- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
قازاق حالقىنىڭ اسپان الەمى جانە تابيعات جونىندەگى بىلىمدەرى
تۇركىستان قايىسپاي ۇلى
2016.03.01 16:52
قازاق حالقىنىڭ اسپان الەمى جانە تابيعات جونىندەگى بىلىمدەرى مەن جىلدار ەسەبىن تومەندەگىدەي بىرنەشە جاقتاردان جيناقتاپ كورسەتۋگە بولادى.
1.جىل مەن ماۋسىم
قازاق جىل ەسەبىندە جاز بەن قىستىڭ ءبىر- بىرىنە اۋىسۋىن ءبىر جىل سانايدى، ءبىر جىلدا 12 اي، ءتورت ماۋسىم(ءتورت توقسان)، 48 اپتا، 360 كۇنگە ايىرادى. وسى جىلداردىڭ اينالىپ كەلۋىنە قاراي 12جىلدى ءبىر مۇشەل جىل ساناپ، ونىڭ اينالۋ رەتىنە قاراي حايۋانداردىڭ اتىمەن تىشقان، سيىر، بارىس، قويان، ۇلۋ، جىلان، جىلقى، قوي، مەشىن، تاۋىق، ءيت، دوڭىز جىلدارى دەپ اتاعان. جىل مۇشەلەرىنىڭ قايتالاپ اينالىپ كەلۋىنە قاراي ادامداردىڭ جاسىن ايىرۋعا، ادامدار ومىرىندەگى ەلەۋلى بەلەڭدەرگە كوڭىل بولۋگە پايدالانۋدان سىرت، سول ءبىر حايۋان اتىمەن اتالعان جىلداردىڭ قاتتى جۇمساق، جايلى-جايسىز بولۋىنا نەمەسە اۋارايى وزگەرىسىنەن قاراي سول جىلعى مالدى قونىستارعا جايلاپ ورنالاستىرىپ، قىس وتكەلىنەن امان ءوتۋدىڭ دايىندىقتارىن ىستەپ وتىراتىن بولعان. ۇيكەنى كەيبىر مۇشەل جىلداردىڭ جىلى جايلى، جازى ءشوپتى، قىسى جۇمساعىراق وتەدى، اپات از بولادى. ال كەيبىر مۇشەل جىلدارى جايسىز بولىپ، جازى قۋاڭشىلىق، قىسى قارلى-بوراندى، سۋىق بولىپ، مال مەن ادامدارعا قاتتى تيەدى. ءتىپتى مال قىرعىنعا ۇشىراپ اپات تۋىلادى. سوندىقتان ەسەپشىلەر مۇشەل جىلداردىڭ اينالىپ كەلۋى الدىندا بولجال جاساپ، الدىن الا قامدالا باستايدى. ادامداردىڭ <<جىلان ىسقىرىپ شىعادى، جىلقى وسقىرىپ كىرەدى، جىلقى جىلىڭ ىلگەرى، مەشىن جىل، وتتاۋ قايران ەسىل جىل، قوي جىلىم قوڭىر>> دەيتىن تانسىلدەر سول جىلداردىڭ سيپاتىنا قاراتىلسا كەرەك.
ءبىر جىلدى ناۋرىز ايى (ءبىردىڭ ايى)، كوكەك ايى(ءساۋىر)، مامىر ايى، ماۋسىم ايى، شىلدە ايى، تامىز ايى، قىر كۇيەك ايى( ميزام)، قازان ايى، قاراشا ايى، جەلدى ايى(جەل توقسان)، قاڭتار ايى، اقپان ايى(ءۇشتىڭ ايى)، دەگەن ءتۇرلى اتتارمەن اتاپ، 12 ايعا، ءبىر جىلدىڭ ءار ءبىر ءۇش ايىن ءبىر ماۋسىم(ءبىر توقسان)دەپ، ءبىر جىلدى ءتورت ماۋسىمعا بولگەن. مىسالى، جاز ماۋسىمى-شىلدە، تامىز، قىركۇيەك، كۇز ماۋسىمى-قازان، قاراشا، جەلتوقسان ايلارى، قىس ماۋسىمى- قاڭتار، اقپان، ءبىردىڭ ايى، كوكتەم ماۋسىمى- كوكەك، مامىر، ماۋسىم ايلارى.
قازاق مال شارۋاشىلىعى ومىرىندە وسى ماۋسىم، ايلاردى ايىرا بىلۋمەن ولاردىڭ اينالىپ كەلۋ رايىن باقىلاي ءبىلۋى ادامداردىڭ تىرشىلىك تۇرمىسى مەن مالدىڭ وندىرىستىك جۇمىستارىن ورنالاستىرىپ، ماۋسىمعا قاراي قونىستارىنا قوندىرىپ، جازدا كۇيلەندىرىپ، قىستان امان وتكىزۋدە توتەنشە ماڭىز الادى. سوندىقتان قازاق حالقى وسى ايلاردىڭ كەلەتىن مەزگىلى مەن اۋا رايىنا قاراي ولارعا تۇرلىشە سىيپات بەرگەن. مىسالى، ءبىردىڭ ايىن(ناۋرىز ايى)، ءبىر ىشەك ايى، ءسۇرىنىڭ ايى جانە قاسقىردىڭ جەرىك ايى، كوكەك ايىن كوك ىشەك ايى، شوپەك ايى، جۋاننىڭ جىڭىشكەرىپ، جىڭىشكەنىڭ ۇزىلەر ايى، ەلدىڭ قىستاۋدان كوشەتىن ايى، مامىر ايىن، ماي ىشەك، تولدەم ايى، ماۋسىم ايىن ماي پىسپەك ايى، شىلدە ايىن ۇركەردىڭ جەرگە تۇسكەن، ۇركەرسىز ايى، ميزام ايىن قىركۇيەك، كۇيەك بايلايتىن، ورما- ماساق ايى، قازان ايىن كۇزەم ايى، قاراشا ايىن جاماۋ- جاسقاۋ ايى، جەلدى(جەلتوقسان) ايىن توقتى تويماس، ءشومىش كەپپەس ايى، قاڭتار ايىن سوعىم ايى، اقپان ايىن (ءۇشتىڭ ايى)، كۇشتىڭ ايى، قاسقىردىڭ ۇيىك ايى دەگەن سياقتى سىيپاتتارمەن بەينەلەيدى.
ەسەپشىلەر جاز ەسەبىن كۇنمەن ءتۇننىڭ كوكتەمگى تەڭەلۋ كۇنىنەن (ناۋرىزدىڭ22 كۇنى) باستايدى. نەمەسە ۇركەر تومەن ءتۇسىپ تارازى جۇلدىزى تۋعانعا دەيىنگى ارالىقتى جازعا جاتقىزادى. ال قىس ەسەبىن كۇنمەن ءتۇننىڭ ەكىنشى تەڭەلۋى- ەكىنشى توعىس ميزامنان (تامىزدىڭ 2-كۇنىنەن)ەسەپتەپ ياعني سۇمبىلە جۇلدىزى تۋىپ ۇركەر كوككە كوتەرىلگەن ۋاقىتتى قىسقا جاتقىزادى.
قازاق جىل ەسەبىندە جىلدىڭ باسى ءبىردىڭ ايى نەمەسە نۋرىز ايى دەپ سانايدى، ناۋرىزدىڭ ءبىرىنشى كۇنى (21-نەمەسە 22-كۇنى)كۇنمەن ءتۇن تەڭەلىپ قىستىڭ سۋىعى قايتا باستايدى. قازاق حالقى سول كۇندى «سامارقاننىڭ كوك تاسى ەرىگەن كۇن»، «جەر- انانىڭ توڭ كەۋدىسى ءجىبىپ،تاس ەمشەگى ىيىگەن كۇن»،« ۇزاق ۇشىپ كەلگەن كۇن»،«جىل باسى جىلقىشى تورعاي(ناۋرىزەك)كەلگەن كۇن»،«كوك قۇت (وسىمدىك)كوزىن اشقان كۇن»،«ۇلىستىڭ ۇلى كۇنى- ۇلىس كۇن» دەگەن سەكىلدى كوپتەگەن ناقىل سوزدەر قالدىرعان. ناۋرىزدىڭ العاشقى ءتۇنى(قىزىر ءتۇنى)،« بەرەكە باسىنان باستالادى، جىل بويى اق مول، ءدان تاسقىن- تاسقىن، جاۋىن- شاشىن كوپ بولسىن» دەپ ءۇي سايىن قىستىق ساقتاعان سۇرىلەرىن ءبيداي، ارپا، تارى، قۇرت- ىرىمشىك، تۇز، سۋ قاتارلى جەتىگە تولتىرىپ، قازان- قازان كوپ كوجە ىستەپ، قىدىرا ءىشىپ، سول جىلعا، «جىل جاقسى بولسىن، ءتورت تۇلىك اقتى بولسىن» دەگەن جاقسى تىلەكتەرىن ايتىسىپ، ءبىر ماسايراپ قالاتىن. سونىمەن بۇل ءداستۇر قازاقتىڭ ناۋرىز مەرەكەسىنە اينالىپ، مىنەكي، كۇنى- بۇگىنگە دەيىن مەرەكەلەپ وتىر.
قازاق ەسەپشىلەرى كۇنمەن ءتۇننىڭ قىسقارۋ، ۇزارۋىن دا باقىلاپ،«شىلدەدە كۇن شىل ادىم قىسقارادى»، (شىلدەنىڭ 22-ىنەن باستاپ قىسقارۋى)،« قاڭتاردا كۇن قارعا ادىم ۇزارادى»(قاڭتار ايىنىڭ 22ىنەن باستاپ ۇزارۋى) دەپ ەسەپ جاسايتىن بولعان. مۇنداي كۇنمەن ءتۇننىڭ تەڭەلۋىن، قىسقارۋ، ۇزاءۋىن دۇرىس مەجەلەۋ ادامداردىڭ تۇرمىسى مەن ءوندىرىس جۇمىسىندا رەيالدىق ماڭىزعا يە، ارينە، سول ءبىر عىلىم- تەحنيكا دامىماعان داۋىرلەردە، ادامداردىڭ الەم جونىندەگى تانىمدارىندا دۇدامالدىق جاقتارىنىڭ بولعاندىعى شىندىق. مىسالى، كۇن اينالىپ، شىعىستان شىعىپ، باتىستان باتادى، جەر اينالماي، تەك كۇنمەن اي عانا قوزعالادى-مىس. الەم جونىندەگى بۇل سىرلاردى قازىرگى زامان استىرونوميا عىلىم ماماندارى الدە قاشان اشىپ تاستاعان.
جەر شارىندا نە ءۇشىن ءتورت ماۋسىم(مەزگىل)- كوكتەم جىلى، جازى ىستىق، كۇز سالقىن، قىسى سۋىق بولادى؟ كۇن، جەر، اي قايسىسى قايسىسىن اينالادى؟ ايدىڭ تولۋى مەن جاڭالانۋى قالاي بولادى؟ قازىرگى زامان استىرونوميا عىلىمىنىڭ تۇسىندىرۋىندە: جەر ءوز ءوسىن اينالۋىمەن بىرگە كۇندى اينالادى، ياعني جەر شارى وربيتا جازىقتىعىمەن 66.33سەلتسي گرادۋستىق بۇرىش جاساپ كۇندى اينالادى. كۇندى اينالۋ بارىسىندا جەر ءوسىنىڭ قيعاشتىق باعىتى مۇلدە وزگەرمەيدى، سوندىقتان كۇن نۇرىنىڭ ءتۇسۋ سەنتىرى جىل بويىندا جەر شارىنىڭ وڭتۇستىك بەتى مەن سولتۇستىك بەتىنە جوتكەلىپ تۇرادى دەلىنگەن.
ءبىز جەر شارىنىڭ سولتۇستىك جارتى بەتىنە ورنالاسقاندىعىمىز ءۇشىن، جاز ماۋسىمىندا(ءار جىلدىڭ ماۋسىمىنىڭ 21- نەمەسە 22- كۇنىنە)كۇن نۇرى جەر شارىنىڭ سولتۇستىك جارتى بەتىنىڭ 23.27 سەلتسي گىرادۋىستىق ەندىگىنە تۇسەدى. ال جاز ماۋسىمى وتكەننەن كەيىن كۇن نۇرى بىرتىندەپ جەر شارىنىڭ وڭتۇستىك جارتى بەتىنە قاراي اۋىتقىپ وڭتۇستىك ەندىك 23.27 سەلتسي گرادۋىسقا تۇسەدى دە، سولتۇستىك جارتى شاردا قىس بولادى(ءار جىلى جەلتوقساننىڭ21-ياكي22-كۇنى). وسىدان كەيىن كۇن نۇرى قايتادان قەر شارىنىڭ سولتۇستىك جاعىنا جوتكەلىپ، قىس پەن جاز ەكى جارتى شاردا وسىلايشا قايتالانىپ تۇرادى. ءبىر جىلدا كۇن نۇرى ەكى رەت ەكۆاتور ءنول گرادۋسقا ءتۇسىپ كوكتەم، كۇز ماۋسىمدارىندا اۋىسىپ، جىل بويى ءتورت ماۋسىم بارلىققا كەلىپ، ولار ءوزارا اۋىسىپ تۇرادى. ماۋسىمداردىڭ اۋىسۋى تابيعات دۇنيەسىنىڭ گۇلدەنۋى مەن ادامداردىڭ تىرشىلىگى ءۇشىن وتە ماڭىزدى الەمدىك قۇبىلىسى.
الەم ءتىلسىم ءارى شەكسىز، الەمدە ميليونداعان پلانەتالار(اسپان دەنەلەرى) بار. كۇن- قۇس جولى جۇيەسىندەگى ءبىر تۇراقتى جۇلدىز(اسپان دەنەسى). وسى قۇس جولى جۇيەسىندە شامامەن 200 ميليارت جۇلدىزدار (اسپان دەنەسى) بار. بىزگە تانىس ءارى جاقىن ءتۇرى جەر شارى مەن اي، وسىلاردىڭ بارلىعى دوڭگەلەك وربيتا بويىمەن ءبىر باعىتتا ساعات ءتىلىنىڭ جۇرىسىنە قارسى) كۇندى اينالىپ قوزعالادى. وسىلايشا جەر كۇندى شامامەن 366 كۇندە ( ءبىر جىل) ءبىر رەت، ال جەر ءوز ءوسىن 24 ساعاتتا(ءبىر تاۋلىك) ءبىر اينالىپ شىعادى. اي جەر شارىن 30كۇندە(ءبىر اي) ءبىر رەت اينالادى.
2. كۇن مەن اي.
ەرتەدەگى ادامدار كۇنمەن ايعا سىيىنىپ كەلگەندىگى شىندىق. سونداي-اق كۇنمەن ايدىڭ قيمىل وزگەرىسىنە قاراي سول جىلدى، سول ايدى، كۇن ەرتەڭىنىڭ اۋارايىندا قانداي وزگەرىس بولاتىندىعىن دا بولجاي بىلگەن. بۇل بولجالدارىن قازىرگە دەيىن ءوزىنىڭ تۇرمىس تىرشىلىگى مەن ءوندىرىس جاعدايى ءۇشىن پايدالانىپ كەلەدى.
كۇن سارى قىزىلدانىپ، ىستىق، شاڭقيىپ شىقسا، سول جىلى قۇرعاقشىلىق، ال كۇڭگىرتتەنىپ، قورالانىپ سولعىن كورىنسە،ول جىلى جاۋىن- شاشىندى بولادى. كۇن ساۋلە شاشىپ شىقسا، ول جىلدىڭ جاقسى، مولشىلىق بولۋىنان دەرەك بەرەدى. مىسالى، ەسەپشىلەردىڭ تاجىريبەسىندە: << ەرتەڭگى كۇن قۇلاقتانسا، ەلىڭدى جاۋ شاپقانداي قورىق، كەشكى كۇن قۇلاقتانسا، كەلىنىڭ ۇل تاپقانداي قۋان>> دەپ ماقالدايدى. راسىندا، كۇن قۇلاقتانىپ شىقسا، نە بوران نە اياز بولادى. كۇن قۇلاقتانىپ باتاتىن بولسا، اۋارايى جىلىعا بەيىم بولاتىندىعى داۋسىز.<< اي قورالانسا اتانىڭدى سايلا، كۇن قورالانسا كۇرەگىڭدى سايلا>>دەپ، اۋارايىندا وزگەرىس بولاتىندىعىنان حابار تاۋىپ ساقتىق ىستەيدى.
ەگەر «قىس كۇندەرى، بۇلت جەلگە قاراي كوشسە. وندا كەشىكپەي قار جاۋعانى، بۇلت ورتاسىنان ىدىراسا، اۋارايىنىڭ بۇزىلايىن دەگەنى، بۇلت شەتىنەن ىدىراسا، وندا اۋارايىنىڭ اشىلۋى جانە وڭتۇستىكتەن ۇزاق سوققان جەل باعىتىن وزگەرتىپ، شىعىس جاقتان سوعار بولسا اۋارايى جاقسارادى، ال وڭتۇستىكتەن سوققان جەل باعىتىن وزگەرتىپ، باتىستان سوعار بولسا، اۋارايى ءبۇلىندى دەي بەر» دەپ بولجايدى.
ەگەر بۇلت كوكجيەكتەن بۋداق-بۋداق وركەشتەنە كوتەرىلىپ، ىلە-شالا كورنبەي كەتسە، وندا قاتتى جەل تۇرىپ، قاقاعان اياز بولماق، ەگەر بۇلت وركەشتەنگەن كۇيى كوتەرىلە بەرسە، قار قالىڭ بولادى ەكەن دەپ بولجال جاسايدى.
كوكتەمنىڭ العاشقى جاڭبىرىندا كۇن كۇركىرەسە، ءشوپ ءشۇيگىن شىعادى، ەگەر جاز قۇيىندى بولسا، قىس ايازدى بولادى، جاز نازاعايلى بولسا، قىس مالعا جايلى بولادى. قىس كۇندەرى قار جاۋىپ تۇرىپ، ارتىنان تۇيىقسىز شايداي اشىلعان كۇندى «الدامشى كۇن» كۇن دەپ ونىڭ ارتىنان قاتتى بوران بولاتىندىعىنا بولجال جاساپ، مالدارىن قورادان جاي ورىستەتۋ، جاقىن ورىسكە جايۋ سياقتى ساقتىق جاسايدى.
قازاق حالقى كۇن تۇتىلۋ مەن اي تۇتىلۋىن ەرتەدە كەزدەن-اق بايقاعان. ءارى وسى كەزدەگى بولاتىن وزگەرىستى دە بولجاعان، سوندىقتان«اي مەن كۇن تۇتىلسا، نە ءبي ولەدى، نە تۇيە ولەدى» دەپ ىرىمداپ، ءبىر جايسىز جاعدايدىڭ بولاتىندىعى جونىندە مولشەر جاسايدى.
ايدىڭ تولۋى مەن جاڭالانۋى جونىندە عىلىم مىناداي تۇسىندىرەدى: ايدىڭ تولۋىمەن جاڭالانۋى زاڭدى قۇبىلىس. بۇل كۇن جەر شارى جانە اي وسى ءۇش اسپان دەنەسىنىڭ ءبىرىن- ءبىرى اينالۋ بارىسىندا ءبىر تۇزۋگە كەلىپ، ءوزارا كولەڭكەلەنۋىنەن بولادى.
اي اينالىپ كۇنمەن جەر شارىنىڭ ارالىعىنا كەلگەن كەزدە، ايدىڭ كۇنگە قاراعان بەتى جارىق بولادى دا، جەر شارىنا قاراعان بەتى قاراڭعى بولادى، سونىمەن ادامدار ايدى كورە المايدى، ءتۇن قاراڭعى بولادى. بۇل كەزدە قازاق كالەندەرى بويىنشا جاڭا اي نەمەسە اي باسى دەلىنەدى.
ايدىڭ ورنى وزگەرىپ جەر شارى مەن كۇننىڭ قارسى جاعىنا ءوتىپ، ونىڭ جەر شارىنا قاراعان بەتىنە كۇن نۇرى ءتۇسىپ، اي بەتى جارىق بولعاندا، سۇتتەي جارىق اي كورىنەدى، ءارى وسى مەزگىلدەگى تۇندە جارىق بولادى. بۇل مەزگىل تولعان اي دەلىنىپ، قازاق كالەندەرى بويىنشا ايدىڭ 15ى نەمەسە 16ىنا تۋرا كەلەدى. ايدىڭ 15ى جارىق، 15 قاراڭعى دەيتىنىمىز مىنە وسىدان كەلىپ شىققان. جاڭا اي مەن ەسكى اي اراسىن ياعني ەكى ايدىڭ ءوزارا اۋىسۋ ارالىعىن ءولارا دەيدى. وسى اي اراسىنداعى ءولارا كەزىندە اۋارايى ءوزگەرىسشەڭ، جاۋىن- شاشىن كوپ بولادى. قازاق حالقى ايدىڭ ءولاراسىمەن جاڭا ايدىڭ تۋىلۋىنا وتە ءمان بەرەدى، العاش اي وراقتانىپ كورىنگەن كۇنى ايعا قاراپ:«جاڭا اي جارىلقا، ەسكى اي ەسىركە»دەپ تىلەك تىلەپ بەتىن سىيپاۋ ادەتكە اينالعان.
قازاق حالقىنىڭ ەجەلدە جاڭا تۋىلعان ايدى ەرەكشە ەسكە الىپ، وعان تىلەك ءبىلدىرىپ، اي ءولاراسىندا ەرەكشە ساقتىق ەتۋى ەشقانداي نەگىزسىز ەمەس.
قازىرگى زامان استىرونوميا عىلىمندا، جاڭا ايمەن تولعان ايدىڭ جەر بەتىنە بولعان تارتىلىس كۇشى ەڭ كۇشتى بولاتىندىعىن، وسى مەزگىلدە ول اۋارايىنا زور ىقپال كورسەتۋى مەن بىرگە ادامدارعادا اسەر ەتىپ، ادامداردىڭ باسى اۋىراتىن، ۇيقىسى قاشىپ، مازاسىزدانۋ سياقتى جايسىز جاعدايدى تۋدىراتىندىعى دا انىقتالىپ وتىر.
3. جۇلدىز ەسەبى
ەرتەدە تەلەسكوپ سەكىلدى اسپان دەنەلەرىن باقىلايتىن اسپاپ بولماعان جاعدايدا، قازاق حالقى جاي كوزبەن ۇنەمى باقىلاۋ ارقىلى اسپانداعى كوپتەگەن جۇلدىزداردى تانىپ، ات قويىپ، ورنىن بەلگىلەپ، ولاردىڭ قوزعالىس باعىتىن كۇزەتكەن. مىسالى، تەمىر قازىق، جەتى قاراقشى، شولپان، اق بوزات، كوك بوزات، ۇركەر شوق جۇلدىزى، مارىس، ەسەكقىرعان، قىزىل جۇلدىز، التىن جۇلدىز، ، قۇيرىقتى جۇلدىز، اقپا جۇلدىز، تارازى، سۇمبىلە جۇلدىزى، قاتارلىلار. ءارى وسىلاردىڭ تىرشىلىك قيمىلى مەن مال شارۋاشىلىق كوشى- قون، وندىرىستىك جۇمىستارىندا پايدالاندى. وسى اسپان دەنەلەرىن قالت جىبەرمەي باقىلايتن، ايتقانى دۇرىس كەلەتىن بىلگىرلەردە حالىق ىشىنەن تابىلاتىن. بۇلار قازىردە مال شارۋاشىلىق رايونداردا بار.
بۇكىل قازاق بالاسىنا ءمالىم، سول جۇلدىزداردىڭ ىشىندە تەمىر قازىق تۇراقتى، ەڭ جارىق جۇلدىز بولىپ، ونىڭ ەكى جاعىندا ءبىرى اشىق،ءبىرى كۇڭگىرتتەۋ اق بوزات پەن كوك بوز ات دەگەن ەكى قوسالقى جۇلدىز تۇرادى. وسى تەمىر قازىق جۇلدىزى ەرتەدەگى ساقارا قازاق حالقىنىڭ باعدار ايىراتىن استىرونوميالىق كومپاسى بولعان. تۇنگى كوشى-قون، جولاۋشى ءجۇرۋ، جورتۋىلدىڭ بارلىعىندا سوعان قاراپ باعىتىن ايىرىپ وتىراتىن بولعان.
قازىرگى استرونوميا عىلىمىندا تەمىر قازىق جۇلدىزى سول تۇستىك جارتى شاردىڭ پۋليۋس نۇكتەسىنەن ءبىر گرادۋستاي شالعاي ورىندا سول تۇستىكتە تۇراتىندىعى بەلگىلەنگەن. ال تەمىر قازىق جۇلدىزىنىڭ شىعىسىندا ءشومىش تارىزدى جەتى قاراقشى جۇلدىزى تۇرادى. ونىڭ سابى تەمىر قازىق جۇلدىزىنا ءار ساعاتىنان 15 گرۋادۋس، التى ساعاتتا 90 گرادۋس بۇرىش جاساپ جىلجيدى. مىنە ونىڭ وسى زاڭدىلىعىنا قاراي ونى اسپان ساعاتى رەتىندە تۇنگى كۇزەتتە، جاۋگەرشىلىك كەزدە تۇنگى جورتۋىل شابىۋىل جانە باسقادا قيمىلداردىڭ بارىندە ۋاقىت بەلگىلەۋ ءۇشىن پايدالانعان.
ەرتەدە قازاق حالقىنىڭ اۋزىندا جەتى قاراقشى جۇلدىزى تۋرالى مىناداي اڭىز بولعان: جەتى قاراقشىنىڭ اتامانى قىرانقاراقشى ۇركەردىڭ قىزى ۇلپىلدەكتى الامىن دەپ ابىگەر بولىپ، ۇلپىلدەك اسپانعا شىعىپ كەتكەندە ونى ۇستاۋعا سول اۋىلدىڭ ءبىر باتىر جىگىتتىڭ ەكى اتىن مىنبەسە جەتە المايتىن بولىپتى، سونىمەن وسى اتتى ۇرلاۋعا التى جوكلداسىن ەرتىپ شىققان ەكەن. جەتى قاراقشىنىڭ الدىڭعى ءتورت جۇلدىزى جول باستاعان تورتەۋى، ارتىنداعى ۇشەۋى ولاردىڭ جولداستارى ەكەن. سوندا كۇزەتشى قورىققانىنان اق بوزاتى مەن كوك بوزاتىن ءبىر قازىققا بايلاپ، كوز شىرىمىن الماي كۇزەتىپ وتىرعان ەكەن. سوڭىندا اتتاردى الا الماي تاڭ اتىپ كەتىپتى دەيتىن ميپتيك اڭىز بار. مىنە وسى اڭىز ارقىلى جۇلدىزداردىڭ ءبىر- بىرىمەن بايلانىسى، ورنى، فورماسى سۋرەتتەلەدى. قورىتىپ ايتقاندا، قازاق حالقى جەتى قاراقشى جۇلدىزىنىڭ جىلجۋىنا قاراپ باعدارىن ايىراتىن، ءارى ۋاقىت بەلگىلەي الاتىن بولعان. سوندىقتان قازاق حالقى:«جەتى قاراقشىنى تانىعان ادام، ايسىز قاراڭعى تۇندە باعىتىنان اداسپايدى»دەيدى. ال، شولپان جۇلدىزىندا ماڭىزدى جۇلدىز دەپ قارايدى، ونى كەشكى شولپان جانە تاڭ شولپانى دەپ ەكىگە بولەدى. تاڭ شولپانىن بولپان دەپتە اتايدى. ساقارا ادامدارى ەجەلدەن شولپان جۇلدىزىنىڭ كوتەرىلۋى مەن ونداعى وزگەرىستەرىنە قاراپ، تۇنگى ۋاقىتتى بەلگىلەيتىن، جىلدىڭ جاقسى- جامان بولۋىن باقىلايتىن بولعان. مالشىلار كەشكى شولپان كورىنىسى مەن ورىستەگى مالدارىن قايتارىپ قورالايتىن، تاڭ شولپانى كورىنگەندە تاڭنىڭ اتۋى دەپ بىلەدى. مالشىلار كوشى- قوندا تاڭ شولپانى كورىنىسى مەن تاڭ سالقىنىندا ۇيلەرىن جىعىپ كوشۋگە ازىرلەنەدى. جولاۋشى ءجۇرۋ، جورتۋىلعا شىعۋدا شولپان شىعا جولعا شىعىپ، بولپان تۋا قايتىپ كەلۋ كەرەك دەپ ۋاقىت بەلگىلەپ جۇرەدى. شولپان جۇلدىزى كوتەرىلگەندە جارقىراپ، اشىق كورىنسە، سول جىلى ءشوپ قالىڭ، جىلى، جانعا جايلى بولادى، ال شولپان جۇلدىزى كۇڭگىرتتەنىپ، سولعىن كورىنسە سول جىلى جەردىڭ كوكتەمى ناشار، جىل جايسىز، جۇت بولۋى مۇمكىن دەپ مەجەلەيدى ەكەن. ءارى ەسەپشىلەردىڭ وسىلاي ايتقاندارى دا شىندىققا اينالىپ، سول جىلداردى باستان وتكىزگەن. ءارى ەسەپشىلەردىڭ ءار 8 جىلدا ءبىر رەت شولپان جۇلدىزى كۇڭگىرتتەنىپ، سولعىن كورىنىپ، اۋىر جۇت كوبىندە وسى جىلدارعا تۋرا كەلگەن. سوندىقتان شولپان جۇلدىزى كۇڭگىرتتەنىپ، سولعىن كورىنگەن جىلدارى جىل جاقسى بولماسپا ەكەن دەپ ەرەكشە ساقتىق دايىندىقتار ىستەپ وتىرعان.
ۇركەر شوق جۇلدىزى(التى ۇركەر) دا ماڭىزدى جۇلدىز. ۇركەر مەن ايدىڭ ءجۇرۋ باعىتى ۇقساس، بارى دە شىعىستان باتىسقا قاراي جىلجيدى. كورىنىستە ۇركەردىڭ جىلجۋى ايدىڭ جىلجۋىنان باياۋ كورىنەدى، وسى بارىستا ۇركەر ءا ايدا ءبىر رەت ايدان وزىپ شىعىپ وتىرادى، ءارى ءبىر رەت ءبىر اۋماققا كەلەدى(اي مەن ۇركەردىڭ قاتارلاسىپ كەلىپ، ۇركەردىڭ كورىنبەۋى)، مۇنى ايدىڭ توعاۋى دەيدى. وسىدان ايدىڭ توعىس ەسەبى شىققان. ءار ايدىڭ توعايتىن كۇندەرى تۇراقتى بولىپ، داعدى بويىنشا ءار ايدىڭ تاق كۇنىنە تۋرا كەلەدى. ۇركەر ماۋسىمنىڭ بىرىنە توعاپ جەرگە تۇسەدى دە، وسى بەتىمەن 40 كۇن جەردە جاتادى، بۇل كەزدە تۇنگى اسپاننان ۇركەردى كورۋگە بولمايدى، ياعني شىلدە ايىندا مۇلدەم كورىنبەيدى، مىنە بۇل قىرىق كۇن شىلدە دەپ اتالادى. تەك ميزام، قىركۇيەك ايىندا عانا ۇركەر كوتەرىلەدى. نە ءۇشىن «ۇركەرلى ايدىڭ ءبارى قىس، ۇركەرسىز اي جاز» دەلىنەدى، نەمەسە ۇركەر قىس ايلارىندا كورىنىپ، جاز ايلارى كورىنبەيدى؟ ونىڭ سەبەبى جاز شىعىپ، كۇن جىلىنا ۇركەر كۇنمەن بىرگە تۋىپ، بىرگە باتادى دا، كۇن باتا كوك جۇيەكتىڭ استىنا ءتۇسىپ كەتەتىندىكتەن كۇندىزگى جارىقتا ونى كورە المايمىز، ال، قىس ماۋسىمىندا كوكجيەكتەن قاراڭعى دا كوتەرىلگەندىگى ءۇشىن ونى كورە الامىز. سونىمەن ۇركەردىڭ كوتەرىلگەندىگىن كورگەن قاعىلەز مالشىلار: «ۇركەر كوتەرىلىپ قالعان ەكەن، قوشقارلار باس كوتەرەتىن ۋاقىت بولىپتى» دەسىپ، قوشقارلارعا كۇيەك بايلاپ، قوي ىشىندەگى توقتى قوشقارلاردى ايىرا باستايدى. سونىمەن جاز ماۋسىمىنىڭ ءوتىپ، كۇز ماۋسىمىنىڭ باستالعان ەسەبى جاسالادى. ال ۇركەردىڭ ونان ارى كوتەرىلۋىن باقىلاپ «ۇركەر توبەگە كەلدى، قىس ورتاسى بولدى» دەپ، ۇركەردىڭ وزگەرىسىنە قاراي قىس، جاز ماۋسىمدارىنىڭ اۋىسۋىن، قاتىستى مال شارۋاشىلىق جۇمىستارىن ورنالاستىرىپ وتىراتىن بولعان.
تارازى جۇلدىزى مەن سۇمبىلە جۇلدىزدارى جىل ەسەپشىلەرىنىڭ باقىلاۋىنان قاعىس قالماعان. سوندىقتان ەل ىشىندە «تارازى تۋسا، تاڭ سالقىن، ءبيداي تاى پىسادى، سۇمبىلە تۋار ءسۇمپيىپ، ات سەمىرەر قۇنتيىپ، تارازى تۋسا، تاڭ سۋىر، سۇمبىلە تۋسا، ءتۇن سۋىر» دەگەن ماقالدار قالعان. سەبەبى تارازى جۇلدىزىنىڭ تۋۋى شىلدەنىڭ سوڭىنداعى جەمىس- جيدەكپەن ەگىننىڭ پىساتىن كەزىنە تۋرا كەلەدى. ال سۇمبىلەنىڭ تۋۋى تامىز ايىنىڭ سوڭعى جارتى ايى مەن قىركۇيەكتىڭ باستاپقى تۋىلعان كەزىنە تۋرا كەلەدى. وسى كەزدە ءشوپ پىسپ، شىق ءتۇسىپ، جىلقى مالىنىڭ شىبىن- شىركەيدەن جانى جاي تاۋىپ، ەت الىپ، قوڭىر كۇزدىڭ كەلە جاتقان نىشانى بايقالادى.
جۇلدىزداردىڭ تۇسىنە قاراپ «قىستا جۇلدىز شاڭقيىپ تۇرسا ەرتەڭىندە اياز بولادى. جازدا شاڭقيىپ تۇرسا، ەرتەڭىندە ىستىق بولادى، جۇلدىزدار جىپىلىقتاپ تۇرسا بوران سوعادى» دەگەندەردى قورتىندىلاعان.
4. ايدىڭ توعىسى
قازاق ەسەپشىلەرى ۇركەردىڭ ايدىڭ قاسىنا كەلۋىن نەمەسە اي مەن ۇركەردىڭ ءبىر اۋماققا ءتۇسۋىن ايدىڭ توعاۋى دەيدى. ول مىنا جاقتاردان كورىلەدى: ءبىرىنشى كۇنى توعايدى، ەكىنشى كۇنى اۋىل ءۇي قونادى، ءۇشىنشى كۇنى ءوتىپ شعادى. ءار ايداعى اي مەن ۇركەردىڭ قوزعالىسىن باقىلاۋ ارقىلى «توعاس ەسەبى» جارىققا شىققان. قازاق حالقى اي ەسەبى بويىنشا ءار ايدىڭ توعايتىن كۇندەرى تۇراقتى بولىپ، داعدى بويىنشا ايدىڭ تاق كۇندەرىنە توعايدى. ناقتاپ ايتقاندا، ءار ايدىڭ توعاۋى قاڭتاردىڭ 11-كۇنى، اقپاننىڭ 9- كۇنى، ءبىردىڭ ايىنىڭ 7-كۇنى، كوكەكتىڭ 5- كۇنى، مامىردىڭ 3- كۇنى، ماۋسىمنىڭ 1- كۇنى توعايدى دا، شىلدەدە ۇركەر جەرگە ءتۇسىپ، سودان كەيىن تامىزدىڭ 21- كۇنى، ميزامنىڭ 19-كۇنى، قازاننىڭ 17- كۇنى، قاراشانىڭ 15- كۇنى، جەلتوقساننىڭ 13- كۇنى توعايدى. ايدىڭ توعاۋى كەزىندە ۇركەرمەن اي ءبىر- بىرىنەن الىس بولسا، بۇل ەكەۋى ءبىر- بىرىنە قىرباي بولعان ەكەن، قىرسىعى مال مەن جانعا تيمەسە يگى دەپ حاۋىپتەنەتىن. ەگەر ۇركەر مەن اي جاقىن كەلسە، بۇل ەكەۋى جاراسا قالعان ەكەن، مال مەن جاننىڭ جاعدايى جامان بولماس دەپ جاقسىلىققا جورىيتىن بولعان. قازاق ەسەپشىلەرى ۇستەگى ايدىڭ قايسى اي ەكەنىنەن جاڭىلسا بولعانى، توعىس ەسەبى ارقىلى ۇركەردى باقىلاپ، ۇركەر مەن ايدىڭ توعاۋىنا قاراپ سول ايدى ايىرىپ الادى.
5. امال ەسەبى
ساقارا مال شارۋاشىلىق تۇرمىسىندا مال تولدەتۋ، جايلاۋعا كوشۋ، ءشوپ شابۋ، قوي قىرقۋ، كۇيەك بايلاۋ جانە كۇيەك الۋ سياقتى ءار الۋان جۇمىستاردىڭ وزىندىك زاڭدىق مەزگىلدەرى بولادى. امال ەسەبى وسىعان ساي جارىققا شىققان. سونداي-اق امال ەسەبى ءار ايدىڭ مەزگىلدىك مال- جانعا جايسىز، اۋارايى وزگەرىسشەڭ كۇندەرىنەدە قاراتىلعان. سوندىقتان قازاق ەسەپشىلەرى امال ارقىلى ەسەپ جاساپ، ءار مەزگىل، ءار ايداعى وندىرىستىك كەزەڭدەرمەن اۋارايى جاعدايىن، جۇرتقا الدىن الا حابارلاپ وتىراتىن بولعان.
امال ەسەبى ءار ايدىڭ قۇرامىنا سىڭىرىلگەن. قازاق ەسەبىندە ءبىر امال 6 كۇن، ءار ايدا 2 امال بار، 12 ايدا 24 امال بولادى. بۇل امالداردى- وتامالى، قۇرالاي، ساراتان-زاۋزا، قوس مىرزا- قوس اعايىن، كيىكتىڭ ماتاۋى، تاقپان، بوقىراۋ، ءاز، سارشا، قاراداۋىل، قاۋىس، اقىراپ، سارتامىر قاتارلىلار. ءار ايدا كەلەتىن امالدار تۋرالى ەل اۋزىندا ءتۇرلى اڭىزدار بولعان. قازاق جىل ەسەبىندە، وتامالى كوكەك ايىنىڭ 11 ىندە كىرىپ، 17 ىندە شىعاتىن امال، وتامالى كىرگەندە كۇن جىلىنىو قار ەريدى، ءبىراق قىستىڭ ءزارى وتامالى دا شىعاتىندىقتان، وتامالى جەلسىز- بورانسىز وتپەيدى. ەگەر وتامالى قارسىز قارا وتكەن جىلعا كەلسە، وندا سوڭىنان قاتتى سۋىق بولادى دەپ ساقتانادى. وتامالى تۋرالى حالىق ىشىندە مىناداي ءبىر اڭىز كۇنى- بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى، ەرتەدە ءبىر بايدىڭ وتامالى دەگەن ءبىر قويشىسى بولىپتى، ول كۇن قايىرا بىلەدى ەكەن. كوكەك ايىنىڭ ءمالىم ءبىر كۇنى، بايەكە بۇگىن قويدى دالا جايىلىسىنا شىعارمايىق اۋارايى بۇزىلاتىن سياقتانىپ تۇر، قويدىڭ قىستان تىيتىقتاپ شىققان كەزى، مالىڭنان ايىرىلاسىڭ دەسە، باي ونىڭ ءسوزىن ەستىمەي، كەرىسىنشە سەن توعىشارلىق ىستەپ وتىرسىڭ، كوكەك ايىنداعى قايداعى قارلى بوران دەپ وتامالىنى زورلاپ قويدى جايىلىسقا شىعارىپ جىبەرەدى ەكەن، سول كۇنى وتامالىنىڭ بولجاعانىنداي كۇن رايى بۇزىلىپ، 3 كۇن 3 ءتۇن قاتتى قارلى بوران سوعىپتى، بايدىڭ قويى بوراننان ىعىپ كەتىپ، ءبىراق قىرىلىپتى. وتامالى دا قويدان قالمايمىن دەپ ءجۇرىپ، ءۇسىپ ءولىپتى. سونىمەن كوكەك ايىنىڭ وسى كۇنىن <<وتامالى>>دەپ اتاپ كەتكەن ەكەن.
ساراتان- زاۋزا امالى ماۋسىم ايىندا كەلەدى. ادەتتە ماۋسىم ايىندا كۇن جىلىنىپ، تۇيە كۇزەي باستايدى، ءبىراق كەي جىلدارى ماۋسىم ايىندا اۋارايىندا تۇتقيىل وزگەرىستەر بولادى. تاجىريبەلى مالشىلار ساراتان- زاۋزا امالى كىرەتىن مەزگىلىندە،«جابۋ استىندا جان قالادى، جان قالماسا مال قالادى» دەپ ءمىنىس اتتارى مەن ساۋىن سيىرلارىن جابۋلاپ، مالىن ىقتاسىن جەرگە قايىرماقتاپ ساقسىنادى. ساراتان-زاۋزا جونىندە دە ەرتەدە مىناداي اڭىز دا قالعان ەكەن. ءاسىلى ساراتان تۇيەنىڭ ءتۇسى، زاۋزا ءبىر قىزدىڭ اتى ەكەن. كۇندەردىڭ بىرىندە ماۋسىم ايى كىرىپ، كۇن جىلىنعان ءبىر كۇنى زاۋزا قىز ساراتانىن قومداپ، جالاڭ مەشپەتپەن وتىن اكەلمەكشى بولىپ كەتەدى. سول كۇنى اياق استىنان اۋارايى وزگەرىپ، الاي- دۇلەي قارلى – بوران سوعىپ، ساراتان مەن زاۋزا قىزدا دالادا ءۇسىپ ولەدى. سونىمەن ماۋسىم ايىنىڭ ءدال وسى كۇنىن «ساراتان-زاۋزا» دەپ اتاپ كۇنى- بۇگىنگە جەتىپ وتىر. قازاق حالقى امال ەسەپتەرىندە، «ناۋرىز بولماي ءاز بولمايدى، شاعالا كەلمەي جاز بولمايدى، ءازدىڭ كىرگەنىن قوي بىلەدى. اقپان- تاقپان التى كۇن، ايعايلاتقان قاتتى كۇن. اسپاندا بار سان جۇلدىز، سورلاتادى سارى جۇلدىز. جازدىڭ ءبىر كۇنى، قىستىڭ مىڭ كۇنىن اسىرايدى، ءساۋىر بولماي ءتاۋىربولمايدى. اشىلاتىن كۇن ايعۇلاقتانىپ باتادى. ايدان قالساڭ جىلدان قالاسىڭ.اقىراپ اقىرىپ كەلەدى، قارلى بورانىن شاقىرىپ كەلەدى» دەپ امالدارعا تۇرلىشە سىپاتتاما بەرگەن. قورتا كەلگەندە، قازاق حالقى ۇزاق ۋاقىتتىق كوشپەلى ساقارا تۇرمىسىن تەك كوشۋ- قونۋمەن عانا بەكەرگە وتكىزبەگەنىن ءبىلىپ، قازاق ۇلتىنىڭ تابيعات دۇنيەسىندەگى مول تاجىريبەلەرىن ۇرپاقتارعا ءسىڭىرىپ، وسى امالياتتىق دالەلدەردىڭ ءتيىمدى جاقتارىن مۇقيات قورتىندىلاپ، ەستە ساقتاۋىمىز، ءبىلۋىمىز، ونى ىشكەرلەي زەرتتەۋىمىز بۇگىنگى كۇننىڭ كەرەگىنە جاراتۋىمىز قاجەت دەپ بىلەمىن.
كەلۋ قاينارى:التاي اقپارات تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
