بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى    
  • ورتالىق
  • ەل ءىشى
  • شينجياڭ
  • حالىقارا

سۋرەتتى حابار

حالىق تورابى>>شينجياڭ حابارلارى

باعاقتان بايقاپ، تويدان تۇيگەندەرىم

2015.04.10 18:11     كەلۋ قاينارى : شينجياڭ حالىق راديو ستانسياسى تورابى

  وزگە ۇلتتارمەن سالىستىرعاندا، ۇلتىمىز وزىنە ءتان ءداستۇرلى تويلارى ءبىرشاما مول ءارى تويلاردى وتە دابىرالى وتكىزۋگە ءمان بەرگەن ۇلت. حالقىمىز ەجەلدەن بەرى «شاقىرعانعا بار، شاققاننان قاش» دەپ شاقىرعان جەردەن، اسرەسە، تورقالى تويدان قالماي قاتىناسىپ، تۋىستىق، دوستىق بايلانىسقا ءمان بەرگەن. بۇگىندە وسى ءبىر تاماشا داستۇرگە مۇراگەرلىك ەتىپ كەلەدى. ەرتە كەزدە ءبىر وتباسىندا توي بولسا، اي بۇرىن ۋاقىتىن تۇراقتاندىرىپ، توڭىرەككە ات شاپتىرىپ حابارلاندىراتىن، ال، قازىر قوعامنىڭ دامۋىنا ىلەسىپ، باعاق تاراتۋ ارقىلى تويعا شاقىرىلاتىن بولدى. الايدا، توي باعاقتارىنا جازىلعان ولەڭدەردى كورسەڭىز كەيبىرى ءتورت جولعا تىزە سالعان ولەڭ سىماق تا، ال كەيبىرەۋىندەگى لوگيكاسىز سوزدەردى كورىپ قاراداي قىسىلاسىڭ. باعاققا جازعان ولەڭنەن ونى جازعان ادامنىڭ اقىندىق ورەسى مەن باعاق باسۋشىنىڭ قابىلەتى، تەحنيكاسىنىڭ قانشالىقتى دەڭگەيدە ەكەنىن ايتپاي ـ اق كورىپ الۋعا بولادى. ەگەر باعاققا ءسوزسىز ولەڭ جازۋعا تۋرا كەلسە، وندا ادەبي ساۋاتى بار، قازاق ءتىلى گرامماتيكاسىنا قانىق ازاماتتارعا جازدىرعان ءجون دەپ ويلايمىن.

  وسى ورايدا باعاق باسۋشىلارعا ايتارىم: سوزدەرگە دايەكشە قويۋ مەن قويماۋدىڭ دا بەلگىلى عىلمي قاعيداسى بار. ول قاعيدانى باعاق باسۋشىلار ءسوزسىز يگەرۋى كەرەك.ءسىز باعاق باسۋدى نەگىزگى كاسىپ ەتىپ، سودان تاپاۋات تاۋىپ وتىر ەكەنسىز، ەندەشە، باعاق باسۋعا ءسال قاراماي، ءۇتىر ـ نۇكتەسىنەن تارتىپ سوزدەردىڭ ءوزارا بايلانىسى مەن لوگيكاسىنا دەيىن قاداعالاي نازار اۋدارىپ، اسا جاۋاپكەرلىكپەن ساپالى قىزمەت وتەگەنىڭىز ءجون.

  تويدان تۇيگەندەرىم تۋرالى

  اراقتى ۇلتىمىز بەرتىننەن باستاپ ازداپ تۇتىنا باستادى دا، كەيىن كەلە وتباسىنداعى شاعىن باس قوسۋىمىزدان تارتىپ، ءتۇرلى توي ـ تومالاقتارىمىزدا داستارقاننىڭ ءبىر شەتىنەن كورىنەتىندى تاپتى. اراقتى قۇيماسا وتىرىستىڭ ءسانى، تويدىڭ ءمانى جوقتاي سەزىلەدى دە، ارتىق ءىشىپ العاندار ماس بولىپ، جايعان داستارقاننىڭ بەرەكەسىن كەتىرىپ، تويدىڭ شىرقى بۇزىلاتىن. ال، قازىرگى ادامداردىڭ اراققا بولعان تۇسىنىگى ايقىندالىپ، اراق توي ـ تومالاعىمىزدىڭ داستارقانىنان بىرتىندەپ قاعىس قالىپ، ونىڭ ورنىنا ۇلتىمىزدىڭ ازىقتىعى مول سۋسىنى ـــ قىمىز بەن شۇبات قۇيىلاتىن بولدى. بۇل ماقتاۋعا، ماقتانۋعا تاتيدى.

  قازىر تويىمىز نەگىزىنەن رەستۋرانداردا وتەتىندىكتەن، توي يەسى ءۇشىن قولايلىلىق اكەلدى. كۇتۋشىنىڭ كوپ بولۋى بۇرىن 5 دە 6 ادام عانا ءبىر تويدىڭ بارلىق جۇمىسىن باسقارىپ، شىپ ـ شىرعاسىن شعارماي، توي يەسىنىڭ قاجەتىنەن شىعىپ، تويعا كەلۋشىلەردىڭ كوڭىلىنە تولىپ، ءبىر تويدى ءوز مانىندە جولعا سالاتىن. قازىر كۇتۋشىگە 60 دا 70 ادام شاقىراتىندى تاپتى. ويلاپ كورسەڭىز، كۇتۋشىگە مۇنداي مول شاقىرۋدىڭ استارىندا مىنانداي ءبىر قانشا ءمان بار كورىنەدى: كەي توي يەسى بىرەۋىن كۇتۋشىگە شاقىرساق، ەندى بىرەۋى رەنجىپ قالادى دەپ ارالاسىپ جۇرگەن كوڭىل جەتەر دوس ـ جاران، كورشى ـ قولاڭ، قىزمەتتەستەرىن تۇگەل شاقىرۋعا ءماجبۇر بولسا، ال كەيبىرەۋى كۇتۋشىگە كوپ ادام شاقىرساق، ولار كۇتۋشى بولعاسىن اقشانى كوبىرەك اكەلەدى دەپ قارايدى ەكەن. ەندى بىرەۋلەرى كۇتۋشى كوپ بولسا تويدا ادام كوپ سەكىلدى بولىپ كورىنەدى دە، وزگەلەر قوعامدا ارالاساتىن ادامدارى كوپ ەكەن دەپ قارايتىن كورىنەدى. امالياتتا توي كۇنى وسى كۇتۋشىلەردىڭ از ساندىسى عانا جۇمىس ىستەپ، قالعاندارى توي يەسىنىڭ كوڭىلىنە بولا توبە كورسەتىپ، بەكەرگە ساندالىپ ۋاقىتتى بوس وتكىزەدى. كۇتۋشىگە شاقىرعان ادام تويعا اقشا كوپ اكەلەدى دەۋ بوس ءسوز. سەبەبى، اتامىز قازاق «بەرەگەن قولىم الاعان»، «بىرەۋدىڭ جامباسىن جەسەڭ، ۇشاڭدى سايلا» دەيدى. سەن ونىڭ تويىنا قانشا اپارساڭ، ودا ساعان سول اپارعان اقشاڭنىڭ توڭىرەگىندە عانا اقشا اكەلەرى داۋسىز. كۇتۋشىلەر كوپ بولسا، تويعا كەلۋشىلەر مىنالاردىڭ قوعامدا ارالاساتىنى كوپ ەكەن دەپ قاراسىن دەۋى نە ءسوز؟ مۇنداي جالعان اتاق ـ ابىرويدىڭ قاجەتى قانشا. «ءوزى جاقسى ادامعا مىڭ كىسىلىك ورىن بار»، «جاقسىنىڭ دوسى مىڭنان اسادى، جاماننىڭ ماڭىن كىم باسادى» ـ دەگەندەي، ءوزىڭ وزگەلەرمەن شىعىسىمدى، اينالاداعىلارعا مەيىرىمدى، دوس ـ جاران، تۋىس ـ تۋعاندارىمەن تاتۋ بولساڭ، وندا ولار تويىڭا شاقىرماساڭ دا كەلەدى. ال، قوعامدىق ورتادا مەيىرىمسىز بولساڭ، وندا سەنىڭ تويىڭا كىم كەلەدى. وسىنداي كوزقاراستا بولعان ادامداردىڭ ويىنىڭ استارىنا ۇڭىلەر بولساق، ونىڭ قوعامدىق ورتادا وزگەلەرمەن كوپ ارالاسپايتىنىن ايتپاي ـ اق اڭعارۋعا بولادى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، سونشاما كوپ كۇتۋشىدەن توي كۇنى كۇيىنىپ ىستەيتىندەرى تەك بىرنەشەۋى عانا. كەي تويلاردا «كوپ سۋىر ءىن قازبايدى، ءىن قازسا تۇزۋ قازبايدى» دەگەندەي، سونشاما كوپ كۇتۋشىلەرىمىز بىرىنە ـ ءبىرى سەنىپ نەمەسە باس ـ باسىنا تارتىپ، تويعا كەلگەن قوناقتارعا ەشكىم دە ءمان بەرمەي، قوناقتاردىڭ رەنجىپ كەتكەنىن كورىپ تە ءجۇرمىز. ادەتتە، «توي كوپتىڭ ءىسى»، «توي كوپپەن بىتەدى» دەپ جاتامىز. راسىندا، ءبىر وتباسىندا بولعان ءارقانداي تويدى بىرەر ادامنىڭ جونەلتۋى مۇمكىن ەمەس. سول ءۇشىن كوپتىڭ شارۋاسى ءارى كوپپەن بىتەتىن تويىمىز ءمان ـ ماعىنالى ءوتسىن دەسەك، ەڭ اۋەلى، كۇتۋشىگە كۇيىنىپ جۇمىس ىستەپ بەرەتىن جاقىن، جان اشىر ادامداردى عانا ىقشامداپ شاقىرعانىمىز ءجون.

  رەستۋرانداعى تويلاردىڭ دۋماندى ءوتۋى ءۇشىن مۋزيكا اسپاپتارىن ىستەتەمىز. وسى بارىستا تىم زور داۋىسپەن قويىلعان دۇڭكىلدەك مۋزيكادان باسىم كوبى ابدەن قاجىپ بولدى. قاراپ وتىرساڭىز، تويعا كەلگەن كەي ادامدار ستولعا وتىرىپ تاماق اۋىز ءتيىپ تەزىرەك كەتۋگە اسىقسا، ال، ەندى بىرەۋلەردىڭ تەك ەسىك جاقتان تويلىعىن تىزىمدەتە سالىپ، تاماق اۋىز تيمەي كەتە باراتىنىن، تويدا وتىرعان ادامداردىڭ كوپ ساندىسى مۋزيكا قويىلعاندا ساحنا جاققا تىجىرىنا قارايتىنىن، ءتىپتى، كەيبىر ادامداردىڭ مۋزيكا شالۋشىعا «مۋزيكانىڭ داۋىسىن باسشى» دەپ ايعايلاپ جاتاتىنىن قۇلاعىمىز شالىپ ءجۇر. ارينە، ولار وزگەدەن ەمەس، مازانى العان مۋزيكانىڭ قاتتى شۋىلىنان ابدەن مەزى بولعاندار. تويعا كەلگەن ادامدار كۇندە بىرگە جۇرگەن جوق. ولار توي دامىنەن اۋىز تيە وتىرىپ، ءوزارا اماندىق سۇراسىپ كەڭەسەيىن دەسە، وعان جوعارى داۋىستا قويىلعان مۋزيكا ءۇنى مۇلدە مۇمكىندىك تۋدىرمايدى. تويدان شققان سوڭ ءبىرقىدىرۋ ۋاقىتقا دەيىن قۇلاعىڭ ءبىتىپ نەمەسە دۇڭكىلدەگەن داۋىس قايتا ـ قايتا قۇلاعىڭدا جاڭعىرىپ مازاڭدى ابدەن الادى. تىم ارتىق شۋىلدىڭ ادام دەنساۋلىعىنا بولعان زيانى تۋرالى شەتەل ماماندارى مىنانداي ءبىر سىناق جاساعان. ولار ءبىر قۇدىقتان الىنعان سۋدى ءۇش ستاكانعا قۇيىپ، ءبىرىنشى ستاكاندى ءارى قاتتى ءارى جاعىمسىز ورىندالعان مۋزيكانىڭ قاسىنا قويعان. ەكىنشى ستاكاندى كوشەدەگى ءتۇرلى شۋىلى بار ورتاعا اپارىپ قويعان. ءۇشىنشى ستاكاندى ءارى باياۋ، ءارى جاعىمدى ورىندالعان مۋزيكانىڭ قاسىنا قويىپ، ءبىرقىدىرۋ ۋاقىتتان كەيىن ءۇش ستاكاندى دا ءبىر مۇزداتقىشتىڭ ىشىنە قويىپ، ابدەن مۇز بولىپ قاتقان سوڭ مۇز كريستالىنا تەكسەرۋ جۇرگىزگەن. وسى بارىستا ولار ءبىرىنشى ستاكانداعى مۇز كريستالىنىڭ تىم رەتسىز، ەكىنشى ستاكانداعى مۇز كريستالىنىڭ ءبىرىنشى ستاكاننىڭ مۇز كريستالمەن سالىستىرعاندا ءسال رەتتىلەۋ، ءۇشىنشى ستاكانداعى مۇز كريستالىنىڭ سونداي رەتتى قاتقانىن بايقاعان. وسى تاجىريبەدەن كەيىن عالىمدار شەكتەن تىس قاتتى شۋىلدىڭ سۋدىڭ مولەكۋلاسىنا وسىنشاما اسەر ەتكەنىن ايتا كەلىپ، مۇنداي شۋىلدىڭ ادامنىڭ اسا سەزگىر كلەتكالارىن زاقىمداپ، عۇمىرىن قىسقارتاتىندىعىن، جاعىمدى ءارى باياۋ مۋزيكانىڭ ادامدارعا رۋحاني ءلاززات باعىشتاپ، ۇزاق جاساۋىنا وزىندىك سەپتىگىن تيگىزەتىندىگىن ەسكەرتكەن. سول ءۇشىن تويدا، الەۋمەتتىك ورتادا دا شاما بار شۋىلدى بارىنشا ازايتىپ، جاعىمدى دا باسەڭ مۋزيكالاردان ءلاززاتتانۋعا ادەتتەنگەنىمىز ابزا قازاق حالقى «باتالى قۇل ارىماس، باتاسىز قۇل جارىماس»، «جاڭبىرمەن جەر كوگەرەر، باتامەن ەل كوگەرەر» دەپ ءارقانداي ءبىر توي ـ تومالاق، يگى ىستەردە اۋىلداعى دۋالى اۋىز، جاسى ۇلكەن قارتتاردان باتا الادى. قارتتار ورامدى وي، شەشەن سوزبەن تاقپاقتاپ، كەيدە قارا سوزبەن ويدان ورنەكتەپ باتا بەرەدى. ءجۇرىلىپ جاتقان قيمىلدىڭ مازمۇنىنا ساي، جۇيەلى باتا بەرگەن قارتتاردى «باتاگوي ادام» دەپ قۇرمەتتەيدى. قازىرگى تويلاردا كەيبىر قارتتارعا باتا بەرىڭىز دەسە، ساحناعا شعىپ الىپ جازىپ العان باتاسىن وقيدى. كەيبىرى جازىپ العان باتانىڭ جازۋىن تاني الماي: «بالام كوزىم جەتپەيدى، مىنانى سەن وقىپ بەرشى» دەپ اساباعا مىندەتتەيتىنىن قايتەرسىز. كەي قارتتارىمىز جاتتاپ العان باتاسىن ايتىپ بەرە الماي، ءبىردىڭ باسىن، ءبىردىڭ اياعىن ايتىپ، بەرگەن باتاسىنان ايتقان قاتەسى كوپ بولىپ ساحنادان تۇسەدى. كەيبىرىڭىز بۇل ادامدار قارتايدى، ولارعا سىن جوق دەپ قاراۋىڭىز مۇمكىن. ءبىراق، قارتتارىمىزدىڭ ورتامىزداعى ابىرويى باسقاشا، ەندەشە، قارتتارىمىز ءۇشىن الىپ ايتقاندا بىرەر اۋىز باتا بەرۋگە قارتتىق بوگەت بولا المايدى. سوندىقتان، قارتتارىمىز باتاعا تولىق دايىندالىپ، تويدىڭ مازمۇنىن قوسىپ تاقپاقتاپ، نە قارا سوزبەن كوكەيگە قونىمدى ەتىپ، نەمەسە بۇرىنعى وتكەن شەشەن ـ عۇلامالاردىڭ بەرگەن باتاسىنان بىرەر اۋىز جاتتاپ الىپ باتا بەرسە دە بولادى. باتا بەرسىن دەپ قۇرمەتتەپ ساحناعا شىعارعاندا ەشتەمە ايتا الماساڭىز، ىرىقسىز كۇيگە ءتۇسىپ ۇياتقا ءوزىڭىز قالارىڭىز داۋسىز. سول ءۇشىن قارتتارىمىز باتا بەرۋدى تەك تويدا مىندەت وتەۋ عانا دەپ جالاڭ تۇسىنبەي، جۇيەلى باتا بەرۋگە داعدىلانعانى ءجون.

  ءتۇرلى ويىندار تۋرالى اتامىز قازاق: «باس تارتپايدى مويىنسىز، توي بولمايدى ويىنسىز» دەپ، تويلاردا ءتۇرلى ويىندار بولۋىن ەسكەرتەدى. ەرتەدە ۇلتىمىزداعى باردام ادامدار رۋحاني مادەنيەت ءۇشىن كەلىن ءتۇسىرۋ تويى مەن اس بەرۋدە بايگە، بالۋان، قىزقۋار، كوكپار تارتۋ، اقىندار ايتىسى سياقتى ۇلتتىق ويىندارىمىزدى ارنايى ۇيىمداستىرعان. بۇل قيمىلداردى وتكىزۋدەگى نەگىزگى ماقسات ات ـ اتاعىن شىعارۋ ەمەس، قايتا ۇلتىمىزدىڭ ءداستۇرلى سپورت ويىن تۇرلەرى ۇمىت بولماسىن، جاستارىمىز ءوز ونەرلەرىن كورسەتىپ ەرەكشەلىكتەرىن ساۋلەلەندىرسىن، جەتكىنشەكتەر ونەگە الىپ، تويعا جينالعان جۇرت ءتۇرلى ويىنداردى كورىپ ءلاززاتتانىپ كوڭىلدى قايتسىن دەگەن بولسا؛ وسى قيمىلداردىڭ وتكىزىلۋىنىڭ ەندى ءبىر سەبەبى، ەرتە زاماندا ۇلتىمىزدىڭ وسىنداي قيمىلىنا ارنايى قارجى شىعارىپ ۇيىستىرىپ، قولداۋ كورسەتەتىن ۇكىمەت بولماعان. حالقىمىز وسىنداي وتباسىندا بولعان تويلاردا عانا بۇل قيمىلدى وتكىزىپ، سول ارقىلى قۇندى مادەنيەتىمىزدى ۇرپاقتان-ۇرپاققا جالعاستىرىپ وتىرعان. قازىر اۋقاتى ءبىرشاما جوعارى ەگىنشى ـ مالشىلارىمىز توي بولسا ات شاپتىرىپ، بالۋان سالىپ دابىرالى وتكىزۋدە. «بىرەۋ تويىپ سەكىرەدى، بىرەۋ توڭىپ سەكىرەدى»، «بۇقا بۋعا سەمىرسە، ازبان دۋعا سەمىرەدى» دەگەندەي مۇنى كورە قالعان كەي ازاماتتارىمىز ءال ـ اۋقاتىمەن ەسەپتەسپەي، قۇر اتاققا بوي ۇرىپ، اناۋ قالتالىلارعا كوزسىزدىكپەن ەلىكتەپ، «سوقىر قارعا دۇرمەككە ۇشادىنىڭ» كەبىنىن كيىپ، وزگەلەردەن قارىز الىپ تويىندا بايگە سالىپ، «اتتىعا ەرەم دەپ جاياۋدىڭ تاڭى ايرىلىپتى» دەگەندەي، ورىنسىز قارىزدىڭ قۇي باتپاعىنا بەلشەسىنەن باتقاندارى دا جوق ەمەس. اتامىز قازاق «الىڭە قاراي اس ءىش، بويىڭا قاراي كيىم ءپىش»، «كورپەڭە قاراي كوسىل»، «قارعا قاز بولام دەپ اياعىن ءۇسىتىپتى» دەيتىن تاربيەلىك تاعىلىمى توتەنشە زور ماقال ـ ماتەلدەر ارقىلى ۇرپاقتارعا تاربيە بەرگەن. اۋقاتىڭ كوتەرمەسە نەسىنە اۋرە بولاسىڭ، ەشكىم سەنى تويىندا ات شاپتىرىپ، بالۋان سالمادى دەپ سوكپەيدى عوي.

  ءارقانداي ءبىر ءىس تىم شەكتەن اسسا ونىڭ زيانى بولاتىنىن جۇرتتىڭ ءبارى بىلەدى. جيىپ ايتقاندا، وسىزامانعى مادەنيەتتى دامىتۋ تالابىنا سايكەسىپ، قوعامدىق زاڭ ـ ءمورال كولەمىنەن شىقپاي، ۇلتىمىزدىڭ وزىنە ءتان توي ـ تومالاعىن ءوز مانىندە وتكىزىپ، تاماشا سالت ـ ءداستۇرىمىزدىڭ اقاۋسىز جالعاسۋىنا ورتاق ءۇن قوسقانىمىز ورىندى دەپ سانايمىن.
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
 
  بۇل حابارعا باعاڭىز
  • 1. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
    2. قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
    3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
    4. ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.