- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
بەسىكتى پايدالانۋ مادەنيەتى جايلى
2015.11.11 14:27
بەسىكتىڭ نەشە ءتۇرى، ولاردىڭ قۇرىلىسى مەن جابدىقتارى ءوز الدىنا ۇلكەن ءبىر تاقىرىپ. ءبىز وسى رەتتە بۇگىنگى قازاق ايەلىنە بەسىك كەرەك پە، جوق پا؟ كەرەك بولسا، نە ماقساتتا؟ ول بالانى تەزىرەك ۇيىقتاتىپ تاستاۋدىڭ عانا قۇرالى ما؟ كەۋدە ۇرىپ: «قازاق پەن بەسىك ءبىر تۋعان» دەگەن قۇر ءسوزدى قويا تۇرىپ، ناقتى عىلىم كوزىمەن قاراپ، تىرشىلىگىمىزدە ورىن الىپ جاتقان ءبىر قاتار ساۋالدارعا جاۋاپ ىزدەپ كورسەك دەيمىز. بۇل رەتتە قازاقتىڭ تالانتتى اقىنى، بالا تاربيەسى ىسىندە قۇندى جازبالار قالدىرعان ماعجان جۇماباي ۇلىنىڭ «پەداگوگيكا» اتتى ەڭبەگىنە سۇيەنىپ، بەسىك تۋراسىندا ايتقان پىكىرىن ۇسىنىپ وتىرمىز.
ەمحاناعا بارىپ جۇرگەن اتا-انالار بىلەدى، قازىر دارىگەرلەر ءسابيدى بەسىككە بولەمەي، اياق-قولىن بوس قويۋعا كەڭەس بەرەدى. بالا ەركىن بولسا، دەنەسىن ەرىكتى تۇردە قوزعالتىپ، جاتتىعىپ جاتادى. ال بەسىكتەگى بالا تاڭۋلى كۇيدە بولعانى سەبەپتى قوزعالۋ، كەرىلىپ بوي جازۋ پروتسەسىنەن ايىرىلادى. ول ءوز كەزەگىندە قاننىڭ تياناقتى تۇردە اينالماي، تامىرلاردىڭ زاقىمدانىپ، ميعا اۋا جەتپەي قالۋىنا اكەلىپ سوعادى دەپ تۇسىندىرەدى. ياعني بالانى بەسىككە قىسىپ بايلاپ تاستاۋ – دۇرىس ەمەس. ماعجاننىڭ پىكىرىنە نازار سالايىقشى:
«قازاق بەسىگى – اسا ۇستالىقپەن جاسالعان نارسە. جورگەگى، تارتپالارى، استىنداعى تەسىگى، شۇمەگى، تۇبەگىمەن بالانىڭ تازا، جيناق جاتۋىنا كوپ سەبەپشى. بىراق اڭگىمە مۇندا، وسى بەسىككە بالانى قالاي بولەۋ كەرەك. قازاق قاتىنى بالانى جورگەككە وراپ، بەسىككە ەكى جەردەن كەۋدەدەن ءبىر، اياق ۇستىنەن ءبىر تاس قىلىپ تاڭىپ تاستايدى. بۇلاي تاڭىپ تاستاۋ، ارينە، بالاعا زياندى. بالانى بەسىككە بولەيتىن بولساق، وسى زياننان قالاي قۇتىلامىز؟
ماعان مىناداي ءبىر وي كەلدى، بالانى ەكى جەردەن قىسىپ، قان جۇرۋىنە كەسەل قىلماس ءۇشىن، تارتپانى كەڭەيتۋ جولىن قاراستىرۋ كەرەك. مەنىڭ ويىمشا تارتپانى ەكەۋ قىلماي، بىرەۋ قىلساق. بىرەۋ قىلعاندا، بالانىڭ موينىنان اياعىنا جەتەتىندەي قىلساق. ەندى تارتپا دەمەي-اق جابۋ دەيىك. جابۋ بەسىكتىڭ ءبىر جاعىنا، ايتالىق، 6-7 باۋمەن بايلانعان بولسا، بالانى جورگەگىمەن وراپ، توسەگىنە سالىپ، الگى جابۋدى جاپپاي جاۋىپ، بەسىكتىڭ ەكىنشى جاعىنان الىپ كەلىپ، تاعى 6-7 باۋمەن بايلاساق. مىنە، وسىنداي جابۋمەن تاڭىلسا، اسا زياندى بولماس ەدى».
اقىن ارى قاراي بەسىكتى تەربەتۋ ماسەلەسىنە ويىسادى: «كۇن باتىپ بارادى. ءۇي ءىشى قارا كولەڭكە. قىس بولسا، ساسىق ۇڭگىردىڭ ىشىندە تەرەزە اتالعان تەسىكتەردەن سۋىق جەل ازىناپ كىرىپ، اش اڭداي ۇلىپ تۇر. جاز بولسا، تۋىرلىقتىڭ ەتەگىنەن، ءشيدىڭ اراسىنان جىلانداي ءجۇز بۇرالىپ، قوڭىر جەل كىرىپ، جولداسىن جوعالتقان جانداي مۇڭدى، زارلى ءبىر قوڭىر انگە باسادى. ءۇيدىڭ ءبىر بوساعاسىندا بەسىك تۇر. ىشىندە بولەۋلى بالا جاتىر. جىلاپ-جىلاپ شارشاعان. ەندى ايقاي سالىپ جىلاۋعا شاماسى جوق. ءالسىز عانا ىڭىرانادى. بەسىك جانىندا بالانىڭ اناسى جوق. الدەقايدا كەتكەن. مال جايلاپ، شارۋا قىلىپ ءجۇر مە؟ الدە كورشى ءۇيدىڭ قاتىنىمەن باسىن شۇلعي-شۇلعي ءبىر قىسىر كەڭەستە وتىر ما؟ كىم ءبىلسىن، بەسىك جانىندا كوزى كوردەي سۇپ-سۇر ءبىر كەمپىر وتىر. قۇرىسقان قولى بەسىكتىڭ ارقالىعىندا. سالماقپەن بەسىكتى تەربەتەدى. بالا ىڭىرانادى، بەسىك كۇڭىرەنەدى، كەمپىر دە كۇڭىرەنەدى.
ءالدي-ءالدي، اق بوپەم،
اق بەسىككە جات بوپەم.
جىلاما، بوپەم، جىلاما،
جىلىك شاعىپ بەرەيىن،
بايقۇتاننىڭ قۇيرىعىن،
جىپكە تاعىپ بەرەيىن…
ءالدي-ءالدي، ءالدي-اي… –
دەپ كۇڭىرەنەدى كەمپىر. كەمپىردە تالۋ جوق. تەربەتەدى، كۇڭىرەنەدى، تەربەتەدى…»
بايقاساڭىز، اقىن وسىلايشا بالانى تەربەتۋ ماسەلەسىندە باتىل پىكىر بىلدىرەدى. ءبىزدىڭ ۋاقىتىمىزدا مۇنداي پىكىردى ايتقان ادامدى كەيبىرەۋلەر سالت-داستۇرگە قارسى شىقتى دەپ ورىنسىز ايىپتاۋى مۇمكىن. بىراق ماعجاننىڭ ورنى ءبىر بولەك. قالاي بولعاندا دا بالانىڭ ساۋ-سالامات جەتىلۋى بارىنەن ماڭىزدى ەمەس پە؟ ول وسى جاعىن بارىنەن بيىك قويعان:
«بۇل دۇرىس ۇيقى ەمەس. بۇل ۇيىقتاتۋ ەمەس، شايقاپ-شايقاپ بالانىڭ باسىن اينالدىرۋ، ەستەن تاندىرۋ. تەربەتىپ ۇيىقتاتۋ – بالانى تالدىرىپ ۇيىقتاتۋ دەگەن ءسوز. تەربەتىلىپ ۇيىقتاتىلعان بالا ۇيىقتاپ جاتقان جوق. تالىپ جاتىر. ءوزىڭدى ءبىر نارسەگە تاس قىلىپ بايلاپ تۇرىپ، ەرسىل-قارسىل شايقاپ-شايقاپ تەربەتىپ-تەربەتىپ تالدىرىپ تاستاسا، جاقسى بولار ما؟ قازاق ايەلى! بالاڭدا قاسىڭ بولماسا، تەربەتپە بالانى. بەسىك – بالانىڭ جاتاتىن ورنى. ەستەن تاندىرىپ، تالدىراتىن ورنى ەمەس. وسىنى ۇعىنۋ كەرەك، ۇعۋ كەرەك».
بۇدان شىعاتىن قورىتىندىعا كەلسەك. بىرەۋ ويلاماسىن، قازاققا بەسىك جات ەكەن دەپ. ءبىز استە ولاي دەگەن جوقپىز. بەسىكتى قازاقتان اجىراتاتىن بولساق، قانشاما سالت-ءداستۇردى تارك ەتىپ، ۇلتتىق بولمىسىمىزدان، تانىمىمىزدان اجىراعان بولار ەدىك. الايدا كەز-كەلگەن اتا-انا، اسىرەسە ايەلدەر، بەسىكتى پايدالانۋ مادەنيەتىن بىلسە، ۇيرەنسە دەگەن تىلەك. ايتەۋىر بالانى بولەپ تاستاپ، ۇيدەن قاشىپ شىعىپ، تازالىعىن كەرەك قىلماۋدان الىس بولسا دەيمىز. ونى ءجيى-ءجيى ەمىزىپ، ۇيىقتاپ جاتىر ەكەن دەپ بۇرىلىپ كەتپەي، شەشىپ الىپ قول-اياعىن، ارقاسىن ۋقالاپ، جاتتىعۋ جۇمىستارىن ۇزدىكسىز جالعاستىرىپ وتىرۋدى كۇن تارتىبىنە قويعان دۇرىس.
كەز-كەلگەن بالا، مەيلى ونىڭ ءتىلى شىعىپ، سويلەي الماسا دا ۇقىپتىلىقتى، جيناقىلىقتى قاجەت ەتەدى. سوندىقتان «بولەۋلى جاتقان بالانى مازالامايىق» دەگەن قاتە ءارى زاردابى كوپ پىكىردەن ارىلىپ، استى-ءۇستىن تازالاپ تۇرسا، ءسابيدىڭ ۇيقىسى جايلى، كوڭىلى سەرگەك بولماق. ماعجان ايتپاقشى، بالانى بولەپ، ابدەن شارشاتىپ ۇيىقتاتىپ تاستاۋ مىندەت ەمەس. مىندەت – سول ءسابيدىڭ قۇلاعىنا اتالى ءسوزدى قۇيىپ، ساناسىن ايناداي تازا ۇستاپ، كىشكەنتاي ءدۇرسىل سوققان جۇرەگىن ماحابباتقا، مەيىرىمگە تولتىرا الساق، اتا-انالىق پارىزىمىزدىڭ ورىندالعانى. «تاربيە تال بەسىكتەن» دەگەن سوزدەگى قازاقى تاربيە وسىنداي بولسا كەرەك.
كەلۋ قاينارى: التاي اقپارات تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
