- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
قازاق مادەنيەتىنىڭ العىستارى مەن قارعىستارى جايلى
2015.12.07 16:35
«بال تامعان تىلدەن ۋ تامار»
-(حالىق ماقالى)
راس، قازاق «توقسان اۋىز ءسوزدىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى بار»،-دەپ ادەمى-اق ايتقان. مىنە، ءتىلدىڭ نەبىر كۇردەلى دە قيىن سيپاتتارىن قىسقا عانا مارجان سوزبەن دالەلدەي سالىپتى. . . بۇعان يلانباسقا بولماس.
قازاقتىڭ انا ءتىلى ءدال وسىنداي قۇدىرەتىمەن قۇندى. بۇلبۇلداي سايراعان شەشەندەر تىلىمەن سۋدىراپ توگىلگەن نە عاجايش ءسوز مەرۋەرتتەرىنە شەك كەلتىرۋگە بولمايدى. ەگەر اناڭىز ”بوتام، جاسىڭ ۇزاق بولسىن، مەرەيىڭ ءوسسىن! قۇلىنىم، تاۋداي تابىستى بول! اقەركەم، جاڭا شىققان كۇندەي بول، جارقىراعان ايداي بول!“ دەپ كۇن مەرەيمەن ءسىزدى قۇلاي ءسۇيىپ، قۇتتى قۇشاعىنا الىپ، بال تىلىمەن ەركەلەتسە، كۇن استىڭدا سىزدەن باقىتتى ادام بولماس ەدى. ال، كەرىسىنشە، سىزگە ءتىل تىكەنىن قاداپ، ”جەتپەي جەلكەڭ قيىلعىر! كوكتەي ورىلعىر! كەۋدەڭدى قارا تاس باسسىن! كوزىڭە قۇم قۇيىلسىن! ءجۇزىڭ كۇيىپ، ءجۇزقارا بول!“ دەپ نالەت جاۋدىرىپ، قارعاپ-سىلەسە، وندا ءسىز انا قۇشاعىنان سىتىلىپ شىعىپ، التى قات اسپاننان، جەتى قات جەردەن كىرەرگە تەسىك تابا الماي، ءتىل ۋىنان تىرىدەي ولەر ەدىڭىز.
پەندە ءۇشىن ەڭ ۇلكەن مەرەي-ۇلكەندەردەن باتا الىپ، ەلدىڭ، حالىقتىڭ العىسىنا، قۇرمەتىنە بولەنۋ. تىرلىكتە ودان ارتىق راحات جوق. ال ەڭ قيىنى-قارعىس ەستىپ، ەل الدىندا تىرىدەي ءولۋ. مىنا دۇنيەدە بۇدان اسقان قورلىق بولماق ەمەس.
مىنە، تىلگە تيەك ەتكەلى وتىرعان ”العىس“، ”قارعىس“ اتالاتىن وسىناۋ ەگىز ۇعىمدارىمىزدىڭ ماعىنالارى ءبىر-بىرىنە مۇلدەم قاراما-قارسى. العىس اق باتاسىن اقتارىپ، بال سوزدەن مەرەي توكسە، قارعىس نالەت جاۋدىرش، ۋ سوزبەن ولتىرە اربايدى. قازاق ءتىلدىڭ وسى سيپاتتارىنا قاراي وتىرىپ، ءبىر جۇرەكتىڭ ەكىنشى جۇرەككە ىستىق ىقىلاسىن ارناپ، ادام رۋحىنىڭ مەرەيىن جوعارى كوتەرىپ، ومىرگە جىگەرلەندىرە، بولاشاققا ۇمىتتەندىرە ايتىلاتىن ءتاتتى تىلەك سوزدەردى ”العىس“ دەپ اتادى دا، ادام رۋحىنا سوققى بەرەتىن، ومىردەن تۇڭىلدىرەتىن، جاعىمسىز قىلىقتارعا قارسى ايتىلعان اششى سوزدەردى ”قارعىس“ دەپ اتادى. ءسويتىپ، قازاق جاقسىلىق ىستەگەن ادامدارعا العىس ايتىپ ماداقتايتىن، وپاسىز، جاۋىز ادامدارعا قارعىس جاۋدىراتىن بولعان. مۇندا العىس بولسىن، مەيلى، قارعىس بولسىن، جاي سوزبەن ەمەس، شەشەن تىلمەن ايتۋدى شارت ەتكەن.
العىس تا، قارعىس تا بەلگىلى ادامعا، تابيعاتقا، ءارتۇرلى شارۋاشىلىققا، ءتىپتى، ومىردەگى نارسەلەردىڭ بارىنە ارنايى ايتىلادى. وسى تۇرعىدان كەلەمىز دە، العىس پەن قارعىستى شەشەندىك سوزدەردىڭ ءبىر سالاسى — شەشەندىك ارناۋعا جاتقىزامىز.
نەگە؟
اۋىز ادەبيەتىمىزدىڭ شۇرايلى سالاسى شەشەندىك سوزدەردىڭ كەنجە زەرتتەلگەنى بىلاي تۇرسىن، ەل اۋزىنان جيىلا باستاعانىنا دا تىم ۇزاق بولعان جوق. ”مۇرا“، ”شالعىن“ جۋرنالدارى جاريالاعان باتا، تىلەك، العىس سوزدەرى بولماسا، قارعىس سوزدەر اتىمەن جازبا بەتىن كورگەن ەمەس. اۋەلى شەشەڭدىك سوزدەردى ارنايى زەرتتەپ، وسى سالادان كىتاپ شىعارىپ ۇلگەرگەن ماماندارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرىن اقتارساق تا ”قارعىس“ تۋرالى ەشتەڭە ايتىلمايدى. ولار شەشەندىك سوزدەردىڭ تۇرلەرىن بىلاي ءبولىپ زەرتگەيدى: شەشەندىك ارناۋ (سالەم، ءازىل، باتا، ەلگە، جەرگە، مالعا ايتىلاتىن سىن)؛ شەشەندىك تولعاۋ (امانات، اقىل، وسيەت-ناسيحات)؛ شەشەندىك داۋ (ار-نامىس، ەسە-تەندىك، الاشاق-اقى، جەر، جەسىر، مال، قۇن داۋى) دەپ بولسە، ەندى بىردە شەشەندىك تولعاۋ، شەشەندىك ارناۋ، شەشەندىك داۋ دەپ ۇلكەن جاقتان توپتاستىرادى. العىس پەن قارعىستى اۋىزعا دا المايدى. سوڭدىقتان بۇل ەڭبەگىمىز شەشەندىك ونەردى تەرەندەي زەرتگەۋدى نەگىزگى ماقسات ەتىپ، العىس پەن قارعىستى شەشەندىك ارناۋدىڭ ەكى ءتۇرى دەگەن اتپەن دالەلدەۋگە تىرىسادى.
بۇدان بۇرىن ءبىزدىڭ ەلدە شەشەندىككە قاتىستى سوزدەردى جيناۋ بارىسىندا العىستاردى ”اسىل مۇرا“ دەپ، ازدى-كوپتى جيناپ، جۋرنالدارعا نەمەسە ايىرىم كىتاپتاردا جاريالادىق. ال قارعىستاردى ”جەكسۇرىن ءسوز“ دەپ ىلىككە المادىق. ناتيجەدە قارعىس تا شەشەندىك ارناۋدىڭ ءبىر بۇتاعى ەكەنىن ەسكەرمەدىك.
سان عاسىر سارابىنان ءوتىپ، بىزگە اۋىزشا ساقتالىپ جەتكەن شەشەندىك ونەردىڭ بارشاسى بىردەي الەۋمەتتىك مۇددەنى كوزدەپ، قورعاپ، قولداپ، قوعام، حالىق تاعدىرىنا اسەر ەتەتىن سۇلۋ-سىمباتتى سوزدەر بولا بەرمەۋى مۇمكىن عوي. كەيبىر شەشەندەردىڭ سوزدەرى جەكە ادامعا، جەكە وقيعاعا، جەكە ماسەلەگە، جەكە ءىس-ارەكەتكە، جەكە شارۋاشىلىققا قاتىستى ايتىلۋى ىقتيمال. سول سەبەپتەن شەشەندىك سوزدەردىڭ كوپ ءبولىمى «زەرتتەلىپ، جازبا بەتىنە تۇسسە دە، كەيبىر جەكە ادام، جەكە ءىس-ارەكەتكە، جەكە شارۋاشىلىكقا ارناپ ايتقان ءتۇرى، كۇنى بۇگىن دە جازبا بەتىن كورمەي، ءالى دە اۋىزشا ايتىلىپ، كوكىرەككە جاتتالىپ كەلەدى. اسىرەسە العىس پەن قارعىس سياقتى تۇرلەرى جازبا بەتىن كورمەگەندىكتەن، بابالاردان قالعان نە ءبىر عاجايىپ العىستار مەن قارعىستار ۇمىت بولىپ بارادى.
العىس پەن قارعىسقا دا ءبىردىڭ ەكىگە ءبولىنۋ زاڭى بويىنشا تالداۋ جاساعانىمىز ءجون. قازاق تىلىندەگى العىس پەن قارعىس ادام ومىرىندەگى جاقسى مەن جاماندى پارىقتاندىراتىن سارا سوزدەر، ياعني شەشەندىك ارناۋدىڭ ەكى بۇتاعى. سوندىقتان دا العىس پەن قارعىستى ارنايى ءبىر تاقىرىپ ەتىپ زەرتتەۋدىڭ ەشقانداي ارتىقتىعى جوق دەپ سانايمىن.
شەشەندىك ونەردى تۇتاستاي الىپ، زەر سالا زەرتتەپ وتكەن قازاق عالىمى بالتاباي ادامبايەۆشا ايتساق: ”شەشەڭتسىك ونەر قاي جەردە، قاي ەلدە سوزعە بوستاندىق، ەركىندىك بولسا، جۇيەلى سوزگە جۇرتشىلىق قۇلاق اسسا، مىنە، سول جەردە، سول ەلدە عانا دامىدى. كەرىسىنشە اقىل-ويعا، سوزبەن تىلگە قىسىم جاساعان، شەك قويعان جەردە، ەلدە دامىمايدى. ءبىر ءتاۋىر جەرى ءبىزدىڭ قازاق ەلىندە، اقىندىق پەن شەشەندىكتى قاسيەتتى ونەر ساناپ، ”ونەر الدى قىزىل ءتىل“ دەپ وراق اۋىز، وت ءتىلدى ادامداردى قولداپ-قۋاتتاپ وتىرعان. اۋەلى كەزەكتى ءسوزىن ايتا الماعان ادامعا ”اۋىزعا كەلگەن تۇكىرىك، قايتا جۇتسا ماكۇرىك“، ”سوزبەن سوزگە جاۋاپ قايىرماسا، ءسوزدىڭ اتاسى ولەدى“ دەپ كىمنەن بولسا دا تارتىنباي-تايسالماي سويلەۋدى دارىپتەپ وتىرعان.
ءسوز ەركىندىگى كۇللى قازاق ەلىندە العىس پەن قارعىستىڭ نەبىر كەرەمەتتەرى ايتىلعان ەكەن-اۋ! الدىمەن العىسقا توقتايىق.
جاڭالىق پەن جاقسىلىققا ”قۇتتى بولسىن ايتۋ“، قازا مەن قايعىعا ”ارتى قايىرلى بولسىن“ دەپ كوڭىل ايتۋ-قازاقتىڭ ەجەلدەن كەلە جاتقان ادەت-عۇرپى. جولاۋشىنى كەلگەندە ”قوش كەلدىڭىز، امان جەتتىڭىز“ دەپ قارسى الۋ، كەتكەڭدە ”جولىڭىز بولسىن، امان جەتىڭىز“ دەپ، اقجول ايتىپ شىعارىپ سالۋ جاڭا سالتىمىزعا دا جات ەمەس. ”جاقسى ءسوز-جارىم ىرىس“ دەپ، تىلەكتەستىك سوزگە بولەك ورىن بەرگەن. حالقىمىزدا مۇنداي باتا، العىستى بەينەلەيتىن شەشەندىك ءسوزدىڭ سان الۋان ءتۇرى بار. ماسەلەن، قازاق حالقى ”اس ادامنىڭ ارقاۋى“، ”استان ەشكىم ۇلكەن ەمەس“ دەپ زاتتىق يگىلىكتىڭ ادام ومىرىڭدەگى شەشۋشى ءمانىن دۇرىس تانىپ، استىڭ الدى-ارتىندا جاقسى تىلەك، يگى نيەتتەرىن بىلدىرەتىن بولعان:
داستارقاننان اس كەتپەسىن،
باستارىڭنان باق كەتپەسىن،
كەتپەس ىرىس، كەڭ پەيىل بەرسىن.
بالالارىڭ كوپ بولسىن!
باقىتتارى باياندى بولسىن!. .
دەپ كەلەتىن قازاقتىڭ باتا، تىلەك، العىستارى-سوناۋ ەسكى داۋىردەن قازىرگە دەيىن قۇنىن جويماي كەلە جاتقان، حالىقتىڭ ءۇمىتى مەن كەلەشەككە سەنىمىن بىلدىرەتىن جارقىن نيەت، يگى تىلەكتەرىنىڭ كۋاسى. ”العىسپەن ەل كوگەرەدى، جاڭبىرمەن جەر كوگەرەدى“ دەپ ەلدىڭ العىسىن، ۇلكەننىڭ باتاسىن الۋدى قازاق جوعارى باعالاعان.
كەلۋ قاينارى：اعاجاي التاي تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
