- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
ويۋ - ورنەك توبىنىڭ تۇرلەرى
ءنۇريلا قىزىقان قىزى
2016.06.16 15:00 كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى
بايىرعى ويۋ - ورنەكتەرىمىزدى ۇلكەن 6 توپقا بولۋگە بولادى. قولدانىلمالى ويۋ - ورنەكتە بۇل توپتار دارا تۇرىندە دە، ءىشىنارا ارالاسىپ تا كوزگە تۇسەدى. ايتسە دە ويۋ قۇرىلىمىن جىنتىكتەي زەرتتەيتىن بولساق، بۇل توپتاردىڭ پارقىن ايقىن ايىرا الامىز.
سيدا ءمۇيىز
«سيدا ءمۇيىز ويۋ - ورنەگى» قازاق ويۋ - ورنەگىنىڭ ەڭ باستى تۇلعالىق مۇشەسى. ول ۇلتتىق بوياۋىنىڭ قويۋلىعى، ءپىشىن دارالىعىمەن باسقا ۇلتتاردىڭ ورنەگىنەن پارىقتالىپ تۇرادى. قازاق ويۋ - ورنەگى ءمۇيىز ويۋ مۇشەلەرىنسىز جۇزەگە اسپايدى. ءمۇيىز ويۋ مۇشەلەرى − ۇلتتىق ويۋ - ورنەگىمىزدىڭ بۇلجىمايتىن ەرەجەسى ىسپەتتى. ەڭ تۇنىق ويۋ - ورنەك ءمۇيىز ويۋ مۇشەلەرىن عانا قاتىناستىرۋدى شارت ەتەدى.
بايىرعى ءمۇيىز ويۋىنىڭ نەگىزگى مۇشەلەرى: ءسۇيىر ءمۇيىز (سەركە ءمۇيىز)، ءيىر ءمۇيىز (قوشقار ءمۇيىز)، تانا ءمۇيىز، سىڭار وكشە، قوس ءمۇيىز، توبەل ءمۇيىز سياقتى مۇشەدەن قۇرام تابادى دا، بۇل مۇشەلەر بۋناق ءمۇيىز، بۇعى ءمۇيىز، سىنىق مۇيىزدەردەن پارىقتالىپ، «سيدا ءمۇيىز» دەپ اتالادى. وسى مۇشەلەر ءار شەبەردىڭ قولىنان ءتۇرلى فورماداعى ۇيىلدەرگە ءتۇزىلىپ، كوركەم اسەمونەرلىك كەسكىنگە اينالادى. مۇيىزدەردىڭ ەرەكشەلىگى: ءاربىرىن دارا دا، بىرىكتىرىپ تە، كەيبىرەۋىن قاتىناستىرىپ، كەيبىرەۋىن قاتىناستىرماي دا ويۋ - ورنەك جاساي بەرۋگە بولادى.
بۋناق ءمۇيىز
كادىمگى ءمۇيىز مۇشەلەرى اۋەلگى كۇيىنەن ەلەۋلى وزگەرىپ، جونىنان، قارىنشالارىنان، باسىنان بۋناقتالىپ كەلەتىن ءتۇرى «بۋناق ءمۇيىز» دەپ اتالادى. وندا ويۋ مۇشەلەرىنىڭ ءار ءتۇرى قاتىناسقانىمەن، مەيلىنشە كومەسكى بولىپ كەلىپ، سىرتتاي قاراعاندا، تاۋتەكە ءمۇيىزى سياقتى كورىنەدى دە، تۇلعالىق قۇرىلىمى ءداستۇرلى جەلىلى ويىندى ويۋ ءتارتىبى بويىنشا ىسكە اسادى. بۋناق ءمۇيىز دە بايىرعى ويۋ - ورنەك تۇرلەرىنىڭ ءبىرى. بۋناق ءمۇيىزدىڭ دامىعان ۇلگىسىن 19 - عاسىردىڭ مۇراعاتتارىنان كەزىكتىرەمىز. بۋناق ءمۇيىز جەكە تۇرىندە دە، ارالاسپا تۇرىندە دە جاڭا ۇلگىلەرگە كىرىگىپ، قازىرگى ويۋ - ورنەكتەردە دە مولىنان كەزىگەدى.
گۇل ويۋ
ويۋ - ورنەگىنىڭ دامۋ بارىسىندا «گۇل ويۋ» دەگەن ويۋ دا ەرتەدەن جارىققا شىققان بەينەلى ونەر. گۇل ويۋدىڭ قۇرامىندا ءمۇيىز ويۋ مۇشەلەرىنىڭ تارماقتارىنىڭ قىسقارعان سۇلباسى ارالاسىپ جۇرەدى. «گۇل» دەلىنگەنىمەن، ول دا ناقتى گۇلدىڭ بەينەسى ەمەس، قايتا «قيالدان ونگەن وسىمدىك سۇلبالارى» دەسە دە بولادى. ونى دا ءمۇيىز ويۋلارمەن تەڭ «ويۋ» دەپ اتايتىن سەبەبى مۇشە بەينەلەرىنىڭ وزگەشە بولىپ كەلۋىنەن سىرت، باسقا تۇلعا قۇرىلىمى ءمۇيىز ويۋلارىنىڭ قۇرىلىمى سياقتى ءۇيىلى، بىلىگى، جۇلگەسى، جەلىسى، سۋى، اباسى سەكىلدى قۇرىلىمدارىنىڭ بارلىعى ءمۇيىز ويۋمەن ۇقساس بولادى. گۇل ويۋدىڭ ءمۇيىز ويۋدان ەرەكشەلىگى − بەسباس ويۋدان باسقاسىنىڭ ويۋ مۇشەلەرى تۇراقسىز، ءداستۇرلى ويۋلارداعى ويۋ بۇرمالارىنان گورى قىسقا بۋىن - بۋناقتارى كوپ، ۇلگى قۇرىلىمىن ويعا جاتتاۋعا اۋىر كەلەدى.
گۇل ويۋدىڭ دا بىرنەشە ءتۇرلى بەينەلەرى بار. ءبىرىنشى، كىلەڭ ءمۇيىز مۇشەلەردەن قۇرالىپ، ۇيىلدە ءمۇيىز مۇشەلەرىنىڭ تۇرقى قىسقا الىنىپ ءارى ويۋ مەن ويىندى جىگى كومەسكىلەنىپ، ارالاسىپ كورىنەتىن ءتۇرى. ەكىنشى، «قويانقۇلاق»، ياعني جاپىراقشالارمەن جاسالاتىن ءتۇرى. ءۇشىنشى، ءمۇيىز ويۋ مۇشەلەرىمەن بىرگە ويۋدىڭ «ءۇشقۇلاق»، «بەسباس»، «توبەل»، «قۇسمۇرىن» مۇشەلەرى قوسىلىپ جانە دە باسقا تۇراقسىز بەينەلەر قوسىلىپ ويىلاتىن ءتۇرى.
بۇعى ءمۇيىز
بۇعى ءمۇيىز ەرتەدەگى تۇرمىستا كوپ كەزدەسكەن ويۋ ءتۇرى. ونىڭ «بۇعى ءمۇيىز» اتالۋى تارماق سالالارى كادىمگى مۇيىزگە ۇقساماي، ەركىن سىزىلىپ، ۇشى دوعالدانىڭقىراپ، اشالانىپ كورىنگەن تۇرىنە قاراي قويىلعان بولۋى مۇمكىن. بۇرىنعى بۇعى ءمۇيىز بەسباس ويۋ سياقتى ءوزى دارا كەلەدى. وسىنداي ويۋ ءتۇرى سىرتتاي قاراعاندا، وتە شىتىرمان بولىپ كەلەدى. وسى تەكتەس ويۋلاردىڭ تارماق مۇشەلەرى سالالانباي، قىسقالاۋ مۇقىلدانىپ كەلەتىن ءتۇرىن دە «بۇعى ءمۇيىز» دەپ اتاۋ ادەتى بار. وسى بۇعى ءمۇيىز كەيىنگى ءمۇيىز ويۋلارىنىڭ باستاۋشىسى سياقتى. شەبەرلەر ونىڭ قيسىن قۇرىلىمىنا بىرتە - بىرتە وزگەرىس جاساي وتىرىپ، ءمۇيىز مۇشەلەرىنىڭ كوركەم تۇرلەرىن جاراتقان دەپ تۇسپالداۋعا بولادى. مۇنداي تۇرلەرى مياۋزۋ، موڭعۇل، قىرعىز ورنەكتەرىنەن دە كەزدەسەدى.
بەسباس ويۋ
كادىمگى ويۋ مۇشەلەرىنىڭ ءبىرى بولعان «بەسباس» اتالاتىن ويۋ مۇشەسىنەن عانا ءبىرىڭعاي جۇلگەلى ويىندى ويۋلاردىڭ ۇلگىسى دە ەرتەدەن قالىپتاسقان ۇلگىلەردىڭ ءبىرى بولىپ كەلەدى. ال «بەسباس ويۋ» ويۋ مۇشەسى رەتىندە باسقا ويۋ مۇشەلەرىمەن ارالاسىپ، ويۋ - ورنەكتىڭ قۇرىلىمىنا كىرەدى. بەسباس ويۋدىڭ دا كورنەكتى ۇلگىسىن 19 - عاسىردىڭ مۇراعاتتارىنان كورەمىز. بەسباس ويۋ كادىمگى ويۋلارداي جەلىگە باعىنادى دا، كادىمگى ويىندى ويۋلاردان ەرەكشەلىگى − مۇشە تۇلعاسى كەسەكتەۋ كەلىپ، بەسباستىڭ ىشىنەن تاعى ءبىر كىشكەنە ويىندى ويىلادى دا، ويىندى قيىعى ويۋ اراسىنداعى كەڭ قالعان قويناۋعا جاپسىرىلىپ وتىرادى. وسى ويۋ بەسباس اتالعانىمەن، بۇرىنعى ۇلگىدەگى تارماقتارى جەتى، توعىز بولىپ كەلگەنىن كورەمىز. مۇمكىن تارماقتارىنىڭ ۇستىڭگى قاباتىنا قاراي سولاي اتالعان با ەكەن؟ بۇرىنعى ۇلگىلەردە بەس، التى، جەتى، توعىز تارماقتى پىشىندەر كوپ كەزىگەدى. بايىرعى ۇلگىلەردىڭ وسى ءتۇرى قازىرگى زامانعى ويۋ - ورنەكتەن قالىپ بارا جاتىر دا، بەسباستىڭ بۇرىنعى قۇرىلىمى وزگەرتىلىپ، ويۋ سۋلارىنا ىستەتىلىپ جۇرگەنىن بايقايمىز.
جوعارعى مۇيىزدەرمەن كەيدە ارالاسىپ كەلەتىن «سىنىق ءمۇيىز» مۇشەسى بار بولعانىمەن، سىنىق مۇيىزدەردىڭ وزىمەن عانا كۇردەلى ءۇيىل جاسايتىن ۇلگىلەرى جوق، باسقا مۇيىزدەرمەن ارالاسىپ، نە سۋدارعا عانا ىستەتىلەتىندىكتەن دارا توپقا جاتپايدى.
كەسكىندى ويۋ - ورنەك
كولەڭكەلى كەسكىن ورنەگى
بۇل ويۋلار اڭ - قۇستىڭ، ادامنىڭ سۇلباسىن ارالاستىرىپ تۇسىرگەن ويۋ. ويۋ - ورنەك جاسامپازدىعىنا بايلانىستى كەيبىر سىزۋ شەبەرلەرى ارا - تۇرا مۇنداي نۇسقالارىن دا جاراتىپ ءجۇر.
كەسكىندى ويۋدى ەكى تۇرمەن جۇزەگە اسىرۋعا بولادى. ءبىرى، ۇيىلدەرگە قۇرىلعان ويۋ مۇشەلەرىنىڭ اراسىنا باسقالاي اڭ - قۇستىڭ (جاندىلاردىڭ) سىمباتىن قوسىپ سىزۋ. مۇندا اڭ - قۇستىڭ جانە باسقا دا جاندى بەينەلەردىڭ سىرتقى ءبىتىم تۇلعاسىنىڭ سۇلباسىن ءبىر قىرىنان بەينەلەيدى، ياعني مۇنداي بەينە ناقتىلى بەينەلەنۋ ەمەس، بەينەلەمەك بولعان كەسكىننىڭ كولەڭكەسى ىسپەتتى كورىنەدى. قوسىلعان كەسكىن بولەك ويىلىپ سىزىلمايدى، ويۋ بۇرمالارىمەن تۇتاسىپ، ويۋ بىلىكتەرىنە ساباقتالىپ تۇرادى. مۇنداي كەسكىن ارالاسقان ويۋ ءداستۇرلى ويىندى ويۋلارعا ۇيلەسىڭكىرەمەيدى دە، كوبىندە ورنەكتەرگە ىستەتىلەدى. مۇنداي كەسكىندى ويۋ - ورنەك ۇلگىسى قازاق ەلىنىڭ كوركەمونەرشىلەرى 20 - عاسىردىڭ سوڭعى شەرىگىنەن باستاپ ەنگىزگەن جاسامپازى ەكەنىن كورەمىز.
كەسكىندى ويۋدىڭ ەكىنشى ءتۇرى «تۇسپالدى كەسكىن». ول ءمۇيىز ورنەكتەرى مەن بايىرعى ءمۇيىز ويۋ مۇشەلەرىنىڭ قيسىندى قۇرىلىمدارى ارقىلى ءتۇرلى كەسكىندەردىڭ تۇسپالدى بەينەلەرىن ورنەكتەۋ ءادىسى (بۇل ونەردى مەن سىناپ كورىپ، ەنگىزگەن جاسامپازدىق، «قاناتتى تۇلپار»، «قوڭىر قوي»، «تۇيە» جانە ميفتىك ەرتەگىلەرگە بايلانىستى «بالا ەمىزگەن كوكبورى»، «جەر كوتەرگەن كوك وگىز» سياقتى تۋىندىلار جاريالادىم). مۇنداي ورنەكتەۋ ونەرى حاتكەرلىككە دە ۇقساپ قالادى. حاتكەرلىكتە بەلگىلى كەسكىن ىشىندە بەلگىلى ماعىناداعى كوركەم جازۋلار ورنەكتەلىپ، جازۋدىڭ رەت ءتارتىبىن تاۋىپ وقۋ كوزدەلسە، ويۋ ءمۇيىز مۇشەلەرىنەن قيسىنعا قۇرىلۋىمەن بەينەلەنگەن ءپىشىننىڭ ءارى كوركەم، ءارى نەگىزگى سۇلباسىنىڭ ايقىن تانىلۋى قاجەت بولادى. كەسكىندى ويۋدىڭ وسى ەكىنشى ءتۇرىنىڭ جاسالۋ شارتى: تەك سيدا ءمۇيىز، بۋناق ءمۇيىز مۇشەلەرىمەن عانا جاساۋ ولشەم ەتىلەدى. ايتپەسە «كەسكىندى ويۋ - ورنەك» سيپاتىنان ايرىلادى.
«كوكبورى انا» تۇسپالدى كەسكىن ورنەگى
قازىرگە دەيىن ويۋ - ورنەگىمىزدىڭ تۇلعالىق قۇرىلىم تۇرلەرى نەگىزىنەن جوعارعىداي 6 توپقا ءبولىنىپ كوزگە تۇسەدى. بۇگىنگى دامۋ بارىسىندا بۇل تۇرلەر شەبەرلەردىڭ جاسامپازدىعىندا ستيلدىك بەينەلەۋ جاعىنان دا، قۇرىلىم جاعىنان دا كەمەلىنە كەلگەن جاڭالىقتارمەن تولىقتانۋدا. 20 - عاسىردىڭ سوڭىن الا قازىرگى دۇنيە اعىمىنداعى بەينەلەۋ ونەرىنىڭ قولدانبالارىمەن ساۋاتتانعان قازاق ۇلتىنىڭ سىزبا شەبەرلەرى ءمۇيىز ويۋ - ورنەكتەرىمەن، گەومەتريالىق شارشى، رومبى، تۇمارشا، جۇلدىزشا ءتۇزۋ سىزىق مۇشەلەرىمەن قابىستىرىپ، ورنەك ۇلگىسىن جاساۋدا ەتەك الىپ كەلە جاتقانىن بايقايمىز. مۇنداي ۇلگىلەردىڭ بەينەلەنۋى نازىك، قۇرىلىمى شىتىرمان بۋىندى، ءداستۇرلى ءمۇيىز ويۋ تىركەستى سىزبالارىنان تۇيىق قويناۋى كوپ جانە باس مۇشەلەرى مەن دانەكەر مۇشەلەرىنىڭ ۇلكەن - كىشىلىگى ەركىن بولىپ كەلەدى. ويۋ - ورنەكتىڭ دامۋىندا مۇنداي ورنەكتەر ءبىر ءتۇرلى ستيل بولىپ قالىپتاسىپ كەلە جاتقانىن بايقايمىز.
قازاق ويۋ - ورنەگى قازىرگى زامانعى مادەنيەتتىڭ شارت - جاعدايىنا بايلانىستى دامۋ دەڭگەيى ەرەكشە جوعارىلادى. ويۋ - ورنەك باسقا ونەر سياقتى جاسامپازدىقتاعى ستيلدىك جاڭالىقتاردى شەت قاقپايدى، كوپتەگەن جاڭا ۇلگىلەر جارىققا شىعىپ وتىرۋ مۇمكىندىگى بار. قازىردىڭ وزىندە جۇرتتىڭ كوركەمدىك تالعامىنا قاراي، قولدانىلمالى ويۋ - ورنەكتە بايىرعى ۇلگىلەردىڭ دوبالداۋ كورىنەتىن تۇرلەرى قاتاردان قالىپ، نەدەر كوركەم قۇرىلىمعا، كۇردەلى يىرىمدەرگە ەنگەن جاڭا ۇلگىلەر جارىققا شىعىپ، ويۋ - ورنەك كۇرت دامۋ بارىسىنا ءوتىپ كەلەدى.
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
