- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
كوبەگەن كوتەرگەن كوكشىبار تاس
قالياكبار ۇسەمقان ۇلى
2016.06.16 14:59 كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى
تاس كوتەرۋ قازاق دالاسىندا ەجەلدەن كەلە جاتقان داعدى. بالۋاندار كەيدە جينالعان كوپتىڭ كوڭىلىن كوتەرۋ ءۇشىن، كەيدە كۇش سىناسۋ ءۇشىن كوتەرەتىن تاسىن قازاق «بالۋان تاس» دەپ اتاعان. قازاق حالىق ەرتەگىلەرىندە تاۋسوعار (ەرتوستىك)، تاۋ كوتەرگەن تولاعاي سياقتى كەيىپكەرلەردىڭ بولۋى دا قازاقتار ەجەلدەن بالۋان تاس كوتەرۋمەن اينالىسقانىن ايعاقتاسا كەرەك. 1846 - جىلى پولياك اقىنى ا. يانۋشكەۆيچ تە قازاقتاردىڭ تاس كوتەرىپ جاتتىعاتىنىن، بۇل جاتتىعۋدا باراق سۇلتاننىڭ الدىنا جان سالمايتىن الاپات كۇش يەسى ەكەندىگىن تاڭدانا جازۋى بالۋان تاس كوتەرۋ قازاق حاندىعى داۋىرىندە دە بولعانىن دالەلدەيدى.
بالۋان تاس كوتەرىپ ارتىنا ءوز كۇشىنەن بەلگى تاستاپ كەتكەن الىپتاردىڭ ءبىرى قاجىمۇقان مۇڭايتپاس ۇلى. پاۆلودار وبلىسى باياناۋىل اۋدانىنداعى قانىش ساتبايەۆ مۇراجايىنىڭ الدىندا سالماعى ءبىر توننا مولشەرىندە تاۋدىڭ سۇرعىلت تاسىن جۇرت «قاجىمۇقان تاسى» دەپ اتاپ، اتاقتى بالۋاننىڭ باياناۋىل وڭىرىندەگى ەسكەرتكىشى رەتىندە قادىرلەيدى. قاجەكەڭ بۇل تاستى دوسى سۋبەك قۋانىشباي ۇلىنا ەستەلىك رەتىندە كوتەرىپتى دەگەن دەرەك بار. «حالىق ايتسا قالت ايتپايدى»، كۇش اتاسىنىڭ ءبىر توننا تاستى كوتەرگەنى راس تا شىعار. باتىس قازاقستانداعى قاجىمۇقان مۇراجايىنداعى «قاجەكەڭ ماشىق جاساعاندا كوتەرەتىن تاسى» دەلىنەتىن قارا تاستىڭ ءوزى 370 كيلوگرام تاراتاتىنىن ەسكەرسەك، كەيدە ادام بالاسىنىڭ كۇشىنە مويىنداماسقا شاراڭ جوق.
تانىمالى كومپوزيتور، اتاقتى ءانشى، ات قۇلاعىندا ويناپ ەرجەتكەن بالۋان شولاقتىڭ:
بۇل كۇندە جيىرمادا مەنىڭ جاسىم،
قامالدىڭ بۇزار كەزىم تاۋ مەن تاسىن.
كەشەگى سەنتابردىڭ بازارىندا،
كوتەردىم ەلۋ ءبىر پۇت گىردىڭ تاسىن، - دەگەن ولەڭىن ءيىسى قازاق تۇگەل بىلەدى. ەسەپتەي بەرىڭىز، 51 پۇت − 816 كيلوگرام! 800 كيلوگرام ەمەس، 100 كيلوگرامدى كوتەرەتىن جىگىتتىڭ ءوزى نەكەن - ساياق كەزدەسەتىن مىنا زاماندا بالۋان شولاقتىڭ 816 كيلوگرام كوتەرگەنى ەل سەنبەيتىن ەرتەگى سياقتى. ءبىراق بۇل تاريحي شىندىق. كەرەك دەسەڭىز، زەرتتەۋشىلەردىڭ دەرەگى بويىنشا، كەيىنىرەك بالۋان شولاق بۇل رەكوردىن ءوزى وزگەرتىپ، ءبىر توننا 70 كيلوگرام (67 پۇت) تارتاتىن تاستى كوتەرىپ، اۋدەم جەرگە اپارىپ قويعان ەكەن. بالۋان شولاقتىڭ 49 جاسىندا كوتەرگەن بۇل تاسى، ۆكيپەدياداعى دەرەك بويىنشا، قازىر جامبىل وبلىسى شۋ اۋدانىندا تۇر دەلىنىپتى.
قازاقتىڭ دالاداعى شاشىلىپ جاتقان قارا كۇشىنىڭ سيمۆولى بولعان بالۋان تاستار قازاقتار شوعىرلى قونىستانعان سولتۇستىك شينجياڭدا دا از ەمەس. ايتايىق: قايىسباي ءيىس ۇلى 37 جاسىندا كوتەردى دەلىنەتىن سالماعى 600 كيلوگرام كەلەتىن بالۋان تاس قازىر موري قازاق اۆتونوميالى اۋداندىق مۇراجايدىڭ الدىندا كورمەگە قويىلعان. اقمەتجان بالۋان كوتەرگەن 389 كيلوگرامدىق اق سوپاق تاس قازىر بالۋاننىڭ بۋرىلتوعايداعى زيراتىنىڭ باسىندا تۇر. سولتىكەن كوكىش ۇلىنىڭ 22 جاسىندا كوتەرگەن 292 كيلوگرامدىق تاسى دا قازىر التاي قالاسىنا قاراستى شىرىكشي اۋىلى جاتاقتى مەكتەبىنىڭ الدىندا تۇر. ارينە، بىردەن ءتىزىپ ايتساق، قازاق قونىستانعان ءوڭىردىڭ كەز كەلگەن جەرىنەن بالۋان تاستار كەزدەسەدى. ءبىراق ونىڭ تاريحىن، سالماعىن تۇگەل انىقتاپ، تىزبەلەۋگە شاعىن ماقالانىڭ شاناعى كوتەرمەيدى، سوندىقتان بىرەۋى ءبىر - ءبىر تاريحتىڭ كۋاسى بولعان وسى تاستاردىڭ اراسىندا بۇگىن ءبىز تىلگە تيەك ەتكەلى وتىرعانىمىز بۋىرشىن اۋدانى شۇڭقىر جاتاقتى مەكتەبىنىڭ اۋلاسىنا قويىلعان كوبەگەن كوتەرگەن كوكشىبار تاس.
كوبەگەن كيىكباي ۇلى 18- عاسىردا جاساعان ايگىلى تۇلعالاردىڭ ءبىرى. «الدىمەن ءور التايعا ۋاق كەلگەن، ارتىنان كەرەي، نايمان شۋاپ كەلگەن» دەلىنەتىن قازاق حالقىنىڭ قالبا تاۋىنان التايعا جىلىستاي كوشىپ جەتكەن مەزگىلىندە كوش باستاعان كوبەگەن اقىلدىڭ دا، قارا كۇشتىڭ دە يەسى بولعان دەسەدى.
تاريحي دەركتەر مەن شەجىرەشى اقساقالداردىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، اباق كەرەيلەر جانىبەك باتىردىڭ باستاۋىمەن وردىڭ قارا اعاشىنان كوشىپ، ۇلى ەرتىس پەن زايسان كولىنىڭ وڭتۇستىگىندەگى قالبادان ساۋىر - سايقانعا دەيىن سوزىلىپ كەلىپ قونادى. ول كەزدە جانىبەك، بايتايلاق باتىرلار قارتايىپ قالعان كەزى ەكەن. قاناتتاس وتىرعان ارعىن، نايمان، ۋاق ەلدەرىمەن جەر داۋى، جەسىر داۋى تۋىلىپ، ءورىس، قونىسقا تالاسىپ، ەلدەن تىنىشتىق كەتە باستايدى. سونىمەن قارت باتىر كەڭەسشىلەرىن جيناپ، اۋەلدەگى اتا مەكەن التايعا كوشۋدى اقىلداسادى ءارى ابىلاي حاننىڭ «... كوشۋدەن بۇرىن جەر شالىپ، قونىس بايقاپ الىڭدار» دەگەن اقىل - كەڭەسى بويىنشا 9 باتىردى ەرتىستىڭ ەكى جاعىن ورلەتە، التايدىڭ كۇنگەي بەتىن قارا ەرتىسكە دەيىن جەر شالۋعا جىبەرىپتى. شولعىنشىلار بىتىراي قونىستانعانداردان باسقا بەل شەشىپ، جول توسىپ جاۋلاسا قوياتىن كوپ كەدەرگى كۇشتىڭ جوق ەكەنىن كورىپ قايتادى. سونىمەن جانىبەك باتىردىڭ «ساقتىق ءۇشىن قازىرگى قونىستى ساقتاي تۇرىپ، بىرتىندەپ ىلگەرىلەي كوشىڭدەر» دەگەن اقىلى بويىنشا بايقان، ەشتاعان، كوبەگەن، قىرباس، بارلىباي باتىرلار باستاعان ەل ەرتىستىڭ تومەنگى القىمىنان ءوتىپ، ءور التايعا بەت تۇزەپتى.
تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، كوبەگەن باستاعان كوش ۇدەرە تارتىپ، بۋىرشىن بويىنا كەلىپ ىرگە تەۋىپتى ءارى سول جەردى قىستاپتى. الايدا جاڭا كوشىپ كەلگەن ەل كيىز ءۇيدىڭ ىرگەسىن كومىپ، قىستان شىققانىمەن، وزەن بويىنىڭ ايازى قاتتى، مال - جانعا جايسىز ەكەندىگىن بايقايدى. سونىمەن كوكتەم شىققاندا كوبەگەن باتىر بۋىرشىن ءوڭىرىن مەكەندەگەن ۇراڭقايلاردىڭ تورەسى − باينۇعۇلمەن كەزدەسىپ، جول شىعاتىن ءۇش اۋىزدى (اۋىز قورا، كۇشىگەن، توستۇما) قىستاۋلىققا سۇرايدى. ءبىراق وتىرىقتى ەلدىڭ تورەسى بىردەن جاۋاپ بەرمەي، ەل باسىلارىمەن اقىلداسامىن دەگەندى سىلتاۋراتىپ، ءسوز ۇستاتپايدى. جاز ءوتىپ، كۇز كەلىپتى. كوبەگەن باتىر دا قۋارلاپ قويماپتى. ءبىر كۇنى كوبەگەن وزەن جاعالاپ تۇيە كوزدەپ كەلە جاتىپ، وزەننەن وتپەك بوپ، قايىق توسقان باينۇعۇل ارالارىندا 4 - 5 ادامعا كەزدەسىپ قالادى. اماندىقتان كەيىن كوبەگەن تاعى دا قىستاۋلىق جايىن ءسوز ەتسە كەرەك. سوندا ۇراڭقاي تورەسى: «ەر شەكىسپەي بەكىسپەيدى» دەگەن ءسوز بار. مەن ءبىر كەسىم ايتايىن، ورىنداپ كەتسەڭ، سۇراعان جەرىڭدى الاسىڭ. ورىنداي الماساڭ، بۇل جەردەن كوشەسىڭدەر، - دەپتى. «ايت كەلىسىمىڭدى، تۇرىسساڭ دا، الىسساڭ دا مەن دايىن» دەپ كوبەگەن دە شورت كەتىپتى. باينۇعۇل باتىر سۋ شەتىندە جاتقان قازانداي كوكشىبار تاستى نۇسقاپ: كۇشتى بولساڭ، انا كوكشىبار تاستى كوتەرىپ مىنا تەكشەگە شىعارشى قانە، - دەپتى.
كوبەگەن سىرتقى كيىمدەرىن شەشىپ جەڭىلتەكتەنىپ، ءماسىن قوڭىلتاياق كيىپ بارىپ تاستى العاش كوتەرگەندە، سۋ سوقتى بالدىر جاپقان مايدا تاس قولعا تۇرماي سىرعىپ ءتۇسىپ كەتەدى. ۇراڭقايلار شۋ ەتە تۇسەدى. ەل نامىسى مەن ەر نامىسى بىردەي جەبەگەن كوبەگەن بۇعان دا اقىل تابادى. ۇستىندەگى جەيدەسىن شەشىپ، ەكى جەڭىن قايتا كيىپ، ەتەگىمەن تاستى وراي قۇشاقتاي كوتەرىپ، كوكشىبار تاستى جاعاعا الىپ شىعىپتى. سوندا باينۇعۇل كۇرەكتەي قولىمەن باتىردىڭ ەكى يىعىنان ۇستاپ، «قايراتىڭا ءسۇيىندىم، ءورىس - قونىسىمىز بىرگە بولسىن، تامىر بولايىق» دەپ ريزاشىلىق تانىتىپتى.
− ءجا، باتىرىم، سەرتكە قۇلدىق. بەرەكەلى ەل، جاقسى دوس بولايىق، سوزىمىزگە كۋا، ىسىمىزگە تۇعىر بولعان وسى تاستى انا كەزەڭگە شىعارىپ بەلگى ەتەمىن. سەرتتەن تايعانىمىزدى تاس اتسىن! - دەپ كوكشىبار تاستى كوتەرىپ، 300 مەتر شاماسىنداعى قاباقتىڭ ۇستىندەگى وشاق تاستىڭ ۇستىنە قويىپتى. ونىسى سەرتتەسكەن يگى ءىستىڭ ەسكەرتكىشى بولعان بالۋان تاستى بوگدە نيەتتى بىرەۋ سۋعا قۇلاتىپ جىبەرىپ، «مۇنداي ءىس بولعان جوق» دەپ جالتارىپ جۇرمەسىن دەگەن سۇڭعىلا ويدىڭ بەكىمى ەكەنىن كەيىن كوبەگەن ءوزى ايتىپتى.
ءبىراق قىستاۋلىق الىپ قونىستانۋ جۇمىسى وسىمەن تىنىم بولا قالماپتى. جىل ءوتىپ، كوكتەم كەلگەندە، قازاق ىشىنە تارالعان «كوبەگەننىڭ كوتەرگەن تاسىنان، كورسەتكەن قايراتىنان جۇرەگى شايلىققان ۇراڭقاي تورەسى قىستاۋلىقتاردى بوساتىپ بەرىپتى» دەگەن جەل ءسوز باينۇعۇلدىڭ دا قۇلاعىنا نەشە تۇرلەنىپ جەتسە كەرەك، قورسىنعان قوتىر سوزگە اشۋ - نامىسى قوزعان ول كوبەگەنگە كىسى جىبەرىپ، تۇرىستىق بايقاتادى.
− ءبىزدىڭ حانىمىز جەڭىلگەنىمەن، باعىنعان پاتشامىز ءبىر. قازاق - قالماق كيىز تۋىرلىقتى حالىق دەپ بەرەكەنى ويلاپ، ءورىس - قونىس بەرسەك، سەندەر ءبىزدى قورلادىڭدار، ءبىر كەسەك تاستى كىم كوتەرمەيدى، ەگەر كەيىنگى بەرەكەنى ويلاساڭدار ءتۇتىن سانى بويىنشا جەر باسار تولەڭدەر، بولماسا كوشىڭدەر! - دەپ تەرىس اينالادى.
كوبەگەن باتىر ەل اقساقالدارىمەن اقىلداسا كەلىپ، ەل - جۇرتتىڭ ىرگە كومگەن ۇلى ءىسىن بىتپەس داۋعا اينالدىرماي، بەيبىت شەشۋ ءۇشىن ەنشىسى بولىنبەگەن وتاۋلاردى شىعارىپ تاستاپ، 170 تۇتىنگە 170 لاقتى ەشكى بەرىپ، كيكىلجىڭ داۋدى باسقان ەكەن.
كوبەگەن كوتەرگەن كوكشىبار تاس جايلى عاسىرعا جۋىق جاساعان اكەسىنەن، اۋىلىنداعى بودي يگىسىن ۇلى، تاقاي اقساقال ۇلى، ءداۋىت ىبىراي ۇلى، قۇداگەلدى لاسىن ۇلى، ابدىكە تەردىكباي ۇلى سياقتى كوپتى كورگەن، كوپ جاساعان، قۇيما قۇلاق، كەنەن كەۋدە اقساقالداردان ەستىگەن اڭگىمەلەرىن نەگىزگە الا وتىرىپ، «بالۋان تاس حيكاياسى» اتتى ماقالا جازعان شەجىرەشى بايتوللا جيەنباي ۇلى اقساقال جوعارىداعى جاعدايلارعا توقتالا كەلىپ: مىنە وسىنداي تاريحي ۋاقيعاعا استار بولعان كوبەگەن كوتەرگەن كوكشىبار تاس كەيىن ورنىنان قۇلاتىلىپ، قۇرىلىس سالعاندا شىعارعان ءۇيىندى توپىراقتىڭ استىندا قالدى. ساتىنە باسقاندا، جەر تاريحى − ەل تاريحى ەكەنىن ەسكەرگەن ۇجداندى ازاماتتار 2002 - جىلى ماۋسىم ايىندا بۋىرشىن اۋدانىنىڭ 14 - رەتكى اقىندار ايتىسى كەزىندە كوكشىبار تاستى كومىلىپ قالعان جەرىنەن قازدىرىپ الىپ شىعىپ، كورمەگە قويدى. سودان بەرى بۇل تاس الىس - جۋىقتان كەلگەن ساياحاتشىلاردىڭ، فوتوگرافتاردىڭ تاڭسىق كورىپ تاماشالايتىن ءبىر بەلگىسىنە اينالدى، - دەپتى. كوبەگەن كوتەردى دەلىنەتىن كوكشىبار تاستىڭ استارىنداعى اڭگىمە مىنە وسى.
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
