- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
ۇلتتىق تاڭداۋلى مادەنيەت ءداستۇرىن ساۋلەلەندىرىپ، ءار ۇلت باۋىرلاستار تىزە قوسا جۇڭگو ارمانىن جۇزەگە اسىرايىق
پاتيما تۇرسىن
2013.09.30 14:02 كەلۋ قاينارى : ءتاڭىرتاۋ تورابى
ەرتە زامانداردا شىعىس پەن باتىستىڭ ەكونوميكا، مادەنيەت اۋىس - كۇيىسىنىڭ ماڭىزدى دەڭى جانە دانەكەرى بولعان شينجياڭ − ءالميساقتان بەرى كوپ ۇلت قونىستانعان، كوپ ءتۇرلى مادەنيەت، كوپ ءتۇرلى ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن رايون. بولەكشە جاعراپيالىق ورنى جانە ۇلتتار ارا قارىم - قاتىناس، بايلانىس ارقىلى ءار ۇلت حالقى ۇزاق ۋاقىت توعىسا اۋىس - كۇيىس جاساي كەلە مازمۇنى باي، ەلدەن ەرەك دارا مادەنيەتتى بىرگە جاراتتى. ۇيعۇرلار − جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى شاڭىراعىنىڭ ءبىر مۇشەسى، باسقا ۇلتتار سياقتى ۇيعۇرلاردىڭ دا ۇزاق تاريحى مەن ەجەلگى مادەنيەتى بولدى، ۇزاق ۋاقىتتىق تاريحي دامۋ بارىسىندا ۇيعۇر ۇلتىنىڭ ەرەكشەلىگىنە يە ۇلتتىق مادەنيەتىن بىرتىندەپ قالىپتاستىردى.
ايتسەدە، جۋىق مەزگىلدەن بەرى، رايونىمىزدا ۇيعۇر ايەلدەرى قارا جاۋلىق تارتىپ، ۇزىن قارا كويلەك كيەتىن، اۋەلى، ەكى كوزىن عانا جىلتىراتىپ، قالعان بەت - ءجۇزىن تۇمشالاپ الاتىن قۇبىلىس جارىققا شىقتى، ولار مۇنى وزدەرىنشە ءىسلام ءدىنىنىڭ قاعيداسى، ۇيعۇرلاردىڭ ءداستۇرى دەسەدى. قازىر مۇنداي جايت ءوربىپ - ءورشىپ كەلەدى. ءوزىم مۇنداي احۋالدى قۇپتامايمىن، ءبىز ءداستۇرىمىزدىڭ قانداي ەكەنىن، ءىسلام شاريعاتىندا قانداي جازىلعانىن جىعا تانۋىمىز كەرەك.
ءىسلام ءدىنى 7 - عاسىردا اراب تۇبەگىندە دۇنيەگە كەلگەن، 9 - عاسىردىڭ سوڭعى شەنى مەن 10 - عاسىردىڭ باس شەنىندە ءىسلام ءدىنى ورتا ازيا ارقىلى شينجياڭنىڭ وڭتۇستىك رايونىنا جەتكەن. 10 - عاسىردىڭ ورتا شەنىندە ءىسلام دىنىنە سەنگەن قاراحانيلار پاتشالىعى ۇدۇن بۇددا ءدىنى پاتشالىعىنا ءدىن سوعىسىن قوزعادى، 11 - عاسىردىڭ باس شەنىندە ۇدۇن پاتشالىعى قۇرىپ - جوعالىپ، ءىسلام ءدىنى حوتان اۋماعىنا تارادى. 14 - عاسىردىڭ ورتا شەنىنەن باستاپ، شاعاتاي قاعاندىعىنىڭ (شىڭعىسحاننىڭ 2 - ۇلى شاعاتاي باتىس وڭىردە قۇرعان موڭعۇلدارعا تاۋەلدى حاندىق) زورلاۋى مەن ماجبۇرلەۋىندە، ءىسلام ءدىنى شاعاتاي قاعاندىعىنداعى موڭعۇل، ۇيعۇر، قازاق، قىرعىز، تاجىك سەكىلدى ۇلتتار مەن ۇلىستار سەنەتىن باستى دىنگە اينالدى. 16 - عاسىردىڭ باس شەنىندە ءىسلام ءدىنى اقىرى بۇددا ءدىنىنىڭ ورنىن باسىپ، شينجياڭداعى باستى ءدىن بولدى. قازىر ءىسلام ءدىنى − شينجياڭ رايونىندا سەنەتىن ۇلتتار مەن حالىقتار ەڭ كوپ، تارالعان كولەمى ەڭ كەڭ، قوعامدىق ىقپالى ەڭ زور ءدىن. ۇيعۇر، قازاق، حۇيزۋ، قىرعىز، وزبەك، تاجىك، تاتار، دۇڭشياڭ، سالا، باۋان سياقتى كوپتەگەن ۇلتتار ءىسلام دىنىنە سەنەدى.
ءىسلام ءدىنى شينجياڭعا تارالعان نەشە ءجۇز جىلدان بەرگى جازبا ماتەريالدارعا قاراعاندا، ۇيعۇرلاردىڭ كيىم - كەشەگى الۋان ءتۇرلى، باي مازمۇندى بولعان. بۇگىنگى زاماندا جاساپ وتىرعان، ۇيعۇرلاردىڭ ءبىر مۇشەسى بولعان ءبىز اتا - بابالارىمىزدىڭ بىزگە قالدىرعان بوياۋ - ءتۇس جونىندەگى ارمان - تىلەگىن، اسىل تالعامىن اناعۇرلىم تولىق سەزىنە الامىز. ۇيعۇرلاردىڭ كيىم - كەشەگى سان قيلى، كوركەم دە جاراسىمدى كەلەدى، ۇيعۇرلاردىڭ اشىق - جارقىن مىنەز - قۇلقىن تولىق ايگىلەيدى، سونىمەن بىرگە، شينجياڭنىڭ قورشاعان ورتا ەرەكشەلىگىنە دە توتەنشە ساي كەلەدى. اپەكە - سىڭلىلەرىمىز وزدەرى ۇناتاتىن بوياۋ - ءتۇس بويىنشا جاسانادى، جاقتىراتىن كويلەك - كونشەگىن الادى، سىرتىنان شاپان نەمەسە كاستيۋم كيەدى، قىزدار بالا كەزىنەن قۇلاعىنىڭ سىرعالىعىن تەستىرىپ، سىرعا تاعادى. بويجەتكەننەن كەيىن ءار ءتۇرلى سىرعا تاعۋعا اۋەس كەلەدى. القا، بىلەزىك، سىرعا تاعىپ جاسانۋدى دا ۇناتادى. ءبىز «وسىما» وسىمدىگى ارقىلى قاسىمىزدى قالىڭ وسىرۋگە، قاس قالام ارقىلى قاسىمىزدى ءارى قارا، ءارى قالىڭ ەتىپ بوياۋعا، تىرناق مايىمەن تىرناقتارىمىزدى بوياۋعا، سول ارقىلى ادەمى كورىنۋگە قۇشتارمىز.
ءبىزدىڭ ەستەتيكالىق كوزقاراسىمىزدا قىزىل ءتۇس قىزعىندىلىققا، كوڭىلدىلىككە، جاقسىلىققا؛ اق ءتۇس پاكتىككە، تازالىققا، قاراپايىمدىلىققا، سىرلىلىققا؛ سارى ءتۇس قايعى - قاسىرەتكە، كەرەناۋلىققا؛ كوك ءتۇس جاستىققا، باقىتتىلىققا؛ قارا ءتۇس اۋىر ويلىلىققا، مۇڭ - دەرتكە ۋاكىلدىك ەتەدى. سوندىقتان اپەكە - سىڭلىلەرىمىز كوبىنەسە اشىق ءتۇستى كويلەك - كونشەك كيەدى، اسىرەسە، كەلىنشەكتەر گۇل ورنەكتى اتلاس كويلەك كيۋگە بەيىم كەلەدى، مۇنداي كەزدەمە - بۇلدىڭ ساپاسى جاقسى بولىپ قانا قويماي، كوزگە دە ادەمى كورىنەدى. ۇيعۇر ەر - ايەلدەرى تۇگەل باس كيىم كيەدى، جازدا گۇلدى دوپپا، قىستا تىماق كيەدى. وڭتۇستىك شينجياڭداعى ۇيعۇر ايەلدەرى گۇلدى دوپپا كيۋدەن سىرت، گۇلدى جاۋلىق تارتۋدى دا ۇناتادى.
ۇيعۇرلاردىڭ شاش قويۋىنىڭ دا ىرىم - جىرىمى بولادى، نەكەلەنۋدەن ىلگەرى، ۇيعۇر قىزدارى شاشىن ءورىپ، كوپ سالالى ۇزىن بۇرىم قويادى. نەكەلەنگەننەن كەيىن، شاش فورماسىن وزگەرتەدى. وڭتۇستىك شينجياڭداعى ۇيعۇر ايەلدەرى كوبىنەسە 4 ءورىم ەتىپ بۇرىم قويادى، الدىنا تۇسىرەتىنى جىڭىشكەلەۋ، ارتقا قوياتىنى جۋانداۋ بولادى، ونان كەيىن 4 بۇرىمدى قوسىپ، 2 بۇرىم ەتىپ ءورىپ تە الادى.
قوعامنىڭ دامۋىنا بايلانىستى، ۇيعۇرلاردىڭ كيىم - كەشەگىندە دە كەيبىر وزگەرىستەر بولدى، ەرلەرى تىك جاعالى شاپان كيۋدەن سىرت، كاستيۋم، بىلعارى شاپان دا كيەدى؛ ايەلدەرى كازەكەي، كاستيۋم كيەدى، جاھاندانۋ اياق الىسىنىڭ تەزدەۋىنە ىلەسە، كوپ ساندى ۇيعۇر قىز - كەلىنشەكتەرى ەرەكشە مودالى وسى زامانعى كيىم - كەشەكتەردى كيەتىن بولدى، كەيبىرەۋى، اۋەلى، ۇيعۇرلاردىڭ ءداستۇرلى اتلاسى مەن قازىرگى حالىقارالىق مودا جوباسىن ۇشتاستىرا كيىم كيىپ، ءارى ۇلتتىق تاڭداۋلى، ءداستۇرلى مادەنيەتتى ايگىلەسە، ءارى وسى زامانعى ءداۋىر لەبىن ەستىردى، بۇل دا ۇلتتىق مادەنيەتتى زاماننىڭ دامۋىمەن ۇشتاستىرعاندا عانا، ونىڭ قارىشتاپ دامىپ، كۇن سايىن العا باساتىنىن تولىق تۇسىندىرەدى.
بۇرىن ءبىز ۇنەمى كينو، تەلە فيلمدەردەن عانا اراب ەلدەرى ايەلدەرىنىڭ جەلەك تارتىپ الىپ، ۇلكەندى - كىشىلى كوشەلەرىندە جۇرەتىنىن كورەتىن ەدىك، ال قازىر ءوز ورتامىزدىڭ كەز - كەلگەن تۇسىنان باسىنان - اياعىنا دەيىن قارا كيىم كيىپ الاتىن ۇيعۇر ايەلدەرىن كەزىكتىرە الامىز. اراب ءوڭىرىنىڭ كليماتى قۇرعاق، قۇمدى بوران كوپ بولاتىندىقتان، ارابتار جەلەك تارتادى، جەلەك تارتىپ، بەت - ءجۇزىن كۇن كۇيدىرۋدەن، قۇم - توپىراق قۇيىلۋدان ساقتانادى، تازالىققا دا ءتيىمدى كەلەدى. بۇل −− ارابتاردىڭ جەرگىلىكتى ورىننىڭ كليماتىنا سايكەسۋ ءۇشىن قالىپتاستىرعان ءداستۇرى. كەيبىر ءىسلام ەلدەرىندە، ماسەلەن، ەگيپەت، تۇركيا سياقتى مەملەكەتتەردە حالىقتىڭ باسىم كوپ ساندىسى ءىسلام دىنىنە سەنەدى، ءبىراق ولار ارابتار سياقتى ۇزىن كيىم كيىپ، بەت - ءجۇزىن تۇمشالاپ المايدى، بۇل تۇمشالانۋ ءىسلام شاريعاتىندا جوق قاعيدا ەكەنىن تۇسىندىرەدى.
ۇزىن قارا كويلەك كيۋ، قارا جاۋلىق سالۋ، ءتىپتى، بەت - ءجۇزىن بۇركەپ الۋ مۇلدە ۇيعۇرلاردىڭ ۇلتتىق ءداستۇرى مەن ەرەكشەلىگى ەمەس، قايتا ءوزىن - ءوزى جوعالتاتىن تايازدىق سانالادى. ۇزاق ۋاقىتتىق تاريحي مادەنيەت ءداستۇرى بار ۇيعۇر ۇلتى دا باسقا باۋىرلاس ۇلتتار سياقتى «جۇڭگو ارمانىن» جۇزەگە اسىرۋداي تاريحي بورىش ارقالاپ وتىر، «جۇڭگو ارمانىن» جۇزەگە اسىرۋ ۇلى ساپارىندا ۇلتتىق تاڭداۋلى مادەنيەت داستۇرىنە ۇزدىكسىز مۇراگەرلىك ەتىپ جانە ونى اشىپ، وسى زامانعى مادەنيەتتى جەتەكشى ەتىپ، ۇلتتىق مادەنيەت پەن وسى زامانعى مادەنيەتتى ءوزارا توعىستىرىپ، ونىڭ تىرشىلىك تىنىسىن كەڭەيتە ءتۇسۋى كەرەك. «شينجياڭ گازەتى»
(اۆتور: شينجياڭ وقۋ - اعارتۋ ينستيتۋتى يدەيالىق ساياسي قىزمەت ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، دوتسەنت)
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
