بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى    
  • ورتالىق
  • ەل ءىشى
  • شينجياڭ
  • حالىقارا

سۋرەتتى حابار

حالىق تورابى>>مادەنيەت

قازاق ۇلتىنىڭ توتەمدەرى تۋرالى

ريزابەك قاسەنوۆ

2015.11.16 13:25    

  2014-جىلى تامىلجىعان تامىز ايىنىڭ تاماشا ءبىر كۇنى. تاۋ-تاسى سىرعا تولى التىن التاي تاۋى ماڭدايىن شۇلەن كۇننىڭ شۋعىلاسىنا توسەپ، باتىستان شىعىسقا قاراي كوسىلىپ شالقاسىنان جاتىر. التايدىڭ قولقا-جۇرەگى بولعان تاۋ قالاسىنىڭ قاق ورتاسىن جارىپ ەركە قىران وزەنى سىلىق-سىلىق كۇلەدى، الگىندە عانا سىر ەتىپ وتە شىققان وتكىنشىك جاڭبىردان سوڭ مۇنتازداي قالا دىمقىل اۋاعا شومىپ، شىعىستاعى « ايتباي قىزىلىنىڭ » مويىننا جەتى بوياۋلى كەمپىر قوساق ورالا قالدى. بۋسانا قالعان بۇيرا توپىراقتىڭ جۇپار ءىسى بۇرقىراپ، اق قايىڭ بۇركەگەن سايالى كوشەدە بەلگىلى شالقىما جازۋشسى جاڭ شىنچۋان, شينجياڭ بالالار ادەبيەتىن زەرتتەۋ قوعامىنىڭ باس حاتشسى، جازۋشى ءبي ران قاتارلى ءبىر توبىمىز كەلە جاتىرمىز. انادايداعى قىزىلدان سۇڭقىلداعان جالعىز كوكەكتىڭ داۋسى ەستىلدى .

  ــــ بالا كەزىمدە، ۇيىمىز التايدىڭ «كۇرە » جايلاۋىندا وتىراتىن. ءار كەز وتكىنشىك جاڭبىردان سوڭ قاراعايدىڭ باسىنان كوكەكتىڭ ءدال وسىنداي سۇڭقىلداعان داۋسى ەستىلەتىن-دى. ول كەزدە جاسى جەتپىسكە تاياعان مارحۇم اجەم كۇمادي تۇياقباي قىزى بار بولاتىن، ول كىسى بايىرعى اڭىز-اڭگىمەلەردى كوپ ايتاتىن، داستۇرشىل ادام ەدى، بىزگە ىلعاي : « بالالارىم، كوكەك كيەلى قۇس، مازاسىن الماڭدار...» دەپ الاتىن دا ، وشكىندەگەن جانارىمەن سوناۋ كوكجيەككە ءبىر قاراپ قويىپ : « ە-ە، بالالارىم، ەرتە-ەرتە ەرتەدە، ەشكى ءجۇنى بورتەدە ...، ءبىر جاس جىگىت الستاعى قايىن جۇرتىنا قايىنشىلاپ بارادى ، ەرتەسى تاڭ بوزىنان تۇرعان قالىڭدىق كۇيەۋ جىگىتتىڭ ورىستەگى اتىن اكەلە قويماقشى بولىپ قاراڭعىدا بايقاماي ءبىر اياعىنا ءوزى كەبىسىن، تاعى ءبىر اياعىنا كۇيەۋ جىگىتتىڭ كەبىسىن كيە سالىپ شىعىپ كەتىپ، اياق استىنان شوككەن قالىڭ تۇماندا اداسىپ ، سول بەتى ۇيىنە قايتىپ ورالما الماي، كوكەك دەيتىن قۇسقا اينالىپ كەتىپتى، كوكەكتىڭ ءبىر سيراعى كوك، تاعى ءبىر سيراعى قىزىل بولىپ قالعانى سودان ەكەن...، بەيشارا «كوكەك-كوكەك ...»دەپ ءوزى اتىن ءوزى شاقىرىپ اداسىپ قالعان سورلى-عوي، ءبىز ونى < اتى جوعالعان قۇس > دەپ اتاپ، ول قونعان بۇتاقتى سىندىرىپ الىپ، «ماي مول بولادى» دەپ ىرىمداپ ساباداعى ىركىتكە سالامىز...» دەپ وترۋشى ەدى، كوكەك قونعان بۇتاقتى سىندىرىپ الىپ ساباعا سالاتىن بۇل ىرىم قازاقتاردا ءالى بار ـــ دەدىم، تۇمان شوككەن الىس-الىستارداعى التاي تاۋىنىڭ شوقىلارىنا قاراعان بەتىم . ءار كەز جاڭبىر باسىلىپ، كەمپىر قوساق تاۋ مۇيىنىنا ورالعان ساتتە شوقىلارداعى اق تۇبىتتەي جوڭكىلە كوشكەن بۇلىتتاردىڭ اراسىنان اياۋلى اجەمدى ، سوندا قالعان قىزىعى مول بالالىعىمدى جانە ءوزىمنىڭ ۇلتتىق بولمىس-بىتىمىمدى ىزدەيتىن ادەتىم ەدى، ۇيتكەنى بۇل اتا-بابالارىم ءومىر بويى تابىنىپ وتكەن، اسپانداعى كوك تاڭىرىنە ۇلاسىپ جاتقان قاسيەتتى قوڭىر مەكەن تاۋلارىم-عوي مەنىڭ .

  ــــ ريزابەك قاسەنوۆ ىنشەك راس ايتاسىڭ، الگىندەگى كوكەكتىڭ اڭگىمەسى «ۇلتتىق توتەم» دەگەن سول، قازاقتىڭ بايرعى مادەنيەتى مەن تاريحى تامىرى تەرەڭدە جاتقان ءتىلسماتتاردىڭ ءبىرى-عوي، قازاقتار قونىستانعان وڭىرلەردەگى ۇلى تابيعات پەن كونە ەسكەرىتكىشتەردىڭ تالاي عاسىردى سوڭىنا تاستاپ ءالى كۇنگە دەيىن بۇزىلماي ساقتالىپ كەلۋى ءىسزشە نەنى تۇسىندرەدى ...؟. ـــ دەپ، جاڭ مۇعالىم ماعان سۇراۋلى كوزبەن قاراپ ەدى، ءار نارسەنى تەز سەزىپ، قاعىلەز قاعىپ الاتىن ادەتى بار ءبي ران قارىنداسىمىز ونىڭ ءسوزدىڭ سوڭىن ءىلىپ اكەتىپ :

  ـــ جاڭ مۇعالىم دۇرىس ايتاسىز، قازاقتاردىڭ تابيعاتتى ايالايتىن اسىل قاسيەتى ادامزاتقا ۇلگى بولادى دەۋگە تاتيدى. ءيا، ريزابەك اعاي قازاقتان شىققان قالامگەر-عوي، ءارى ءوز ۇلتىنىڭ تاريحىمەن مادەنيەتى جونىندە بەلگىلى ويى دا بار ەكەن، ءبىز جازباقشى بولعان«حيكمەتتى اقىندار » دەگەن كىتاپتا « قازاق ۇلتىنىڭ توتەمدەرى » دەگەن ءبىر ماڭىزدى تاقىرىپ بار ەدى، سول تاقىرىپتى وسى كىسىگە جۇكتەسەك ... ـــ دەپ قولقا سالا قالعانى، سوسىن بۇل اڭگىمە ارقاراي جالعاسا بەردى.

  *** *** ***

  مەيلى قايسى ۇلت بولسىن ءوزدەرى توتەم تۇتقان، كيەلى دەپ قاراعان نارسەلەرى جونىندە باسقالاردى يلاندىرارلىق اڭىز-افسەنالارى بولادى، سول اڭىز-افسەنالار ارقىلى توتەم تۇتقان نارسەلەرىن بارىنشا تىلسىمدەستىرىپ، قۇدىرەتتەندىرەدى، ەڭ جوعارعى ولشەمدە اسپەتتەيدى، سول ارقىلى باسقالاردى وسى نانىمدارعا ءماجبىري تۇردە سەنۋگە جەتەلەيدى.

  مەن « باقاسى قويداي شۋلاعان، بالىعى تايداي تۋلاعان »، ايدىنى ءبىر مىڭ وتىز بەس شارشى كيلومەتىر كەلەتىن، ەلىمىزدەگى ايگىلى ون ۇلكەن تۇششى كولدىڭ ءبىرى، ۇلىڭگۇردىڭ بويندا ەرجەتتىم، جاز التى اي كوك ايدىن كول بەتى، كۇنى-تۇنى قيقۋى تۇگەمەيتىن الۋان قۇستىڭ ءجاننات مەكەنى ىسپەتتى. وسىنداعى اققۋلاردىڭ تولقىنمەن بىرگە ەركەلەپ، اپپاق قاناتتارىن كۇنگە شاعىلىستىرا قاققاندارى قانداي كوركەم، ايقاسىپ تۇرا قالىپ، ۇزىن مويىندارىن قايشىلاپ بيلەگەنى قانداي اسەم، كول بەتىن تالىقستىپ قيقۋلاعانى قانداي نازدى دەسەڭىزشى شىركىن...، بالا كەزىمنەن اققۋدى توتەنشە جاقسى كورەمىن، ۇيتكەنى، اققۋ قازاقتار ءۇشىن وتە كيەلى سانالادى، بۇرىندارى قازاقتىڭ باقسى-بالگەر، اۋليە-امبيەلەرى اققۋ تەرىسىنەن باس كيىم كيىپ، قاناتىن باسىنا تاعىپ جۇرەتىن بولعان. قازاق اقىن-جازۋشىلارى دا شىعارمالارىنداعى ەڭ سۇلۋ، ەڭ پاك ايەل كەيىپكەرىن اققۋعا تەڭەيدى. قازاق كوركومونەرىندە اققۋ تۇرالى ادەمى كۇيلەر، اسەم اندەر، مىڭ بۇرالعان بيلەر توتەنشە مول كەزىگەدى. قازاقتار ىرىمداپ بالالارىنا « اققۋ، كوگىلدىر» دەگەن ادەمى ەسىمدەر قويادى. ەگەر تۇسىنە اققۋ كىرسە جاقسىلىققا جوريدى. وزدەرى كيە تۇتاتىن بۇلاق-اراسان، تاۋ ۇڭگىرلەرى مەن اعاشتارعا سونداي-اق قاسيەتتەگەن مالدارىنا اققۋدىڭ قاناتىنداي اپپاق بۇلدان اقتىق بايلايدى. اققۋدى اتپايدى، ۇياسىن بۇزبايدى، جۇمىرتقاسىن شاقپايدى، مازالامايدى ت.ب- لار. بالا كەزدەگى ەستىگەن اڭىز-اڭگىمەلەر كوكەيدە ماڭگى جاتتالىپ قالادى ەكەن، وسىندايدا تاعى دا اجەم ايتقان اققۋ تۇرالى ءبىر اڭگىمە ەسىمە ورالا بەرەدى :

  ــــ ءبىر كۇنى جاس ساردار قالشا. قىدىر قول باستاپ شىعىپ، جاۋمەن قيان كەسكى سوعىسسادا، جاۋ قولى كوپ بولعاندىقتان اسكەرلەرى ويسىراي جەڭىلىپ، جاپادان-جالعىز اۋىر جارلانىپ ، جاپانداعى ءشول دالادا ەسىنەن تانىپ قالادى. وسى كەزدە ءبىر اققۋ كەلەپ ونىڭ اۋىزىنا سۋ تامىزىپ ، جاراسىن ەمدەپ قۇتقارادى، جاس ساردار ەسىن جيسا الگى اققۋ ايداي ارۋعا اينالىپ قاسىندا وتىرادى، كەيىن بۇل ەكەۋى ۇيلەنىپ ءبىر ۇل بالالى بولادى ، بالاسىنىڭ اتىن « قازاق » قويادى، سول قازاقتان « ۇلى ءجۇز » ــ بەكارىس، « ورتا ءجۇز» ــ اقارىس، « كىشى ءجۇز » ـــ جانارىس بولىپ، وسى كەزدەگى بۇكىل قازاقتى قۇراعان «ءۇش ءجۇز » تارايدى . سودان باستاپ قازاقتار اققۋدى پاكتىڭتىڭ، سۇلۋلىقتىڭ، ادال ماحاباتتىڭ سيمولى رەتىندە قاراپ ونى توتەم تۇتىپ ، توتەنشە قاستەرلەيتىن بولعان ەكەن. سەندەردە وسى ءبىر كيەلى قۇستى ايالاپ جۇرىڭدەر قاراقتارىم ... ـــ دەيتىن ەدى. قازاقتاردىڭ اققۋعا دەگەن تەرەڭ سۇيسپەنشىلىگى تەگى وسى اڭىزبەن تىكە قاتىستى بولسا كەرەك.

  كەيىن ازامات بولىپ، قوعامعا شىعىپ ءتۇرلى قىزمەتتەر ىستەپ، ءار سالاداعى ادامدارمەن ارالاسىپ، قازاقتىڭ تاريحى، بايرعى مادەنيەتى جونىندە تالاي-تالاي اڭگىمەلەرگە ورتاقتاسىپ ءجۇردىم . ءوز باسىم، توتەم تۋرالى ءسوز بولعاندا ەڭ الدىمەن « شامان » دەگەن اتاۋعا توقتالعان ءجون دەپ قارايمىن. قازاقستان زەرتتەۋشسى تاۋكەن ايتبايوۆ : « شامانيزىمدە قاسيەتتى كىتابى، پايعامپارى، ءبىر تۇتاس اياقتالعان جۇيەسى جوق، ول رەسىمي ءدىن ەمەس...، تاريحتان بەرى قازاقتار توتەميزىم، ارۋاقشىلدىق، تاڭىرشىلدىك، شامانيىزىم قاتارلىلاردى باقسىلار ارقىلى دارىپتەگەن...» دەگەن كوزعاراستى ورتاعا قويادى. بۇل ارينە عىلىمي قورتىندى، بۇنداي كوزعاراسقا ءوز باسىم بۇتىندەي كەلىسەمىن. 1993-جىلى التاي ايماعىنىڭ كوكتوعاي اۋدانىندا تۇراتىن جازۋشى باياقمەت جۇماباي ۇلىنىڭ اۋىلىنا بارعانىمدا، ول كىسى ءوزىنىڭ باسپاعا دايىنداپ وتىرعان « دالا تاعىلىمى » دەگەن ەتنوگىرافيالىق كىتابىن كورسەتىپ :

  ـــ مىنە، مىنا جار تاس سۇرەتتەرىن كوردىڭىز بە، قازاقتار شاماندىق نانىمنان كەيىن 7- عاسىردان باستاپ ءيسلام ءدىنىن قابىلداعان. الايدا سول ءداۋىردىڭ « زيالى قاۋىمى » سانالاتىن باقسى - بالگەر، اۋليە-امبيەلەردىڭ ۇاكىلدەرى : 7-8-عاسىرلار ارالىعىندا جاساعان دومبۇرىل ، 8-عاسىردا جاساعان ايگىلى فيلوسوف، كۇي پەرسى، قازاقتىڭ بايان تايپاسىنان شىققان قورقىت قاراقوجا ۇلى سونداي-اق شىڭعىسحان داۋرىندە قازاقتىڭ كەرەي رۋىنان شىققان اكەلى-بالالى مۇڭلىق پەن كوكشە ( كوكشە شىڭعسحان اكمياتى كەزىندە توبە ءتاڭىرى بولعان ادام ) قاتارللار « جالعىز عانا جاراتۋشى اللاعا » سەنەتىن ءىسىلامياتقا بارىنشا قارسى شىعىپ، شاماندىق نانىمدار مەن توتەمدىك نارسەلەردى ولە-ولگەنشە ناسيحاتتاعان، باحيلىق دۇنيەگە مويىنداماعان، ولىمگە مويىنسال بولماعان ەكەن ... ـــ دەگەن ءبىر اڭگىمە ايتىپ بەرگەن ەدى. راس-اۋ، سودان بەرى تالاي عاسىر وتسەدە سول ادامدار ۇاعىزداعان كەيبىر شاماندىق يدەيالاردىڭ ۇاقىت ۇزارا كەلە توتەمگە اينالىپ، قازىرعا دەيىن قازاق دالاسىندا ساقتالىپ وتىرعانىنا قايران قالام.

  اۋىلعا بارعان سايىن جازۋشى باياقمەت جۇماباي ۇلىنىڭ سونداعى اڭگىمەسى ەسىمە تۇسە بەرەدى. ۇيتكەنى ءبىزدىڭ اۋىلداردا ءيسلام دىنىمەن مۇلدە قاتسى جوق :جاڭا تۇسكەن جاس كەلىندى وتتان اتتاتۋ، ءسابيدىڭ بەسىگىن وتپەن الاستاۋ، ايعا باتا بەرۋ، اسپان تاڭىرىنەن جاڭبىر تىلەۋ، ارۋاقتارعا ءتاۋ ەتۋ، اراساندارعا اقتىق بايلاۋ، 41 قۇمالاق شاشىپ بولجام جاساۋ سياقتى قيمىلدار ۇنەمى بولىپ تۇراتىن. مىنە بۇل وزدەرى ولەردەي سەنىپ كەتكەن، شاماننان قالعان توتەمشىلدىك يدەيالار ەدى. ءبىزدىڭ اۋىلدا « توپاي » ەسىمدى ادامدار راسىندا كوپ كەزىگەدى، كىشكەنە كەزىمىزدە ۇلكەندەردەن : « التايدىڭ ساربۇلاق دەگەن جەرىندەگى اۋليە توپاي جۋانار ۇلىنڭ بەيتىنىڭ قاسىنان وتكەندە ول كىسىگە ءتاۋ ەتىپ، قۇران وقىماسا ارۋاعى شامدانادى ەكەن، پالەن دەگەن ادام بەيىتتىڭ تۇسىنان وتكەندە كۇلگەن ەكەن اۋزى قيسايىپ قالىپتى، تۇگەن دەگەن ادام ول كىسىنىڭ ارۋاعىنا شىن نيەتىمەن ءتاۋ ەتكەن ەكەن ايەلى ءبىر ۇل بالا تۋىپ، بالاسىنىڭ اتىن ىرىمداپ «توپاي» قويىپتى ... » دەگەندەرىن ۇنەمى ەستيتىن ەدىم، قازىردە اۋىلداستارىمنان وسىنداي اڭگىمەلەردى ءار كەز ەستىپ جۇرەم. ارينە، ءبىزدىڭ بۇل وڭىردە تاۋ ۇڭگرلەرىنە، اۋليە-امبيەلەردىڭ ارۋاعىنا ءتاۋ ەتۋ كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى. شينجياڭنىڭ التاي ايماعى بۋرلتوعاي اۋدانىنداعى قالۋىن اراسانىندا، بيىكتىگى 3-4 مەتىر جالاما جار تاستىڭ بەتىندە، ىشكى كولەمى 3.5 شارشى مەتىر اينالاسىندا ءبىر ۇڭگىر بار، جەرگىلىكتى قازاق، مۇڭعۋل، ۇيعۋر، تاتار، دۇنگەن جانە 1860- جىلدارى التايعا اۋىپ كەلگەن بايىرعى حانزۋلار (老户家 人) بۇل ۇڭگىردى « تورعايتى اۋليەنىڭ ۇڭگىرى » دەپ اتاپ كەتكەن.

  1996-جىلى شىلدە ايى، مەكتەپتە وقتۋشى كەزىم ەدى . جازدىق كانيكولدا جۇبايىممەن بىرگە قالۋىن اراسانىنا ساياحاتتاي باردىم، الۋان گۇلدەر شەشەكتەگەن، تاڭقۋراي، قاراقات، توشالاسى تولىسپ پىسقان، قىز بۇرىمدى بۇلاقتارى سىلىق-سىلىق كۇلىپ جاتقان ماساتىداي جاسىل جايلاۋ، بۇل جەردە اراساننىڭ جىيرما نەشە ءتۇرى بار ەكەن، وسىندا اراسانعا تۇسكەلى كەلگەن، ساياحاتتاپ كەلگەن جانە «اۋليەنىڭ ۇڭگىرىنە» ءتاۋ ەتكەلى كەلگەن ءار ءتۇرلى ماقساتتاعى نەشە مىڭداعان ءار ۇلت ادامدارىن جولىقتىردىم ،ءارى وسى ورايدا جاسى 80 گە تاياعان ءبىر اجەيگە امانداسا بارىپ، تورعايتى جانە توپاي اۋليەلەر تۇرالى سۇراعانىمدا، ول كىسى كوپكە دەيىن جاۋاپ بەرمەي وتىردى دا، ءبىر كەزدە بارىپ ەرىندەرىن جىبىرلاتىپ، دۇعا وقىپ العاسىن بارىپ ناراۋ عانا :

  ـــ ە-ە، ول كىسىلەردى سۇراپ قايتەسىڭ بالام، ارۋاعى شامدانباسىن تەگىندە، ولار كيەدەن جارالعان جاندار ەدى- عوي، ول كىسىلەر قىستا ۇلى تاۋدان ايۋعا ءمىنىپ تۇسەتىن ، كۇندىك جەردى ساعاتىنا باساتىن، الباتى تاماقتانبايتىن، جان- جانۋارلارعا قاس جاسامايتىن...، وسىنىڭ ءبارىن ءبىز ءوز كوزىمىزبەن كوردىك-قوي بالام ، ول ادامدار كيەلى ەدى- عوي، كيەلى بولاتىن جارىقتىقتار... ــــ دەپ، اۋليەلەرگە دەگەن تولىق سەنىمىنە كۇپتى بولعان اجەي، تۇك بولماعانداي-اق ءوز- وزىنەن تاڭىرقاپ وتىرا بەردى. ءيا، اجەيدىڭ دەگەنىنىڭدە جانى بار شىعار، تورعايتى اۋليە ، توپاي جۋانار ۇلى(1893-1940) اۋليە دەگەندەردىڭ ءبارى دە بەرتىندە التاي وڭىرىندە جاساعان رەيال ادامدار ەكەن، بالالى بولا الماي جۇرگەن جاس جۇبايلار الدىمەن تورعايتى اۋليەگە ءتاۋ ەتىپ، سوسىن « قۇپيا » تۇردە ۇڭگىرگە تۇنەپ قايتاتىن بولسا ۇرپاقتى بولادى دەيتىن نانىم ءالى بار. وسى تەكتەس قازاقتار قونىستانعان اۋماقتاردا « تورعايتىنىڭ ۇڭگىرى »، «توپايدىڭ بەيتى» سياقتى ادامدار ءتاۋ ەتەتىن ۇڭگىرلەر مەن مولالار بارشىلىق.

  2000-جىلى ماۋسىم ايى ەدى. ءىسساپارمەن قىزىلسۋ قىرعىز وبىلىسىنىڭ اقشي اۋدانىنان اقسۋ ايماعىنىڭ ءۇشتۇرپان اۋدانىنا قاراي جولعا شىعىپ 50 شاقىرىمداي جۇرگەننەن كەيىن، يەن دالاداعى داۋالى قۇلاعان جالعىز مولاعا ءتاۋ ەتىپ جاتقان نەشە ونداعان قىرعىز، ۇيعۇر تۋىسقاندارعا جولىقتىم، سوسىن ادەيى بۇرىلىپ ءجون سۇراعانىمدا ولاردىڭ :

  ــــ بۇل ايگىلى «ماناس ەپوسىنداعى» قازاق باتىرى مۇزبۇرشاق ءبيدايىق ۇلىنىڭ مولاسى، 20-عاسىردىڭ 50-جىلدارى سۇلەيمەن ھاجى دەگەن ءبىر باي ۇيعۇر باتىردىڭ ەسكى قورعانىن جاڭالاپ كۇنبەز سالعىزعان ەدى، زوبالاڭ جىلدارداعى «قىزىل باتىرلار» ونى « كونە نارسە » دەپ پارتىلاتىپ تاستاعان، مىناۋ سودان قالعان ەسكى تاعان، باتىر بابامىز تىم ەرتەرەكتە داتۋڭ قالاسىنداعى ءبىر شايقاستا ەرلىكپەن قۇربان بولعان دەيدى، ساپتاستارى ول كىسىنىڭ ءىشى-قارنىن الىپ، ەتىن سىلىپ تاستاپ، تەك سۇيەگىن عانا تۇيەگە ارتىپ، 90 كۇن دەگەندە وسىندا اكەلىپ جەرلەگەن ەكەن، سوندا باتىردىڭ ساقالى ءبىر قۇشاق بولىپ ءوسىپ كەتىپتى دەگەن اڭىز بار. مىنە، مىنا جەرگە ءوزىمىز ارناۋلى ءبىر اۋىز ءۇي سالىپ قويعانبىز، ويلاماعان بىرەر جاعدايعا جولىقساق وسىىندا كەلىپ ءبىر مالىمىزدى سويىپ، باتىردىڭ ارۋاعىنا ارناپ قۇران وقىپ، ول كىسىگە ءتاۋ ەتەمىز، سونىمەن ارۋاق ىرازى بولىپ، بىزدىڭدە كوڭىلىمىز مارقايادى ... ـــ دەگەندەرىن ەستىپ، مەندە وسىنداعى بۇلاققا اقتىق بايلاپ، اۋىلداستارمەن بىرگە ارۋاققا ءتاۋ ەتىپ جاتقان ەدىم، باعانادان ماعان قاراپ تاڭ-تاماشا بولىپ تۇرعان ءبىر قىرعىز قاريا قاسىما كەلىپ:

  ـــ ءيا، جىگتىم، ءسىز قازاقسىز با، سىزدەردە اتا-بابالاردىڭ ارۋاعىنا ءتاۋ ەتەسىزدەر مە؟، ــ دەپ تاڭىرقاعان بەينەدە سۇراي بەرىپ ەدى، تۇرعانداردىڭ ءبارى توقتاسىپ العانداي-اق مەنىڭ ماڭىما جينالا قالدى، باستابىندا ءسال قىسىلىپ قالسامدا تەز ەسىمدى ءجيىپ، مەنەن الدە نەنى بىلگىسى كەلىپ، ءوزىمدى ەنتەلەي قورشاپ تۇرعان ءبىر شوعىر بەيتانىس جاندارعا :

  ـــ ءيا ۇلكەن كىسى، مەن قازاقپىن، ءبىزدە تاريحتا ەل قورمالى بولعان اباق انا، قىزاي انا، بەگىم انا سياقتىءاز انالاردىڭ ارۋاعىنا، ەلمەن جەردىڭ قورعانى بولعان حان ابىلاي ، رايىمبەك باتىر، قابانباي باتىر، جانىبەك باتىر سياقتى اتا-بابالاردىڭ ارۋاعىنا ءتاۋ ەتمىز، اۋەلى اسپانعا، ايعا، كۇنگە، جەرگە، سۋعا، وتقا، جۇلدىزعا، ورمان - توعيلارعا، تاۋعا، تاۋ ۇڭگرلەرىنە، اۋليە-امبيەلەرگە سونمەن بىرگە وزمىزگە پايدالى، كيەسى بار دەپ قاراعان اڭ -قۇستارعا، وسىمدىكتەرگە، حايۋاناتتارعا، جانۋارلارعادا تابىنىپ، « پانيدەن تىنىشتىق، باحيدان شاپاعات تىلەيمىز». وسىندايدا «قولعابىس» ەتكەن نارسەلەردىڭ ءبارىن «سۇيەنىش، تۋىس» ساناپ، ءوزمىزدى سولاردان جارالعان نەمەسە سولاردان تاراعان ەتىپ كورسەتىپ، سونداي « كيەلەردى » وزىمىزگە توتەم ەتەمىز ... ــــ دەپ ەدىم، تۇرعاندار ءار كىم ءار ءتۇرلى كوزعاراستارىن ايتسىپ، وز الدارىنا دۇرلگسىپ جاتتى، مەندە ولارعا قوش ايتىپ جولىما ءتۇستىم.

  ءيا، ءسوز تاعى دا سول قازاقتىڭ توتەمدەرى جونىندە بولادى-عوي. « تاريحي جازبالار. فەرعانا شەجرەسىندە » : ۇيسىندەردىڭ جاڭا تۋعان نارەستەسى كۇنمۋ سوعىس الاساپرانىندا يەن دالادا قالادى، بۇل بالانى قۇستار ەت تاسىپ بەرىپ، كوك ءبورى ەمىزىپ اسىرايدى، ھۇن ءتاڭىر قۇتى ونى «كيەلى بالا» دەپ ءبىلىپ، الىپ كەلىپ اسىراپ ەرجەتكىزەدى ... » دەپ جازىلعان، سونداي-اق 1957-جىلى مۇڭعۋليا ارحەولوگى س.ءدورجسورىن مۇڭعۋلياداعى «بۇعىتى ەسكەرىتكشىنەن» قاسقىردى ەمىپ تۇرعان بالانىڭ سۇرەتىن دە تاپقانى جالپاق الەمگە ايان . مىنە وسىلار بايرعى تۇرىك، ھۇن، ءۇيسىن، قاڭلى، الان اۋلەتتەرىنەن بۇگىنگى قازاقتارعا دەيىن ەرلىكتىڭ، قايسارلىقتىڭ، باتىرلىقتىڭ وبىرازى بولعان بورىگە تابىنعانىن، ءبورىنى توتەم تۇتقانىن كورسەتەدى. ارينە، اڭىز ءتۇبى ــ اقيقات بولادى، قازاقتار ءبورىنى توتەم تۇتاردان بۇرىن وزدەرنىڭ اتا-بابالارىنىڭ قاسقىرداي كوكجال بولعانىن، استە ەز- مىجعاۋ ادامداردان ەمەس ەكەنىن دالەلدەۋ ءۇشىن قاسقىر جونىندە مول ماعۇلىمات جيناعان. 2012- -جىلى ماۋسىم ايىنىڭ ءبىر كۇنى ەدى . التاي قالاسى شەمىرشەك قالاشىعىندا تۇراتىن، كوپ نارسەلەردى ەستەلككە الىپ، جالىقپاي جيناپ-تەرىپ جۇرەتىن پەنسيەنور وقتۋشى، اقىن، زەرتتەۋشى قادىر جۇماقان ۇلىمەن ارناۋلى قاسقىر تۇرالى اڭگىمەلەسەيىن دەپ ىزدەپ بارسام، ول كىسى « التاي قالاسى شەجىرەسىنىڭ » وزىنە جۇكتەلگەن ءبولىمىن جازىپ جاتىر ەكەن، بۇيىمتايىمدى بىلگەن سوڭ قولىنداعى قاربالاس جۇمىسىن ءسال توقتاتا تۇرىپ بىلاي دەيدى :

  ـــ ماتەريالداردان كورۋىمشە بالالى قاسقىر بەس كۇن بولتىرىگىن ەمىزبەسە جەلىنى جارىلىپ كەتەدى ەكەن، وسىدان قاراعاندا دالادا قالعان بالانى(كۇنمۋدى)، بولماسا باسقا نارسەلەردى قاسقىر ەمىزەدى دەگەن اڭىز ارينە رەيالدىلىققا جاناسادى...، سوسىن تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى، قاسقىر ادەتتە 400 تۇردەن ارتىق ءيستى سەزەدى، سوندىقتان قازاقتار ونى «ازىعىن جەتى كۇن جەردەن، جەتى كۇن ەلدەن جەيتىن» سەزگىر، جاۋ جۇرەك حايۋان دەپ تۇراقتاندىرعان . ءيا، ءوزىڭ بىلمەكشى بولىپ وتىرعان وسى قاسقىر ءسىرا قانداي حايۋان، ونىڭ مىنەزى قانداي ەكەنىن بىلەسىڭ بە ...؟ ـــ دەپ، قۋلانا ءبىر كۇلىپ الدى دا، ەكى ەلى قالىڭدىقتاعى ۇلكەن ەستەلىگىن الىپ شعىپ، بەتىن اقتارىستىپ جىبەرىپ : ـــ مىنە كوردىڭ بە، قاسقىر كۇنى بۇگىنگە دەيىن ارستان، جولبارىس، ايۋ سياقتى جىرتقىشتار كونگەن ادامزاتتىڭ سەرىك ويىنىنا كونبەي، بىردەن-بىر باسقالارعا ويىنشىق بولۋدى قالاماي كەلە جاتقان قايسار حايۋان ەكەن، بالكىم كەزىندە ساحارالىق باتىر حالىقتار وزدەرىمەن مىنەزدەس وسى ءبىر جىرتقىشتى ادەيى توتەم تۇتقان شىعار-اۋ. ءوزىڭ دە بىلەسىڭ، قاسقىرلاردىڭ رەڭى اسپان رەڭدەس قاراكوك، ولار جەتى قاراڭعى تۇندە جانارىنان وت شاشادى( تۇركىلەر كوك اسپانعا، وتقا تابىنعان-عوي)، ونىڭ بويىنداعى: بالاجاندىلعى، سەزگىرلىگى، قايسارلىعى، رەڭىنىڭ اسپانعا ۇقساس قارا كوكتىگى، كوزىنەن وت شاشۋى ءبارى دە ساحارالىق جاۋىنگەر ۇلىتتاردىڭ توتەم تۇتۋىنا باپ كەلگەن ـــ دەپ، قادىر مۇعالىم وسىلاردى تەبىرەنە وتىرىپ ايتقاندا بارىپ، كىشكەنە كەزىمدە اكەمنىڭ : « ۇلكەيگەندە قاسقىرداي مىقتى جىگىت بولاسىڭ...» دەپ موينىما نەگە قاسقىردىڭ تۇياعىن تاعىپ قوياتىنىن سوندا بارىپ ءبىلدىم .

  ءيا ، قازىردە موينىنا قاسقىردىڭ اسىعىن نەمەسە تۇياعىن التىننان دا ارداقتاپ، القا ەتىپ تاعىپ جۇرەتىن قازاقتىڭ قىز-جىگىتتەرى كوپ-اق، بۇنىڭ ءبارى دە قاعازعا جازىلىپ، حاتقا تۇسپەگەن بابالاردىڭ وسيەتى شىعار- اۋ ...، ايتەۋ ءوزىم بالا كەزىمدە ۇلكەندەردەن : « ەگەردە كىمدە- كىم وتىرىك ايتىپ، باسقالارعا جالا جاپسا نەمەسە سۋىق قولدىلىق ىستەپ مويىنداماي قويسا ، قاسقىردىڭ تارامىسىن وتقا كۇيدىرە قويسا بولعانى، كىنالى ادام كۇيگەن تارامىس قۇساپ قۇرىسىپ قالادى»، دەگەندەرىن ۇنەمى ەستيتىن ەدىم . ەندى 18-عاسىردا جاساعان قازاقتىڭ ايتۋلى اقىنى سۇيىنباي ارون ۇلىنىڭ مىنا ءبىر ولەڭ جولدارىمەن ءسوزىمىزدى ودان ارى جالعايىق :

  «... ءبورى باسى ــ ۇرانىم،

  ءبورى مەنىڭ بايراعىم.

  ءبورى بايراق كوتەرسە،

  قوزىپ كەتەر قايداعىم...». قازاقتاردا ءبورى تۇرالى سەنىم- نانىمدار بارشىلىق ، ايتالىق ، پالە-حالادان ساقتايدى دەپ ءسابيدىڭ بەسىگىنە ءبورىنىڭ قىلشىعىن قاداپ قويادى، قاسقىرداي كوكجال بولسىن دەپ ۇلدارىنا :« ءبورى، بورىباي، ءبورالى، ءبورىحان » دەگەن ەسىمدەر قويادى. «كونە تاڭ ەستەلىكتەرىندە» (旧唐书) : « ...اتا-مەكەنى قازىرعى گانسۋ، اكەسى لي كى (李客) دەگەن عۋ (胡人)، شەشەسى تۇرىك(突厥人)، ءوزى ورتا ازيانىڭ توقپاق قالاسىندا دۇنيەگە كەلگەن(托克马克)، تاڭ ءداۋىرنىڭ ايگلى اقىنى لي بايدىڭ ءبىرىنشى ايەلى شۇي حانىمنان (许氏) تۋعان قىزىنىڭ اتى : اينۇر- 明月奴( 明月اي+ نۇر奴)، ۇلىنىڭ اتى : ءبورى (破黎) » دەپ جازىلعان. مىنە بۇل بىزگە سول كەزدەگى وسى وڭىرلەردە جاساعان ۇلت-ۇلىستاردىڭ ايعا تابنىپ، ءبورىنى توتەم تۇتقانىن ودان ارى دالەلدەپ بەرەدى .

  قازاقتاردىڭ ايعادا تابنىۋى ەرەكشە بولادى. بالالارىنا ايداي سۇلۋ، ايداي جارىق، ايداي تولىق بولسىن دەپ « ايبەك، ايدانا، ايسەرى، اينۇر، ايورا، ايحان، ايسۇلۋ، ايجارىق، ايگۇل، ايجان، ايبول» دەگەن سياقتى «اي» قوسىلعان ەسىم قويادى، جوعاردا ايتىپ وتكەنىمىزدەي ۇلى اقىن لي بايدىڭ قىزىنىڭ اتى دا وسىعان بايلانىستى «اينۇر»(明月奴)، ايعا تابنۋدان كەلىپ شىققان بولۋى ابدەن مۇمكىن. قازاقتار جانە جاڭا تۋعان ايعا قاراپ « اي كوردىم امان كوردىم...، ەسكى اي ەسركە، جاڭا اي جارىلقا » دەپ جاڭا تۋعان ايعا «سالەم جاساپ»، ءمىناجات ەتەدى. ءار كەز ايعا قاراپ دارەت سىندىرمايدى، ۇيىقتاعان ءسابي بالانىڭ بەتىنە « شوشىنادى » دەپ ايدىڭ جارىعىن تۇسرمەيدى. ارۋلارىن «ايداي سۇلۋ» دەپ اسپانداتادى. مەرەكە-تويلاردا « ايجارىق بيىنە »باسىپ، ايعا دەگەن ولشەۋسىز قۇرمەتىن بىلدرەدى. كيگىز ۇيلەرىن نەشە ءتۇرلى اي مۇيزدەرمەن كەستەلەيدى. باحيلىق بولعانداردىڭ باسىنا اعاشتان، تاستان، مەتالدان، سۇيەكتەن، مۇيىزدەن اي ورناتىپ، ولارعا ول دۇنيەدەن شاپاعات، جارىق، جىلۋ تىلەيدى ت.ب-لار. مەن ەسەيىپ - ەرجەتكەن التايداعى قاراماعاي دەيتىن شاعىن اۋىلدا ۇلكەندەر بالالارىن ماقتاعاندا : « وسى بالام كەيىن باسىما اي ورناتادى » دەپ جاتاتىن ەدى، سول كەزدە ولگەندەردىڭ باسىنا اي ورناتۋ ءبىزدىڭ اۋىلداعى ادامدار ءۇشىن قول جەتپەس ارمان سياقتى ەكەن-اۋ دەپ تىم جاداعاي ويلايتىن ەدىم، ەندى ويلاسام ولاي ەمەس ەكەن، ولار وسى ءبىر اۋىز سوزبەن-اق وزدەرىنىڭ ايعا دەگەن ىستىق ىقىلاسىن، استارلى تۇردە بەينەلەپ، ۇرپاقتارىنا جالعاپ جاتاتىن كورىنەدى .

  «قۇس ۇيادان نەنى كورسە، ۇشقاندا سونى الادى» دەيتىن ماقال بار، قازاقتاردىڭ ۇلى تابيعاتقا تابنۋ ، ايالاۋ، قورعاۋ، ءتۇسنۋ تانىمىن ۇلكەندەردىڭ ۇرپاقتارىنا : « جاپانداعى جالعىز اعاشقا تيمەڭدەر، جولاۋشىعا سايا بولادى. كوك ءشوپتى جۇلماڭدار، كوكتەي ورىلاسىڭدار. جانعا شيپالى اراساندار مەن بۇلاقتاردىڭ كوزىن اشىپ جۇرىڭدەر، ساۋابى تيەدى. ءداريانىڭ باسىنا دارەت سىندىرماڭدار، سۋ يەسى سۇلەيمەننىڭ كيەسى شامدانادى. بۇعى، مارالدى الباتى اتپاڭدار، كيەسى تيەدى . اققۋ، سارالاقاز، بۇركىت، قارىلعاش، كوكەك، ۇكى، قاراتورعاي سياقتى قاسيەتتى قۇستاردى ولترمەڭدەر، ۇياسىن بۇزباڭدار كيەسى اتادى. ءيتتى باسقا تەپپەڭدەر، قۇت قاشادى . ارشا، ادراسپان، جالبىز، ماتروشكا، قوجا ءشوپ تەكتەس وسىمدىكتەردە كيە بولادى، الباتى جۇلماڭدار، تابانعا تاپتاماڭدار. ەل مەن جەردى قورعاعان باتىرلاردىڭ قانى جۇققان توبىلعى، جىڭعىل، دولانا سياقتى قىزىل رەڭدى اعاشتاردىڭ تۇبىنە دارەت سىندىرماڭدار، ارۋاقتاردىڭ كيەسىنە جوىلعاسىڭدار. حان قىز، قۇمىرىسقا، ينەلىك، تاۋەت، كرپى، جارقانات، تاسباقالاردى ولىترمەڭدەر، ءبارنىڭ كيەسى بولادى. قاسيەتتى مال جلقى، تۇيەنى تىرىسىندە باسقا ساباماڭدار، ولگەن سوڭ ولاردىڭ باسىن ادام باساتىن،ءيت يسكەيتىن الباتى جەرگە تاستاماي ، بيىك ورىندارعا قويىڭدار....»، دەپ ۇنەمى ايتىپ وتراتىن تاعىلىمىنان بولە قاراۋعا بولمايدى، ۇيتكەنى، تاربيەنىڭ ءمانى قاشاندا شەكسىز بولادى ەكەن. ءالى ەسىمدە، شەشەممەن ەرىپ كورشى اۋىلعا قىدىرىپ بارعانىمدا، كورشىمىزدىڭ شۇبار بەت بالاسىن نۇسقاپ : « شەشە، انا بالانىڭ بەتىنە قاراڭىزشى شۇپ-شۇبار ەكەن، وعان نە بولعان...؟» دەپ ءبىر جاعى مازاقتاپ، ءبىر جاعى تاڭىرقاپ سۇراعانىمدا، شەشەم : « قوي بالام، وندايلارعا كۇلمە، بۇل بالا تورعايدىڭ جۇمىرتقاسىن شاققاننان كەيىن، تورعاي قارعاپ بەتى شۇبار بولىپ قالپتى، سەن تورعايدىڭ جۇمىرتقاسىنا تيىسپە...» دەيتىن-دى. سول كەزدە بۇعان يمانداي سەنەتىن ەدىم، قالاي ەكەنىن بىلمەيىم، قازىر وزىمدە بالامدى « تورعايدىڭ جۇمرىتقاسىن شاقساڭ بەتىڭ شۇبار بوپ قالادى » دەپ سەندىرىپ كەلەمىن .

  ۇنەمى سۋدىڭ تۇنىعىن، ءشوپتىڭ شۇيگىنىن قۋالاپ كوشىپ-قونىپ جۇرەتىن كوشپەندىلەردىڭ ۇرپاعى بولعاسىندا، مەنىڭ بالالىق شاعىم بىلتە شامنىڭ تۇبىندە، شەشەمنىڭ ۇزاق-ۇزاق ايتاتىن اڭىز-اڭگمەلەرىنىڭ تەربەۋىندە ءوتتى-عوي. ءبىز ءبىر كىندىكتەن ون ءۇش اعالى-قارىنداستى ەدىك، اكەم شەگىر قاسەن ۇلى قىسى-جازى اتىرەتتىڭ جىلقىسىن باعۋمەن ۇنەمى دۇزدە جۇرەتىن جىلقى مىنەزدى، توتەنشە قايسار، سوم دەنەلى ادام ەدى، شەشەم كۇلماش ساعادي قىزى وتباسىنىڭ ءىشتى-سىرتقى جۇمىسىن جالعىز تىندىراتىن جانسەبىل ادام بولعان-دى .ءبىز وقۋدان تاراعان سوڭ ەرەسەكتەۋ بىرنەشەۋىمىز وتىن اكەلىپ، سۋ تاسىپ، مالعا كومەكتەسىپ تاستايمىزدا، اسىعىس تاپسىرمامىزدى ورىنداي سالىپ، شەشەمىزدى قورالاي وتىرىپ، ەڭ الدىمەن كۇندەگى ادەتىمىز بويىنشا ول كىسىنىڭ ۇنەمى باسەڭ داۋىسپەن:

  «ەسىكتىڭ الدى ۇشقاتتى-اي،

  ايداپ سالدىم ءۇش اتتى-اي.

  ءوزىڭ كوڭىل بەرگەندە،

  وڭ قولىڭنان ۇستاتشى-اي... .» دەپ باستاپ ، سىرتتا جۇرگەن اكەمىزدى ساعىنا وترىپ ايتاتىن ، قازاقتىڭ حالىق ءانىن تىم-تىرىس وتىرىپ تىڭدايتىن ەدىك . سوسىن شەشەمىز «كەشە قاي جەرگە كەلدىك...؟» دەپ الىپ، اڭگىمەسىن جالعايتىن - عوي ،ءبىز بولساق:

  ــ ، قارىلعاشتىڭ قۇيرىعىنىڭ كەتىك بولىپ قالعانى...، اققۋدىڭ قالشا.قىدىر باتىردى قۇتقارعانى، حان قىزدىڭ كوش باستاعان اڭگمەسى ... ــ دەپ شۋىلداسىپ كەتەتىنبىز.

  ـــ ءجا بالالارىم، بۇگىن وندا «حان قىزدىڭ» اڭگىمەسىن ايتايىق، بۇل كىشكەنتاي تەڭبىل قوڭىزدى ءبىز : « ءبولبول، ەل قالاي كوشەدى » دەپ ءار ءتۇرلى اتايمىز، كىشكەنتاي تەڭبىل قوڭىز باعىزاماندا ۇزاتىلىپ بارا جاتىپ، ءبىر كەسىرگە جولىعىپ اداسىپ قالعان حاننىڭ سۇلۋ قىزى ەكەن، ءبىز ونى الاقانىمىزعا قويىپ :« ەل قالاي كوشەدى...، ەل قالاي كوشەدى...» دەپ بەس ساۋساعىمىزدى قىدىرتىپ، ول ۇشقان جاققا قاراپ كوشىمىزدىڭ باعىتىن دۇزەيمىز، ۇيتكەنى بۇل كىشكەنتاي كيەلى جاندىك قاي جاقتا ءشوپتىڭ شۇيگىنى، سۋدىڭ تۇنعى بارىن جازباي بىلەدى . مىنە «حان قىز» دەگەن وسىنداي جاقسىلىققا باستايتىن قاسيەتتى نارسە قۇلىندارىم ، وعان زالال جاساماڭدار، ونى قورعاڭدار ــ دەۋشى ەدى، سوسىن بىزدە كيگىز ءۇيدىڭ ءتورىن دوڭگەلەتە سالعان توسسەككە قاتارلاسىپ جاتا قالىپ، شاڭىراقتان اسپانداعى سامسىعان جۇلدىزدارعا قاراپ، الگىندەگى اڭگىمەنى قايتا ءبىر رەت كوز الدىمىزعا كەلتىرىپ، وي ەلەگىمىزدەن وتكىزىپ بارىپ تىپ-تىنىش ۇيقىعا كەتەتىنبىز.

  2012-جىلى تامىزدا، قازاقستاننىڭ تالدىقورعان قالاسىنداعى «تامشى بۇلاق» دەگەن جەرگە باردىم، وسىنداعى بيىك جار تاستان سورعالاپ تۇراتىن بۇلاقتىڭ باسىنا جەرلىك قازاقتار الدىمەن اقتىق بايلاپ، سوسىن بارىپ بۇلاق سۋىنان ءىشىپ جاتقانىن، تاعى ءبىر توپ ادامنىڭ ءبىر شەڭگەل ادراسپانعا بۇلاقتىڭ سۋىن شاشىپ، ۇنسىز دۇعا وقىپ وتىرعاندارىن كوردىم. مىنە بۇلار، بايىرعى كوشپەندى ۇلتتاردىڭ وسىمدىكتەرمەن بۇلاقتارعا تابىنۋنىڭ ءالى جالعاسىپ كەلە جاتقان تيپتىك كورنسى بولسا كەرەك .

  ءيا، قاسقىر تۇرالى اڭگىمەنىڭ قىزعان ءبىر تۇسىندا قارت مۇعالىم قادىر جۇماقان ۇلى: « سەن باعانا مەنەن قاسقىر توتەمى جونىندە كوپ نارسە سۇرادىڭ - عوي، ەندى ساعان توتەم تۇرالى باسقا ءبىر اڭگمە ايتىپ بەرەيىن، قازاقتىڭ سامەنبەت رۋى ۇكىگە تابىنادى. بۇل اڭىزدىڭ شعۋى بىلاي بولعان ەكەن، سامەنبەت باتىر بادام اپامەن ۇيلەنگەن سوڭ، بادام اپا كوپكە دەيىن بالا كوتەرە الماي جۇرەدى ەكەن، ءبىر كۇنى بادام اپا تۇسىندە شاڭىراقتا ەكى ۇكى قونىپ وتىرعانىن كورەدى، بۇل ءتۇسىن ساۋەگەيگە جورىتقاندا : « قۇتتى بولسىن حانىم ، ەكى ۇل تابادى ەكەنسىز...» دەگەن-عوي، كەيىن راسىندا بادام اپا بەيىمبەت، قازىبەك دەگەن ەكى ۇل تۋعان ەكەن، سودان باستاپ سامەنبەتتىڭ ءبىرنەشە ايەلىنەن تاراعان ون ەكى رۋلى ەل كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇكىنى توتەنشە قاستەرلەپ، وعان زالال جاسامايتىن بولعان » . دەگەنءبىر اڭىزدى ايتىپ بەرگەن ەدى .

  تاعى ءبىر جۇمىستىڭ ورايىندا، التاي ايماعىندا شىعاتىن « التاي وقۋ-اعارتۋى » دەگەن جۋرنالدىڭ باس رەداكتورى قايرات بۇزاۋباي ۇلمەن اڭگمەدە بولعانىمدا : ـــ 1740-جىلدارى التاي وڭىرىندە جاساعان قازاقتىڭ بۋرا رۋىنان شىققان تىنەي دەگەن اتاقتى قۇسبەگىنىڭ قاسقىر، تۇلكى، قارا قۇيرىق عانا ەمەس، ايداعار جىلان العان، الىمىر قىران بۇركتى بولىپتى، ەل-جۇرت ونى كيەگە بالاپ «تىنەيدىڭ سار قۇسى» دەيدى ەكەن، كەيىن تىنەي جاسى جەتىپ ولەر شاعىندا : « مەن ولگەن سوڭ جۇيرىك قۇلا اتىمدى جىلدىعىما سويىڭدار، سول كۇنى سار قۇسىمدى جىلقىنىڭ جاقسى ەتىنە تويعىزىڭدار...»دەگەن وسيەت قالدىرعان دەيدى، ءبىر-اق بالالارى ءدال سول كۇنى اسپاننان ءشۇيىلىپ كەلگەن سار قۇسقا جىلقىنىڭ جامان وكپەسىن لاقتىرا سالىپتى، وكپەنى ءىلىپ العان سار قۇس اسپانعا تىك شىعىپ، قايتادان جەبەدەي ىسقىرىپ كەلىپ تىنەيدىڭ باسىنا ورناتقان قۇلپتاسقا ءوزىن ءبىراق ۇرىپ سول جەردە تۇگەپتى. قازاقتىڭ «بۋرا رۋى» سول كۇننەن باستاپ بۇركىتكە زالال جاسامايتىن بولعان ەكەن، ـــ دەگەنىن ەستدىم . مىنە بۇل اڭگىمەلەردەن قازاق رۋلارىنىڭ ىشىندە ءوزدەرىنىڭ تاعى دا جەكە-جەكە تابىناتىن توتەمدەرى بار ەكەنىن كورۋگە بولادى.

  بالا كەزىمدە شەشەم ايتىپ بەرگەن تاعى ءبىر اڭگەمەمەن ويىمدى دوعارايىن : « بىردە جەر-الەمگە توپان-سۋ قاپتاپ، نۇح پايعامپار ون سەگىز مىڭ عالامنان تۇقىم الىپ، ولاردى كەمەسىنە وتىرعىزىپ الىس تەڭىزگە ساپار الادى، ءبىر كەزدە كەمە تەسىلىپ، كەمەگە سۋ كىرىپ بارلىق جان- جانۋاردىڭ تۇقىمى تۇگەۋگە اينالعاندا، جىلان ۇرشىقشا يرىلىپ تەسىكتى بىتەي قويىپ ءبارىن قۇتقارىپ قالادى ەكەن ، وسى كەزدە نۇح پايعامپار قاتتى رازى بولىپ جىلانعا : « نە تالابىڭ بولسادا ايت، ورىندايمىن »،- دەيدى-عوي ، سوندا جىلان: < دۇنيەدەگى ەڭ ءتاتتى قاندى ءىشسەم »،-دەيدى ەكەن، سونىمەن بۇل مىندەتتى ورىنداۋعا ماسانى اتتاندىرادى، ماسا جەر ءجۇزىن ءبىر شارلاپ كەلىپ، «ادامنىڭ قانى ەڭ ءتاتتى ەكەن ...» دەي بەرگەندە، قارلىعاش ايتۋعا ۇلگىرىتپەي ونىڭ ءتىلىن جۇلىپ الادى دا، ماسا ويىن جەتكىزە الماي سول بەتى «ىزىڭداپ» قالا بەرپتى، ال اشۋعا بۇلىققان جىلان قارلىعاشتىڭ قۇيرىعىنىڭ ورتاسىن جۇلىپ الىپ ، سودان قارلىعاش جىرىق قۇيرىق بولىپ قالعان ەكەن ...» دەيتىن ەدى. سوندىقتان قازاقتار كەمەنىڭ تەسىگىن تىعىنداپ، بارلىق جان يەسىن قۇتقارعاندىعى ءۇشىن، ۋلى بولسادا جىلاندى قادىرلەپ ۇيگە كىرسە باسىنا ءسۇت تامىزىپ شىعاراتىن بولعان. ال، ماسانىڭ ءتىلىن جۇلىپ، ادامزاتتى پالەدەن ارتاشالاعاندىعى ءۇشىن قارلىعاشتى قاستەرلەپ توتەم تۇتقان. ادەتتە قازاقتار قارلىعاش كيگىز ۇيدىڭ شاڭىراعىنا ۇيا سالسا «قۇت قونادى» دەپ ىرىمداپ، ولار قاشاق ءبىر جۇمىرىتقاسىن باسىپ، بالاپانىن شىعارىپ اكەتكەنشە كوشپەي توسىپ وتىراتىن بولعان.

  كەلۋ قاينارى:اعاجاي التاي تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
 
  بۇل حابارعا باعاڭىز
  • 1. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
    2. قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
    3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
    4. ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.