدى. ءار بىر زەرتتەۋشى «جەتى جارعى» دەگەن سوزگە وزدەرىنشە قاراپ، ءبىر- بىرىنە ۇقسامايتىن وزىندىك ماعىنا بەرەدى. زاڭ ادەبيەتتەرىندە «جەتى جارعى» نى جەتى ءبيدىڭ تۋىندىسى، ياعني جەتى ءبيدىڭ قاتىسۋى مەن قابىلدانعان قازاق زاڭى دەپ تۇجىرىمدايدى. مۇنى قولداۋشىلار، زەرتتەۋشىلەر اراسىندا اجەپتاۋىر ورىن العان. مىسالى، ن ي. گرودەكوۆ: «تاۋكە حاننىڭ تۇسىندا جەتى ءبي، جەتى جارعىش نەمەسە جەتى جارعى، جەتى ءىس بىتىرەتىن قىزمەتكەرلەر جينالعان»،-دەيدى. ل.ا. سلوۆووحوتوۆتا : «كۇلتوبەدە تاۋكە حان جەتى ءبي جينادى»،- دەپ كورسەتەدى. ءبىزدىڭ ءبىر قاتار عالىمدارىمىزدا وسى پىكىردى قولدايدى. ا.پ.چلوشنيكوۆ: «جەتى جارعىنى »،« جەتى جورعاعا » بالايدى. « تاۋكە ىاننىڭ جەتى ءبيى بولعان، ءتورت اياعىن تەڭ باسقان جورعا سەكىلدى، جەتەۋى دە تىلگە شەشەن، جۇيرىك ەكەن، سوندىقتان دا حالىق تاۋكەحاننىڭ جەتى جورعاسى نەمەسە جەتى جورعا اتاپ كەتكەن»- دەيدى.
تاريحتا، سونىڭ ىشىندە كوشپەلى ورتا ازيا حاندىقتارىنىڭ تاريحىندا كۇردەلى وزگەرىستەردى ەنگىزىپ، زاڭدى رەپورمالاۋعا قاتىسقان ادام سانىمەن الىنعان بولسا ولاردىڭ ەسىمدەرى اتالعان ءارى حالىق جادىندا ساقتالعان بولار ەدى.ءبىراق ادام سانىمەن اتاۋ ءتىپتى كەزدەسپەيتىن ءجايت. ءبىر قىدىرۋ دەرەكتەرگە قاراعاندا، تاۋكە حان قىرىق رۋدان قىرىق ءبي جيناپ، كەڭەسىپ وتىرعان. البەتتە، جەتى ءبي ەمەس، «جەتى جارعىنى»سويلەۋگە كوپتەگەن بيلەردىڭ قاتىسقانى داۋسىز. سولاردىڭ ىشىندە بەدەلدى دە ەڭ باستى ءۇش ءبيدىڭ - ۇلى ءجۇزدەن تولە ءبي، ورتا ءجۇزدەن- قازىبەك، كىشى ءجۇزدەن- ايتەكە ءبي) اتى عانا حالىق جادىندا ساقتالعان.
ەندى ءبىر زەرتەۋشىلەر جەتى جارعىنى بىلايشى تۇسىندىرگەن. «جەتى» قازاقتا ساندى بىلدىرەدى. بۇل سان شىعىس حالىقتارىندا تولىقتىقتى، جان- جاقتىلىقتى، كامەلەتكە جەتكەندىكتى ۇقتىرادى. مىسالى، جەتى قازىنا بارلىق بايلىقتى مەڭزەسە، جەتى قات اسپان- شەكسىزدىكتى، جەتى اتا – بۇكىل اتا- باباسىن بىلدىرسە، جەتىسۋ- تەك جەتىسۋدى عانا ەمەس، مولشىلىقتى بىلدىرەدى. «جارعى» تاتار تىلىندە «جار» مۇڭعۇل تىلىندە «دىزار» جاريالاۋ، شاقىرۋ، حابارلاۋ، جار سالۋ، انىقتاۋ ماعناسىندا : ارينە، قازاق تىلىندە تەك جەتى عانا ەمەس، سەگىزدە (سەگىز قىرلى، ءبىر سىرلى، سەگىز پەيىش) تورتتە (دۇنيەنىڭ ءتورت بۇرىشى، تورتەۋ تۇگەل بولسا، توبەدەگى كەلەدى ) قىرىقتا (كوڭىلىم مەنىڭ قىرىق جاماۋ، قىزعا قىرىق ۇيدەن تيىم) تولىقتىق، جەتىلگەندىك ماعىناسىندا قولدانىلا بەرەدى.
بىزدىڭشە «جەتى» بيلەردىڭ سانىن نەمەسە تولىقتىقتى، جەتىلگەندىكتى بىلدىرمەيدى. تەك قارالاتىن ماسەلەنىڭ سانىن عانا كورسەتەدى. جارعى ءسوزى كونە تۇرىك تىلىندە- يارلىع، قازاقشا- جارلىق ءمانىن بىلدىرەدى.«جارلىق» ءومىر، زاڭ، ءبيلىك، ماعىناسىندا قولدانىلعان.
«جارعى» ەجەلگى تۇرىكتەردىڭ ءسوزى بولىپ، ەرتە داۋىرلەردەن باستاپ-اق ادەت- عۇرىپ زاڭ- ەرەجەلەرى بولىپ قولدانىپ كەلەدى. عالىمدارىمىزدىڭ قازىرگى جيناقتاپ زەرتەۋلەرىنە قاراعاندا،«جەتى جارعى» جەتى داۋ، جەتى شەشىم دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. ولارعا : جەر داۋى، جەسىر داۋى، قۇن داۋى، مال- مۇلىك داۋى، ۇرلىق- قارلىق، ايىپ- جازا، الىم- سالىق قاتارلىلار كىرگەن.
جاڭجالدى قاراعانى ءۇشىن حان « حاندىق اقى»، بيلەر « بيلىك اقى» العان. حاندىق اقى داۋلانعان مال- مۇلىكتىڭ بەستەن ءبىر مولشەرىنە، بيلىك اقى وننان ءبىر مولشەرىنە تەڭ بولعان. سول سەكىلدى «جاساۋىل اقى»، «داۋشىعا جيىپ كەسەر» اقىسى الىنعان.
اۆتوردىڭ قىزمەت ورنى: شىڭگىل اۋدانى مال شارۋاشىلىق مەكەمەسى
پايدالانعان ماتەريالدار: سۋبيحاي: «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى»
ساليح زىمانوۆ قاتارلىلار قۇراستىرعان:«قازاقتىڭ اتا زاڭدارى»
نىعىمەت مىڭجاني: «قازاق شەجىرەسى»
قازاق اۋىز ادەبيەتىنىڭ قازىناسى «زاڭ- جاعىلارىنان»
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
 
  بۇل حابارعا باعاڭىز
  • 1. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
    2. قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
    3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
    4. ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.