بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى    
  • ورتالىق
  • ەل ءىشى
  • شينجياڭ
  • حالىقارا

سۋرەتتى حابار

حالىق تورابى>>دەنە تاربيە

«قازاق كۇرەسىنىڭ ارقاسىندا قازاق عانا ەمەس، قازاق ءتىلى دە الەمگە تانىلدى»

سۇحپاتتاسقان:  ءادىل سەمەيقان ۇلى، قالياكبار ۇسەمقان ۇلى

2013.10.23 15:47     كەلۋ قاينارى : ءتاڭىرتاۋ تورابى


  قازاق كۇرەسىنىڭ دامۋ تاريحى قازاق حالقىنىڭ ءتول تاريحىمەن تۇتاسىپ جاتقانى تالاسسىز شىندىق.

  تاريحي دەرەكتەرگە قاراعاندا، عۇندار پاتشاسى بالامبەر ءوزىنىڭ جەڭىستەرى مەن مەملەكەتتىك شەشىمدەرىنەن كەيىن ۇلكەن توي جاساپ، بايگە، بالۋان سالۋ، ساداق اتۋ، اۋدارىسپاق، تەڭگە الۋ، ت. ب ويىن تۇرلەرىن وتكىزگەن. عۇندار تىلىندە كۇرەس ءسوزى: ءار - حۇرەش دەپ الىنعان. ءار − ەر، كۇشتى ماعىناسىندا، حۇرەش − بالۋان كۇرەسى ماعىناسىن بىلدىرەدى.

  كونە گرەك جازۋشىسى كلاۆدي ءاليان: «ساق جىگىتى ءوزى ۇناتقان قىزعا ۇيلەنگىسى كەلسە، سول قىزبەن كۇرەسۋگە مىندەتتى بولعان. ەگەر بۇل بەلدەسۋدە قىز جەڭىسكە جەتسە، وندا جىگىت سونىڭ قول استىندا قالىپ، باعىنىشتى بولادى. مىقتى، كۇشتى جىگىتتەردىڭ عانا مەرەيى ءوسىپ، بيلىك جۇرگىزگەن» دەپ جازادى. ال يتاليان ساياحاتشىسى ماركو پولو دا كۇرەس ونەرى ساق ەلدەرىندە وركەندەپ ءوسىپ، اسكەري - قولدانبالى جاتتىعۋدىڭ ءبىر تۇرىنە اينالعانىن جانە جىگىتتەرمەن بىرگە قىزداردىڭ دا كۇرەسكە تۇسەتىنىن ايتىپ، تاريح شەجىرەسىنە تىركەگەن. باتىرلار جىرلارىنا زەر سالساڭىز دا حالىقتىڭ جەكپە - جەك ونەرىنە اسىل مۇرا رەتىندە قاراعانىنا كۇمان كەلتىرمەيسىز. اكادەميك، عالىم الكەي مارعۇلان «بالۋان» ءسوزىن كونە تۇركىنىڭ «بلبل» سوزىنەن شىققاندىعىن ايتا كەلىپ، ورحون - ەنيسەي جازۋىنداعى «بالبال» ءسوزى «كەمپىر تاس» قازىرگى ۋاقىتتاعى «بالۋان»، ياعني كۇشتى، مىقتى، الىپ ۇعىمىن بەرەتىندىگىن كورسەتەدى...

  ارينە، مۇنىڭ ءبارى قازاق كۇرەسىنىڭ تاريحى جايلى تۇيىندەپ ايتار ءتۇپ ءسوزىمىز دەسەك، قازىرگى كۇندە قازاق كۇرەسىن تەك قازاق عانا ەمەس، حالىقارا تانىدى. دۇنيە جۇزىلىك قازاق كۇرەس بىرلەستىگى قۇرىلىپ، قازاق كۇرەسىنەن 3 رەت الەمدىك جارىس، 2 رەت ەۆروپا جارىسىن، 9 رەت ازيا جارىسىن، ءبىر رەت افريكا جارىسىن وتكىزگەنى انە سونىڭ ايعاعى.

  ازيا دەمەكشى، قازاق كۇرەسىنەن 9 - كەزەكتى ازيا جۇلدەسىنە تالاسۋ جارىسى گانسۋ ولكەسىنىڭ اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا ءوتىپ، ازيانىڭ 21 ەلىنەن كەلگەن بالۋاندار بوز كىلەمدە بەلدەسىپ، قازاق كۇرەسىنەن قارىم سىناسقان بولاتىن. مىنە وسى حالىقارالىق دودادا قازاق كۇرەسىنىڭ «قاسىندا» جۇرگەن ازاماتتارمەن اڭگىمەلەسىپ، قازاق كۇرەسى جايلى سۇحپات جاساۋدىڭ ءساتى تۋدى.

  ءتىلشى: الدىمەن قازاق كۇرەسىنىڭ دامۋ تاريحى جايلى قىسقاشا توقتالا كەتسەڭىز؟

  سەرىك تۇكەيەۆ (دۇنيە جۇزىلىك قازاق كۇرەس بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسى): قازاق كۇرەسىنىڭ تاريحى ۇزاق. قازاقتى قۇرايتىن تايپا، ۇلىستاردىڭ داۋىرىندە كۇرەس ونەرىنىڭ وركەندەگەندىگىن ەسكەرسەك، ءتول كۇرەسىمىز نەشە عاسىرلىق تاريحقا يە. قازاقتىڭ اسى مەن توي - تومالاعىنىڭ اتاعىن اسىرىپ، ابىرويىن اسپانداتاتىن دا بايگە مەن بالۋان ەكەنى تاريحتان كەلە جاتقان داعدى. مىنە بۇل قازاق كۇرەسىنىڭ ەل اراسىنداعى ۇلىقتالۋ جاعدايىنىڭ قاي دەڭگەيدە ەكەنىن ايعاقتايتىن قاراپايىم مىسال عانا. ال قازاق كۇرەسىنىڭ ۇلتتىق ونەر رەتىندە كەڭىنەن ءناسيحاتتالۋى وتكەن عاسىردىڭ باسىنان باستاۋ الادى. ايتالىق، قازاق كۇرەسى تۇڭعىش رەت 1938 - جىلى الماتىدا وتكىزىلگەن كولحوزشىلاردىڭ رەسپۋبليكالىق سپورت جارىسىنىڭ باعدارلاماسىنا ەنگىزىلدى. 1940 - جىلى مەملەكەت مەرەكەسى قۇرمەتىنە ارنالعان بىرىنشىلىككە تالاسۋ جارىسىندا بالۋاندار 5 سالماق بويىنشا كۇرەس كىلەمىنە شىقتى. 1952 - جىلى تۇركمەنستاننىڭ استاناسى اشحابادتا ورتا ازيا مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى سپورتشىلارى اراسى−نداعى سپورت ويىندارىنىڭ باعدارلاماسىنا ۇلتتىق كۇرەس تە ەنگىزىلىپ، 5 ەلدىڭ بىلىكتى ماماندارى اقىلداسىپ، ۇلتتىق كۇرەستىڭ نەگىزگى ەرەجەسى ەتىپ قازاق كۇرەسى تاسىلدەرىن الۋعا كەلىستى. ويتكەنى قازاق كۇرەسىنىڭ ەرەجەلەرى كلاسسيكالىق كۇرەستەردىڭ تابيعاتىنا جاقىن ءارى ونىڭ بولاشاعى زور ەكەندىگى انىق ەدى.

  قازاق كۇرەسىن قازىر الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرى تانىپ ءبىلدى. 2004 - جىلى 13 - مامىردان 16 - مامىرعا دەيىن بەرلين قالاسىندا قازاق كۇرەسى جايلى الەمدىك جيىن اشىلدى، وعان ەۆروپانىڭ 16 مەملەكەتىنەن جانە ازيادان كوپتەگەن ەلدەردىڭ ۋاكىلدەرى قاتىناستى. وسى جيىندا دۇنيە جۇزىلىك قازاق كۇرەس بىرلەستىگى قۇرىلدى. وسىدان سوڭ قازاق كۇرەسىنەن وتكىزىلەتىن جارىستار رەسپۋبليكالىق دارەجەدەن اسىپ، ازيا جانە الەم بىرىنشىلىكتەرى دەڭگەيىندە وتكىزىلە باستادى. مۇنىڭ مىسالى رەتىندە قازىرگە دەيىن قازاق كۇرەسىنەن 3 رەت الەمدىڭ جارىس، 2 رەت ەۆروپا جارىسى، ءبىر رەت افريكا جارىسى، بۇگىنگى مىناۋ اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا وتكەن جارىستى قوسىپ ەسەپتەگەندە، 9 كەزەك ازيا بىرىنشىلىكتەرى بولىپ ءوتتى. مۇنان سىرت، جاستار اراسىنداعى تۇڭعىش كەزەكتى الەمدىك جارىس يران ەلىندە؛ جاس وسپىرىمدەردىڭ الەمدىك دوداسى برازيليادا وتكەن. بۇيىرسا، بيىل قاراشادا گەرمانيانىڭ ميۋنحەن قالاسىندا قازاق كۇرەسىنەن 4 - كەزەكتى الەمدىك جارىس وتەدى.

  2010 - جىلى دۇنيە جۇزىلىك قازاق كۇرەس بىرلەستىگى دۇنيە جۇزىلىك كۇرەس (فيلا) بىرلەستىگىنە رەسمي مۇشە بولدى. سونىمەن بىرگە، 5 قۇرلىقتاعى 44 ەلدە قازاق كۇرەس بىرلەستىگىنىڭ بولىمشەلەرى قۇرىلدى. بيىل قاراشادا قازاق كۇرەسىنىڭ قازىرگى دامۋى جانە بولاشاعى جايىندا قازاقستاننىڭ استانا قالاسىندا ۇلكەن القالى جيىن وتەدى. بۇعان الەمنىڭ ءار ەلىنەن 500 ۋاكىل شاقىرىلادى. مۇندا قازاق كۇرەسىنىڭ ەرەجەسى، كيىمى جانە باسقا دا قاتىستى ماسەلەلەر جونىندە كەلەلى كەڭەس ايتىلادى. ابىلاي حان دۇنيەگە كەلگەندىگىنىڭ 300 جىلدىعى بايلانىسىمەن جۇڭگو، رەسەي، موڭعۇليا، تۇركيا، يران سياقتى 8 ەل اراسىندا جۇلدە قورى 100 مىڭ دوللار تۇراتىن الەم كۋبوگىن وتكىزۋ جۇمىسىنىڭ دايىندىعى دا قاۋىرت ىستەلۋدە.

  مۇنداي ءىس - شارالاردى نە ءۇشىن ۇيىمداستىرامىز؟! ارينە، ماقسات ايقىن. ءبىزدىڭ ءتۇپ ماقساتىمىز قازاق كۇرەسىن وليمپيادا ويىندارىنىڭ قاتارىنا ەنگىزۋ. وليمپيادا ويىندارىنىڭ قاتارىنا ەنۋدىڭ دە ءبىر تالاي شارتى بار. سونىڭ ءبىرى 4 قۇرلىقتا 64 ەل قولداۋ كورسەتۋ كەرەك ەكەن. ءبىز سوعان 2016 - جىلى جەتسەك دەگەن ءۇمىتىمىز بار. شۇكىر، قازىرگە دەيىن دەيىن بىزگە 05 نەشە ەل قولداۋ كورسەتىپ وتىر. بۇيىرسا، كەلەسى جىلى ازيا ويىندارىنىڭ قاتارىنا كىرەدى دەگەن سەنىمدەمىز.

  ءتىلشى: قازاق كۇرەسىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى نە؟

  باقىت جاڭبىربايەۆ (قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ەڭبەك سىڭىرگەن جاتتىقتىرۋشىسى، حالىقارالىق تورەشى، دۇنيە جۇزىلىك قازاق كۇرەس بىرلەستىگىنىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى): بۇل ويىن ادامنىڭ دەنەسىن شيراتىپ، بۇلشىق ەتتەردى قاتايتادى، توزىمدىلىككە، باتىلدىققا، ەپتىلىككە، تەز ويلانىپ، ءادىس تابا بىلۋگە ماشىقتاندىرادى. قازاقشا كۇرەس كۇش جەتىلدىرەتىن سپورت، سونىمەن قاتار ول قورعانۋدىڭ ۇلتتىق ونەرى. قازاقشا كۇرەستە ادام ءوزىن ەركىن ۇستاپ، ءوز بويىنداعى كۇشىن، ءادىسىن تۇگەل پايدالانا الادى، مۇندا شالۋ، ارقالاي تاستاۋ، قول بايلاپ كۇرەسۋ، سالماقپەن باسۋ، اياقتىڭ باسىمەن ءىلىپ تاستاۋ، جامباسقا الىپ يىرە لاقتىرۋ، بەلىنەن قىسىپ، تىرسەكتەن شالۋ سياقتى ادىستەردىڭ ءبارىن دە قولدانۋعا بولادى. بالۋاندار كىلەم ۇستىندە، ارناۋلى جازىق جەردە، قار ۇستىندە بەلدەسىپ كۇرەسە بەرەدى.

  قازاق كۇرەسىنىڭ باستى ەرەكشەلىگى: قازاق كۇرەسىنىڭ اۋقىمى، كوكجيەگى وتە كەڭ. قازاق كۇرەسىن جەتىك مەڭگەرگەن ادام وزگە حالىقتاردىڭ كۇرەسىن ەركىن مەڭگەرىپ كەتەدى. كەيبىر ادىستەر كۇرەستىڭ كلاسسيكالىق تۇرلەرىنە ساي كەلەتىنىن ايتا كەتكەن دۇرىس. قىسقاسى، قازاق كۇرەسى− ناعىز تەكتى كۇرەس ءتۇرى. ول ناعىز بىلەك كۇشى بۇلقىنعان، قارسىلاسىنىڭ جىگەرىن قۇم قىلعان اپايتوس الىپتاردىڭ كۇرەسى.

  ءتىلشى: قازاق كۇرەسىنىڭ ەرەجەسى قالاي، نەشە سالماق بويىنشا كۇرەسەدى، ۇپايدى قالاي بەرەدى؟

  باقىت جاڭبىربايەۆ: قازاق كۇرەسىنىڭ ەرەجەسى ءبىر كۇندە پايدا بولعان نارسە ەمەس، ونى قالىپتاستىرۋدىڭ ءوزى وڭايعا تۇسكەن جوق. رەي گونزالەس كلاۆديحو داڭقتى قولباسشىسى تەمىردىڭ سارايىندا ەڭ كۇشتى بالۋانداردىڭ بەلبەۋدەن ۇستاپ كۇرەسكەنىن تاماشالايدى. بۇل 1403 − 1406 جىلدار ارالىعى ەكەنىن ەسكەرسەك، بەلبەۋدەن ۇستاپ كۇرەسۋدىڭ ەرەجەسى الدەقايدا ەرتەدەن باستاۋ العانىنا كوز جەتكىزۋگە بولادى. 1928 - جىلعا دەيىن قازاق كۇرەسىنە ارنالعان ءبىرىڭعاي ەرەجە بولعان جوق. بىرەۋلەر قۇشاقتاسىپ كۇرەسسە، بىرەۋلەر شاپانمەن، ەتىكپەن، جالاڭاش كۇرەسكەن. كۇرەسكە شىققان بالۋانداردىڭ جاس ەرەكشەلىكتەرى، سالماق دارەجەلەرى دە ەسكەرىلمەدى. ءار ايماقتا كۇرەستىڭ ءار ءتۇرلى ەرەجەلەرى بولدى. كەيبىر وڭىرلەردە قانداي ەرەجەمەن بەلدەسەتىندەرىن بالۋانداردىڭ ءوزارا كەلىسىمدەرى بويىنشا شەشىلىپ وتىرعان. كۇرەس كيىمى دە ءار ءوڭىردىڭ داستۇرىنە سايكەس ويلاستىرىلىپ، كيىلەتىن بولعان. حالىق اراسىندا اۋىزدان - اۋىزعا جەتكەن كۇرەس ەرەجەلەرىن قاتاڭ تۇردە ساقتاۋعا تىرىسقان. سول زاماندا ەڭ مىقتىنى اتايتىن «تۇيە بالۋان، وگىز بالۋان» ءسوزى بۇگىنگى كۇنگە دەيىن ايتىلىپ ءجۇر. وسىنىڭ ءبارىن قالىپتاستىرىپ، ءبىر جەرگە كەلتىرۋ وڭايعا تۇسكەن جوق. مىسالى، وتكەن عاسىردىڭ 50 - جىلدارى قازاق كۇرەسىنىڭ بىرنەشە ءتۇرلى ەرەجەلەرى بولدى، ۇپاي سانمەن بەرىلدى. ال 80 - جىلدارعا كەلگەندە قازاق كۇرەسىنىڭ جالپى ەرەجەسىن قازاق حالقىنىڭ ۇلتتىق ەرەكشەلىگىنە سايكەستىرۋ ماسەلەسى كوتەرىلدى. 2000 - جىلدان باستاپ بۇل ماسەلەنىڭ «تولعاعى» ءتىپتى جيىلەدى دە، 2 جىل بويى ەل اراسىندا قازاق كۇرەسىنىڭ ەرەجەسى جايلى پىكىر تالاس جۇرگىزىلىپ، 2002 - جىلى قازاق كۇرەسىنىڭ قازىرگى ەرەجەسى بەكىتىلدى. بۇل ەرەجە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ سپورت مينيسترلىگى، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قازاق كۇرەس بىرلەستىگىنىڭ ماقۇلداۋىنان ءوتتى. وسىدان سوڭ، قازاق كۇرەسىن ازيالىق، الەمدىك دەڭگەيگە كوتەرۋ ماسەلەسى كۇنتارتىپكە قويىلدى.

  ال قازاق كۇرەسىنىڭ ەرەجەسىنە كەلسەك، باستاپتا بالۋاندار 6 سالماق بويىنشا كۇرەسكەن. «تۇيە بالۋانعا» ءبىر سالماق بەرىلىپ، 7 سالماق بويىنشا جەكپە - جەككە شىققان. الايدا الەمدىك ولشەمگە كەلتىرۋ ءۇشىن وتكەن جىلدان باستاپ 5 (60، 70، 80، 90 جانە 90نان جوعارى) سالماققا وزگەرتىلدى.

  ءتول كۇرەسىمىزگە 4 ءتۇرلى ءادىس بويىنشا ۇپاي بەرىلەدى. كۇرەس كەزىندە بەلدەسكەن بالۋاننىڭ بىرەۋى قارسى جاعىنىڭ ەكى تىزەسىن نەمەسە ءبىر تىزەسىن جەرگە تيگىزسە، ياعني ەكپەتىنەن تۇسىرسە، وعان «بۇك» ۇپاي بەرىلەدى، بۇل ارادا قول تىرەۋ ەسەپكە الىنبايدى، ەگەر قايتا - قايتا قول تىرەسە، ەسكەرتۋ بەرىلەدى. «بۇك» − قازاقتىڭ كونە ءسوزى، اسىق ويناعاندا دا، بۇك، شىك (بۇگە، شىگە) دەيمىز عوي، بۇل ءسوزدىڭ توركىنى سول. ەكىنشى ۇپاي − «جامباس». بۇل ۇپاي ءبىر جامباسپەن جىعىلعاندا نەمەسە قۇيرىقپەن وتىرىپ قالعان ساتتە بەرىلەدى. بەلدەسكەن ەكى بالۋاننىڭ ءبىرى ءبىر قىرىمەن جىعىلسا، قارسى جاعىنا «جارتىلاي جەڭىس»؛ جاۋىرىنى تيسە، «تازا جەڭىس» جازىلادى. مۇنان سىرت، «ەسكەرتۋ» دە بار، مىسالى، ادەيى اياقتان تەپسە، كۇرەسپەي يتەرىپ تۇرىپ السا، بەلبەۋدەن تومەن قاراي ۇستاسا، جەڭنىڭ ىشىنەن سىرتىنا قاپسىرىپ ۇستاسا... «ەسكەرتۋ» بەرىلەدى. سىزگە ءبىر «ەسكەرتۋ» بەرىلسە، قارسىلاسىڭىزعا ءبىر «بۇك» جازىلادى. 2 - رەت ەسكەرتۋ الساڭىز، قارسى جاعىڭىزعا «جامباس» جازىلادى. 4 رەت ەسكەرتۋ الساڭىز، جەڭىلگەن ەسەپتەلىپ، مايداننان تۇسەسىز. ءمۇبادا، 2 − 3 رەت ەسكەرتۋ الىپ، ياعني قارسى جاعىڭىزدىڭ قورجىنىندا «بۇك»، «جامباس» سياقتى ۇپايلار بولعانىمەن، ءسىز ەبىن كەلتىرىپ، قارسىلاسىڭىزدىڭ جاۋىرىنىن جەرگە تيگىزسەڭىز «تازا جەڭىسپەن» ۇتقان ەسەپتەلەسىز. بۇل ارادا 2 «بۇك» ءبىر جامباسقا، 2 «جامباس» ءبىر «جارتىلاي جەڭىسكە»، 2 «جارتىلاي جەڭىس» ءبىر «تازا جەڭىسكە» تەڭ ەكەنىن دە ەسكەرۋ كەرەك.

  بالۋاندار 5 مينۋت كۇرەسەدى، ەگەر 5 مينۋتتا جىعىسا الماسا، وندا 2 بالۋان بەلبەۋدەن ۇستاپ بەلدەسىپ كۇرەسەدى، الدىمەن قىزىل كيىمدى، ونان سوڭ كوك كيىمدى ۇستايدى. كوك كيىمدى بالۋان ۇستاپ بولدىم دەگەن سوڭ «باستاۋ» بۇيرىعى بەرىلەدى. بەلدەسۋ كەزىندە ءبىر بالۋاننىڭ قولى بەلبەۋدەن شىعىپ كەتسە نەمەسە مايداننان اياعى شىعىپ كەتسە دە جەڭىلگەن ەسەپتەلەدى. ال «ءيتجىعىس» − 2 بالۋاننىڭ كۇرەسۋى كەزىندە بولاتىن جاعداي. 2 بالۋان ءبىر مەزگىلدە جەرگە قۇلاعان جاعدايدا «ءيتجىعىس» ەسەپتەلىپ، بالۋاندار قايتا كۇرەسەدى، ەكى جاققا دا ءنومىر بەرىلمەيدى. تورەشى «باستا» نەمەسە «توقتا» دەمەي تۇرىپ، العان ۇپاي دا ەشقاشان ەسەپ بولمايدى. ال «تۇيە بالۋاندىققا» تالاسۋدا 2 بالۋان تەڭ تۇسسە، سالماعى جەڭىلى ۇتقان ەسەپتەلەدى.

  جارىس كەزىندە مايداننىڭ ەكى شەتىنە ەكى قامشى تاستالادى، بۇل قازاقتىڭ قامشىنى ەكى بۇكتەپ «ءداتىم بار» دەيتىن سالتىنان الىندى. ەگەر كۇرەسكەن 2 بالۋانعا بەرىلگەن ۇپايعا ءبىر جاق نارازى بولسا، قامشىنى ورتاعا تاستايدى. سونىمەن ماسەلەنى تورەشىلەر اقىلداسىپ شەشەدى. قازاق كۇرەسىنىڭ «باستا»، «توقتا» دەگەن سياقتى سوزدەرى قازىر 54 مەملەكەتتە ايتىلىپ جاتقانى ءبىز ءۇشىن ماقتانىش. بوز كىلەمدە افريكالىقتاردىڭ، ەۆروپالىقتاردىڭ «باستا»، «توقتا»، «بۇك»، «جامباس»... دەپ قازاقتىڭ تىلىندە سويلەۋىنىڭ ءوزى قازاقتىڭ، قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسىن كوتەرگەندىك ەمەس پە؟! دەمەك، قازاق كۇرەسى ارقىلى قازاقتىڭ قارا كۇشى عانا ەمەس، سالت - داستۇرى، ءتىلى دە حالىقاراعا تانىلىپ جاتىر.

  ءتىلشى: قازاق كۇرەسىنىڭ تيىمدارىن دا تىلگە الا كەتىڭىز؟

  باقىت جاڭبىربايەۆ: ەرەجەدە جوق ارەكەتتەردىڭ ءبارى شەكتەلگەن ارەكەت ەسەپتەلەدى. كۇرەستىڭ ەرەجەسى بويىنشا كۇرەس ۇستىندە ادامدى زاقىمداۋعا، ۇرىپ - سوعىپ دورەكىلىك جاساۋعا بولمايدى. تابان تىرەپ ۇستاسقان بەتتە اياقتان الۋعا، بەلبەۋدەن تومەن ۇستاۋعا بولمايدى. جەڭنىڭ ىشىنەن سىرتىنا قاپسىرا ۇستاۋعا، ەتەكتەن تارتۋعا بولمايدى. ءتورت تاعانداپ جاتىپ الۋعا دا تيىم سالىنادى.

  ءتىلشى: قازاقستاندا قازاق كۇرەسىن ۇلىقتاۋ اياسىندا قانداي شارالار قولعا الىندى؟

  سەرىك تۇكەيەۆ: قازىر قازاق كۇرەسىن دامىتۋعا جانە ءناسيحاتتاۋعا بارلىق جاعدايلار جاسالعان دەۋگە بولادى. مىسالى، قازاقستاننىڭ بارلىق وبلىستارىندا 1000نان استام جاتتىقتىرۋشى جۇمىس ىستەيدى، 50 مىڭنان استام ادام قازىر قازاق كۇرەسىمەن شۇعىلدانادى، بۇعان مەملەكەت جاعىنان دا قولداۋ كورسەتىلىپ جاتىر. مۇنان سىرت، 9 ۇلكەن جارىس تۇراقتى تۇردە وتكىزىلىپ كەلەدى، مۇنىڭ اراسىندا بەسەۋى حالىقارالىق دارەجەدەگى جارىس. قازاق كۇرەسىن وليمپيادالىق ويىندارىنىڭ دەڭگەيىندە تەڭەستىرەمىز دەگەن ماقساتتا 2011 - جىلدان باستاپ رەسپۋبليكا كولەمىندە «قازاقستان بارىسى» اتىنداعى بالۋاندار بەلدەسۋى ءوتىپ جاتىر. مۇنىڭ باس بايگەسىنە 150 مىڭ دوللار، 900 گرام تازا التىننان قۇيىلعان تايتۇياق، التىن بەلبەۋ جانە جەڭىل ماشينا بەرىلەدى. جاتتىقتىرۋشىسىنا 50 مىڭ دوللار بەرىلەدى.

  ءتىلشى: موڭعۇليادا قازاق كۇرەسىن دامىتۋ، قازاق كۇرەسىن ءناسيحاتتاۋ جاعىندا قانداي جۇمىستار ىستەلىپ جاتىر؟

  باقىت ودىناي ۇلى (موڭعۇليا قازاق كۇرەس قوعامىنىڭ ءتوراعاسى، ەڭبەك سىڭىرگەن سپورتشىسى، قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى سپورت قايراتكەرى، موڭعۇلدىڭ ۇلتتىق كۇرەسىنىڭ مەملەكەتتىك قارشىعا دارەجەلى، ەركىن كۇرەستەن حالىقارالىق سپورت شەبەرى): موڭعۇليادا 2003 - جىلى قازاق كۇرەس بىرلەستىگى قۇرىلدى. 2006 - جىلى قازاق كۇرەسىنىڭ 2 - رەتكى ازيا جارىسى موڭعۇليانىڭ بايىنولگەي ايماعىندا ءوتتى.

  جالپى موڭعۇليادا قازاق كۇرەسىنىڭ دارىپتەلۋى جامان ەمەس. بايىنولگەي ايماعىندا قازاق كۇرەس جارىسى جىل سايىپ ءوتىپ تۇرادى. ال توي - تومالاق، القالى جيىنداردا قازاق كۇرەسى قاعىس قالىپ كورگەن جوق. قىسقاسى، قازاق كۇرەسى ءبىزدىڭ ءتول سپورت ويىنىمىز بولعاندىقتان، ونى شامامىزشا وركەندەتىپ جاتىرمىز دەپ ويلايمىز. سونىڭ ناتيجەسىندە موڭعۇلياداعى ءبىرقانشا بالۋان قازاق كۇرەسىنەن الەمنىڭ، ازيانىڭ اعا جۇلدەگەرى اتاندى.

  ءتىلشى: اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانىندا قازاق كۇرەسنەن وتكەن 9 - كەزەكتى ازيا جۇلدەسىنە تالاسۋ جارىسى قالاي ءوتتى؟

  سەرىك تۇكەيەۆ: جارىس وتە كەرەمەت بولدى. اقسايداعى اعايىنداردىڭ جارىسقا بارىن سالىپ دايىندالعانى كورىنىپ تۇر. شىنىمدى ايتايىن، جارىستى اقسايدا وتكىزۋگە ماقۇلدىق بەرگەندە، مەن ءدال وسىنداي دەڭگەيدە وتەدى دەپ ويلاعان جوقپىن. از عانا قازاعى بار اۋدان وتكىزگەن جارىستىڭ كۇيى نە بولار دەپ تە كۇدىكتەندىم. ءبىراق ءبارى ءبىزدىڭ ويلاعانىمىزدان باسقاشا بولدى. دۇنيەنىڭ ءار جەرىندە، ءار ەلدە بىرنەشە مارتە ازيا جارىسىن، بىرنەشە مارتە الەمدىك جارىستى وتكىزسەك ت−ە، ءدال وسىنداي سالتاناتى−ن اسىرا العامىز جوق. ازيانىڭ 12 ەلىنىڭ سپورتشىلارى جينالعاندا، جۇڭگونىڭ قانداي ەل ەكەنىن، قازاق دەگەن حالىقتىڭ قانداي حالىق ەكەنىن، سالت - ءداستۇرىنىڭ قالاي بولاتىنىن اقسايداعى از عانا قازاقتىڭ پاش ەتكەنىن كورىپ، قاتتى تەبىرەندىم.

  باقىت جاڭبىربايەۆ: اقساي سياقتى الاقانداي اۋدانداعى از عانا قازاقتىڭ حالىقارالىق دەڭگەيدەگى جارىستىڭ تۇسەلىن ءتۇسىرۋىنىڭ ءوزى ماقتاۋعا تاتيتىن ءىس. ال ولاردىڭ جارىستىڭ سالتاناتى ءۇشىن دايىنداعان نومىرلەرى ءتىپتى كەرەمەت. قازاق كۇرەسىن كورەمىز دەپ كەلگەن حالىققا قىزقۋار، كوكبار، بايگە سياقتى ات ءۇستى ويىندارىن، كوش، قىز ۇزاتۋ سياقتى باسقا دا سالت - ءداستۇرىن ءبىر جارق ەتكىزىپ كورسەتكەنىن، اتا سالتىن جوعالتپاي، قازاق دەگەن قانىن قاستەرلەپ جۇرگەنىن كورگەندە، كوزىمىزگە ىستىق جاس الدىق. ءوز باسىم بۇل كەزەكتى جارىستىڭ سالتاناتى وتكەن ءار كەزەكتى جارىستان اسىپ تۇسپەسە، كەم سوققان جوق. ءتىپتى، سالىستىرۋعا كەلمەيدى دەپ ايتۋعا بولادى.

  باقىت ودىناي ۇلى: گانسۋ ولكەسىندە تۇراتىن ازعانتاي قازاقتىڭ قازاق كۇرەسىنەن وتكەن ازيا جارىسىنا وسىنداي ورەدە دايىندالادى دەپ مەن دە مۇلدە ويلاعان جوقپىن. قازاق كۇرەسىنىڭ 2 - كەزەكتى ازيا جارىسى موڭعۇليادا وتكەن. ءبىراق ءبىز ول جارىستى بۇل جولعى جارىستاي كەرەمەت ەتىپ وتكىزە العان جوقپىز. ءبىز دە ۇلتاندى ەلمىز عوي، باسقاسىن ايتپاعاندا، اقسايدىڭ قازاعىنان نەشە ەسە كوپپىز. بۇگىن مىنە وسى از عانا قازاقتىڭ ىستەگەن جۇمىسىن كورىپ قايران قالىپ وتىرمىن... «شينجياڭ گازەتى»

  
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
 
  بۇل حابارعا باعاڭىز
  • 1. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
    2. قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
    3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
    4. ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.