شينجياڭعا قاتىستى ءبىرقانشا تاريحي ماسەلە

2019.07.23 11:06   كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى

　　(2019 - جىلى 7 - اي)جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ اقپارات كەڭسەسىمازمۇنىالعى ءسوز ءبىرىنشى، شينجياڭ جۇڭگو تەرريتورياسىنىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگىەكىنشى، شينجياڭ ەجەلدەن ”شىعىس تۇركستان“ ەمەسءۇشىنشى، شينجياڭداعى ۇلتتار − جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ قۇرامداس بولىگىءتورتىنشى، ۇيعۇر ۇلتى ۇزاق ۋاقىت قونىس اۋدارۋ، توعىسۋ ارقىلى قالىپتاسقانبەسىنشى، شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى − جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى التىنشى، شينجياڭ تاريحتان بەرى كوپ ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن ءوڭىرجەتىنشى، ءىسلام ءدىنى ۇيعۇر ۇلتى تۋمىسىنان سەنگەن ءارى بىردەن - ءبىر سەنگەن ءدىن ەمەس سوڭعى ءسوزقوسىمشا:جۇڭگو تاريحىنىڭ جىلنامالىق كەستەسى

　　العى ءسوز

　　جۇڭگو شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى جۇڭگونىڭ سولتۇستىك - باتىسىندا، ازيا - ەۆروپا ۇلى قۇرلىعىنىڭ كىندىگىندە، موڭعۇليا، رەسەي، قازاقستان، قىرعىزستان، تاجىكستان، اۋعانستان، پاكيستان، ءۇندىستان 8 مەملەكەتپەن شەكارالاسادى. ايگىلى جىبەك جولى وسى ارادا بايىرعى جۇڭگونى دۇنيە جۇزىمەن بايلانىستىرىپ، ونى كوپ ءتۇرلى وركەنيەتتىڭ توعىسقان جەرىنە اينالدىردى.

　　جۇڭگو ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەت، شينجياڭداعى ۇلتتار جۇڭحۋا ۇلتى شاڭىراعىنىڭ تامىرلاس مۇشەسى، ۇزاق تاريحي دامۋ بارىسىندا شينجياڭنىڭ تاعدىرى باستان - اياق ۇلى وتاننىڭ جانە جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ تاعدىرىمەن بىتە قايناسىپ كەلەدى. الايدا، ءبىر مەزگىلدەن بەرى، شەكارا ءىشى - سىرتىنداعى جاۋ كۇشتەر، اسىرەسە، ۇلتتىق بولشەكتەۋشى كۇشتەر، ءدىني ۇشقارى كۇشتەر، زورلىقتى لاڭكەس كۇشتەر (تومەندە قىسقاشا ”ءۇش ءتۇرلى كۇش“ دەپ اتالادى) جۇڭگونى بولشەكتەۋ، ىدىراتۋ ماقساتىنا جەتۋ ءۇشىن، تاريحتى قاساقانا بۇرمالاپ، دۇرىس پەن بۇرىستى شاتاستىردى. ولار شينجياڭ جۇڭگونىڭ ەجەلدەن بەرگى تەرريتورياسى ەكەندىگىن جوققا شىعارىپ، شينجياڭنىڭ ەجەلدەن كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان، كوپ مادەنيەت اۋىس - كۇيىس جاساعان، كوپ ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن وبيەكتيۆ شىندىقتى تەرىسكە شىعارىپ، شينجياڭدى ”شىعىس تۇركستان“ دەپ داۋرىعىپ، شينجياڭ ”تاۋەلسىزدىگىن“ دارىپتەپ، شينجياڭداعى ۇلتتاردى جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى شاڭىراعىنان، شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتىن كوپ نەگىزدى ءبىر تۇلعالى جۇڭحۋا مادەنيەتىنەن ءبولىپ تاستاۋعا سۇقتاندى.

　　تاريح بۇرمالاۋعا كونبەيدى، فاكتتى تەرىسكە شىعارۋعا كەلمەيدى. شينجياڭ جۇڭگونىڭ قاسيەتتى تەرريتورياسىنىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى. شينجياڭ ەجەلدەن اتالمىس ”شىعىس تۇركستان“ ەمەس، ۇيعۇر ۇلتى ۇزاق مەزگىل كوشى - قون بارىسىندا توعىسۋدان قالىپتاسقان، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ قۇرامداس بولىگى. شينجياڭ كوپ مادەنيەت، كوپ ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن ءوڭىر. شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇشاعىندا جەتىلىپ دامىعان؛ ءىسلام ءدىنى ۇيعۇر ۇلتىنىڭ تۋمىسىنان سەنگەن ءدىن ەمەس ءارى بىردەن - ءبىر سەنگەن ءدىن ەمەس، جۇڭحۋا مادەنيەتىنە توعىسقان ءىسلام ءدىنى جۇڭحۋا قۇنارلى توپىراعىندا تامىر تارتقان جانە اقاۋسىز دامىعان.

　　ءبىرىنشى، شينجياڭ جۇڭگو تەرريتورياسىنىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى

　　جۇڭگو ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋى ەكونوميكالىق، قوعامدىق دامۋدىڭ تاريحي سوزسىزدىگى. تاريحتا جۇڭحۋا ۇلتىن جانە ونىڭ اتا - بابالارىن ماپەلەگەن شىعىس ازيا ۇلى قۇرلىعىندا ەگىنشىلىك ءوڭىر، كوشپەندى مال شارۋاشىلىق ءوڭىر سياقتىلار دا بولعان. ءتۇرلى ءوندىرىس، تۇرمىس تاسىلىندەگى ەتنيكالىق توپتاردىڭ اۋىس - كۇيىس جاساپ، ءبىرىن - ءبىرى تولىقتاۋى، كوشى - قون بارىسىندا شوعىرلانىپ قوسىلىپ، قاقتىعىس بارىسىندا توعىسۋى جۇڭگو ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىن جەبەدى.

　　جۇڭگو تاريحىنداعى ەڭ ەرتەدەگى پاتشالىقتار − شيا، شاڭ، جوۋ ورتا جازىقتا ىلگەرىندى - كەيىندى گۇلدەنىپ، توڭىرەگىندەگى ۇلكەندى - كىشىلى رۋلارمەن، تايپالارمەن، تايپالىق وداقتارمەن بىرتىندەپ توعىسىپ قالىپتاستىرعان ەتنيكالىق توپ جالپىلاما شيالار نەمەسە حۋاشيا دەپ اتالدى. چۇنچيۋ داۋىرىنەن جانگو داۋىرىنە دەيىن حۋاشيا ەتنيكالىق توبى پاتشالىقتىڭ توڭىرەگىندەگى رۋلارمەن، تايپالارمەن، تايپالىق وداقتارمەن ارالاسىپ، توعىسۋ ارقىلى چي، چۋ، يان، حان، جاۋ، ۋي، چين سياقتى 7 ءوڭىردى بىرتىندەپ قالىپتاستىردى ءارى جەكە - جەكە شىعىستا ي (夷)، وڭتۇستىكتە مان (蛮)، باتىستا نۇم (戎)، سولتۇستىكتە تيەك (狄) سياقتى توڭىرەكتەگى ەتنوستارمەن جەكە - جەكە بايلانىس ورناتتى. زامانىمىزدان بۇرىنعى 221 - جىلى چين شىحۋاڭ ءبىر تۇتاس تۇڭعىش فەودالدىق پاتشالىق قۇردى. زامانىمىزدان بۇرىنعى 202 - جىلى حان پاتشالىعىنىڭ گاۋزۋ پاتشاسى ليۋ باڭ ءبىر تۇتاس فەودالدىق پاتشالىقتى قايتالاي قۇردى.

　　حان داۋىرىنەن چيڭ ءداۋىرىنىڭ ورتا، سوڭعى مەزگىلىنە دەيىن شينجياڭداعى تيانشان تاۋىنىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىن قامتىعان كەڭ - بايتاق ءوڭىر جالپىلاما باتىس ءوڭىر (西域) دەپ اتالدى. حان داۋىرىنەن باستاپ، شينجياڭ ءوڭىرى جۇڭگو كارتاسىنىڭ ءبىر بولىگىنە رەسمي اينالدى. حان داۋىرىنەن كەيىن، ورتا جازىقتاعى پاتشالىقتار بىردە كۇشەيىپ، بىردە السىرەپ وتىردى، ولاردىڭ باتىس وڭىرمەن قارىم - قاتىناسى دا كەيدە سيرەپ، كەيدە جيىلەپ وتىردى، ورتالىق بيلىكتىڭ شينجياڭ ءوڭىرىن باسقارۋى، بيلەۋى بىردە نىعايىپ، بىردە بوساڭسىپ وتىردى. ءبىراق ءارقانداي پاتشالىق تۇگەلدەي باتىس ءوڭىردى بايىرعى جەرىمىز دەپ تانىپ، وسى ءوڭىردى باسقارۋ قاراستىلىعىنا الۋ ۇقىعىن جۇرگىزىپ كەلدى. جۇڭگو ءبىر تۇتاس كوپ ۇلتتى مەملەكەتتىڭ تاريحي بىرتىندەپ وزگەرىسى بارىسىندا، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى بۇكىل ەل حالقىمەن بىرگە جۇڭگونىڭ ۇلان - بايتاق شەكارا ءوڭىرىن بىرگە اشتى. كوپ نەگىزدى ءبىر تۇلعالى جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى شاڭىراعىن بىرگە قالىپتاستىردى. جۇڭگودا كوپ ۇلتتىڭ ۇلى بىرلىك جاعدايى − شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىن قامتىعان تۇتاس جۇڭحۋا پەرزەنتتەرىنىڭ ورتاق قۇلشىنۋىمەن تۇلعالانعان.

　　باتىس حان پاتشالىعى شاڭىراق كوتەرگەن العاشقى مەزگىلدە جۇڭگونىڭ سولتۇستىگىندەگى كوشپەندى ەتنوس عۇندار (匈奴) باتىس ءوڭىر اۋماعىن مەڭگەردى ءارى ورتا جازىق وڭىرىنە ۇزدىكسىز ارانداتۋشىلىق جاساپ وتىردى. حان ۋدي تاققا وتىرعان سوڭ، ءبىرسىپىرا اسكەري جانە ساياسي شارالار ارقىلى عۇندارعا قايتارما سوققى بەردى. زامانىمىزدان بۇرىنعى 138 - جىلى جانە زامانىمىزدان بۇرىنعى 119 - جىلى جاڭ چياندى باتىس وڭىرگە 2 رەت ەلشىلىككە جىبەرىپ، روۋجى (月氏)، ءۇيسىن (乌孙)، ت. ب لارمەن بىرلەسىپ عۇندارعا بىرگە توتەپ بەردى. زامانىمىزدان بۇرىنعى 127 - جىلدان زامانىمىزدان بۇرىنعى 119 - جىلعا دەيىن 3 رەت جاساق اتتاندىرىپ، عۇنعا ويسىراتا سوققى بەرىپ، ىشكى وڭىرلەردەن باتىس وڭىرگە قاتىنايتىن ماڭىزدى وتكەلدە ىلگەرىندى - كەيىندى ۋ - ۋي، جاڭيە، جيۋچۋان، دۇنحۋاڭ سىندى ءتورت ايماق قۇردى. زامانىمىزدان بۇرىنعى 101 - جىلى لۇنتاي سياقتى جەرلەردە تىڭ كوتەردى ءارى جەرگىلىكتى ءمانساپتىلاردى تاعايىنداپ باسقاردى. زامانىمىزدان بۇرىنعى 60 - جىلى شىعىس تيانشاننىڭ سولتۇستىك بوكتەرىن مەڭگەرگەن عۇننىڭ نەتۇك حانى (日逐王) حان پاتشالىعىنا تىزە بۇكتى، باتىس حان پاتشالىعى باتىس ءوڭىردى بىرلىككە كەلتىردى. سول جىلى باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىن قۇرىپ، ونى باتىس ءوڭىردى باسقاراتىن اسكەري - اكىمگەرلىك قۇرىلىم ەتتى. زامانىمىزدان بۇرىنعى 123 - جىلى شىعىس حان پاتشالىعى باتىس ءوڭىر باسقاقتىعىن باتىس ءوڭىر جاڭشىلىعىنا (长史) وزگەرتىپ، باتىس ءوڭىردى باسقارۋ ۇقىعىن ۇزدىكسىز جۇرگىزدى.

　　ءۇش پاتشالىق زامانىنداعى ساۋلار بيلىگىندەگى ۋي اۋلەتى حان اۋلەتى تۇسىنداعى جۇيەگە مۇراگەرلىك ەتىپ، باتىس وڭىردە بەستىك - التىلىق الامانباسى تاعايىندادى. باتىس جين پاتشالىعى باتىس وڭىردە باتىس ءوڭىر جاڭشىسى (长史) مەن بەستىك - التىلىق الامانباسى (戊己校尉) تاعايىنداپ، اسكەري - اكىمگەرلىك ىستەردى باسقاردى. ءۇش پاتشالىق جانە ەكى جين اۋلەتى زامانىندا سولتۇستىكتەگى عۇن، سيانبي (鲜卑)، دەڭلەڭ (丁零)، اعۋان (乌恒) سياقتى ۇلتتاردىڭ ءبىر بولىگى ىشكى وڭىرلەرگە قونىس اۋدارىپ، سوڭىندا حانزۋلارمەن توعىستى. 327 - جىلى الدىڭعى لياڭ بيلىگى ايماق - اۋدان جۇيەسىن باتىس وڭىردە تۇڭعىش رەت جالپىلاستىرىپ، گاۋچاڭ ايماعىن (تۇرپان ويپاتىندا) قۇردى. 460 - جىلدان 640 - جىلعا دەيىن تۇرپان ويپاتىن ورتالىق ەتكەن، تۇرعىندارىنىڭ دەنى حاندار بولعان گاۋچاڭ ەلى (高昌国) قۇرىلىپ، كان، جاڭ، ما، چۇي اۋلەتتەرى بيلىك جۇرگىزدى. سۇي ءداۋىرى ورتا جازىقتاعى ۇزاققا سوزىلعان بولەكتەنگەن جاعدايدى اياقتاتىپ، ايماق - اۋدان جۇيەسىنىڭ شينجياڭ وڭىرىندەگى كولەمىن كەڭەيتتى. تۇرك (突厥)، تۇيعۇن (吐谷浑)، تاڭعۇت (党项)، جيالياڭي (嘉良夷)، فۋگو (附国) سياقتى توڭىرەكتەگى ۇلتتار ىلگەرىندى - كەيىندى سۇي پاتشالىعىنا قارادى. تاڭ داۋىرىندە ورتالىق بيلىك باتىس ءوڭىردى باسقارۋدى بارىنشا كۇشەيتتى، ىلگەرىندى - كەيىندى انشي ۇلى باسقاقتىعى (安西大都护府) مەن بەسبالىق ۇلى باسقاقتىعىن (北庭大都护府) قۇرىپ، تيانشان تاۋىنىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىن ءبىر تۇتاس باسقارۋىنا الدى. ۇدۇن حاندىعى (于阗王国) وزدەرىن تاڭ پاتشالىعىنىڭ تۇقىم جۇراعاتى ساناپ، تاڭ پاتشالارىنىڭ اۋلەت ەسىمى لي ءنامىن قابىلدادى. سۇڭ داۋىرىندە باتىس وڭىردەگى جەرگىلىكتى بيلىكتەر سۇڭ پاتشالىعىمەن تارتۋ - تارالعىلىق قاتىناسىن ساقتادى. گاۋچاڭ ۇيعۇرلارى (高昌回鹘) كىندىك قاعاناتتى (سۇڭ) ناعاشىمىز دەپ تانىپ، ءوزىن باتىس دۋانداعى (西州) جيەن دەپ اتادى. قاراحان اۋلەتى سۇڭ پاتشالىعىنا تالاي مارتە ەلشى جىبەرىپ، تارتۋ ۇسىندى. يۋان داۋىرىندە بەسبالىق باس سارداربەك مەكەمەسى، دەلبەۋىلدىك مەكەمەسى سياقتىلار قۇرىلىپ، اسكەري - اكىمگەرلىك ىستەردى باسقارىپ، باتىس ءوڭىردى مەڭگەرۋ كۇشەيتىلدى. 1251 - جىلى باتىس وڭىردە كەمي ولكە ءتۇزىمى (行省) اتقارىلدى. ميڭ داۋىرىندە ورتالىق بيلىك قۇمىل توقساۋىلدىعىن (哈密卫) باتىس ءوڭىر ىستەرىن باسقارۋ قۇرىلىمى ەتتى ءارى جيايۇيگۋان مەن قۇمىل اراسىندا ىلگەرىندى - كەيىندى انديڭ (安定)، ادۋان (阿端)، چۇيشيان (曲先)، حاندۇڭ (罕东)، چىكىن موڭعۇل (赤斤蒙古)، قۇمدۋان (沙州) سياقتى 6 توقساۋىلدىق (卫) قۇردى، سول ارقىلى باتىس ءوڭىر ىستەرىن باسقارۋدى قولدادى. چيڭ داۋىرىندە چيڭ ۇكىمەتى جوڭعار بۇلىگىن تىنىشتاندىرىپ، جۇڭگونىڭ سولتۇستىك - باتىس شەكاراسىن تۇراقتاندىردى. وسىدان كەيىن شينجياڭ وڭىرىندە اناعۇرلىم جۇيەلى جونگە سالۋ ساياساتى اتقارىلدى. 1762 - جىلى ىلە جياڭجۇنى تاعايىندالىپ، اسكەري - اكىمگەرلىك بىرىكتىرىلگەن الاماندىق جۇيە اتقارىلدى. 1884 - جىلى شينجياڭ ءوڭىرى ولكە بولىپ قۇرىلدى ءارى باتىس ءوڭىردى ”بايىرعى مەكەندى قايتادان قايتارىپ الۋ“ دەگەن ماعىنادا ”شينجياڭ“ دەپ اتادى. 1912 - جىلى شينجياڭ شينحاي توڭكەرىسىنە بەلسەنە ءۇن قوسىپ، جۇڭحۋا مينگونىڭ ءبىر اكىمشىلىك ولكەسى بولدى.

　　1949 - جىلى جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى قۇرىلدى، شينجياڭ بەيبىت ازات بولدى. 1955 - جىلى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قۇرىلدى. جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنىڭ باسشىلىعىندا، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى بۇكىل ەل حالقىمەن بىرگە ىنتىماقتاسا كۇرەس جۇرگىزدى، شينجياڭ تاريحتاعى ەڭ جاقسى گۇلدەنۋ، دامۋ مەزگىلىنە قادام تاستادى.

　　ۇزاق تاريحي دامۋ بارىسىندا، جۇڭگو تەرريتورياسىندا بولەكتەنگەن مەزگىل دە، بىرلىككە كەلگەن مەزگىل دە بولدى، بىرلىككە كەلۋ مەن بولەكتەنۋ الما - كەزەك اۋىسىپ وتىردى، مەملەكەتتىڭ بىرلىككە كەلىپ دامۋى باستان - اياق نەگىزگى بەتالىس بولدى. ورتا جازىق وڭىرىندە تۇرلىشە مەزگىلدەردە بەكتىكتەردىڭ نەمەسە بولەكتەنگەن بيلىكتەردىڭ ءومىر سۇرگەنى سياقتى شينجياڭ وڭىرىندە دە كوپ رەت جەرگىلىكتى بيلىكتەردىڭ بولەكتەنگەن جاعدايى جارىققا شىقتى. الايدا، بۇل بيلىكتەردىڭ بولەكتەنگەن ۋاقىتىنىڭ قانشاما ۇزاق، جاعدايدىڭ قانشاما اۋىر بولۋىنا قاراماستان، بارلىعى دا ەڭ سوڭىندا قايتادان بىرلىككە كەلۋگە ويىستى. تاريحتا باتىس وڭىردەگى تۇرلىشە داۋىرلەردە ءومىر سۇرگەن قالا - پوليستەر (城郭诸国)، كوشپەلى ەلدەر (行国)، سۇيىرعالدىقتار (封国)، بەكتىكتەر (王国)، حاندىقتار (汗国)، پاتشالىقتار (王朝)، تاۋەلدى ەلدەر (属国)، تارتۋ - تارالعىلى ەلدەر (朝贡国) سياقتىلاردى قامتىعان ”ەلدەر“ مەيلى حان داۋىرىندەگى باتىس وڭىردەگى 36 ەل، الدە سۇڭ داۋىرىندەگى قاراحان اۋلەتى، گاۋچاڭ بايىرعى ۇيعۇر حاندىعى (高昌回鹘王国) سياقتىلار، يۋان داۋىرىندەگى شاعاتاي ۇلىسى، ميڭ داۋىرىندەگى ياركەن حاندىعى بولسىن، بارلىعى دا تاۋەلسىز مەملەكەتتەر ەمەس، قايتا جۇڭگو اۋماعىنداعى جەرگىلىكتى بيلىكتەر ەسەپتەلەدى. جەرگىلىكتى بولەكتەنگەن بيلىكتەر بولعان كۇننىڭ وزىندە دە، بارىندە جۇڭگو ءبىر تۇلعا دەگەن كۇشتى تانىم بولدى نەمەسە وزدەرىن ورتا جازىقتاعى بيلىكتىڭ بولىمشەسى نەمەسە ورتا جازىققا قاراستى بيلىك دەپ ەسەپتەدى. سۇڭ داۋىرىندەگى ايگىلى تاريحي مۇراعات «ديۋاني لۇعات - ات - تۇركتە» سول كەزدەگى جۇڭگو جوعارعى چين، ورتا چين جانە تومەنگى چين دەپ ءۇش بولىككە بولىنگەن. مۇنداعى جوعارعى چين − سولتۇستىك سۇڭ، ورتا چين − لياۋ پاتشالىعى، تومەنگى چين − قاشقار ءوڭىرى، بۇل ۇشەۋى بىرىگىپ تولىق چين بولادى دەپ ەسەپتەلگەن. «چاڭچۇن جىنرىننىڭ باتىس ساپارناماسى» دەگەن كىتابىندا حانداردى تابعاچ دەپ اتاعان. بۇل «ديۋاني لۇعات - ات - تۇركتەگى» ۇيعۇرلاردى (回鹘) تات تابعاچ دەگەنگە سايكەس كەلەدى، مۇنى تىكە جۇڭگو ۇيعۇرلارى (中国回鹘人) دەپ تە اۋدارعان. قاراحان اۋلەتى شاقاسىنا تابعاچ بۇعرا حان، چين حانى، سونداي - اق چين جانە شىعىس حانى سياقتى اتاۋلاردى سالىپ، ءوزىنىڭ جۇڭگونىڭ ءبىر بولىگى ەكەنىنىڭ بەلگىسى ەتكەن

　　.ەكىنشى، شينجياڭ ەجەلدەن ”شىعىس تۇركستان“ ەمەس

　　تۇركتەر 6 - عاسىردىڭ ورتا شەنىندە التاي تاۋى وڭىرىندە شاڭىراق كوتەرگەن كوشپەلى تايپا، ولار 552 - جىلى روۋران (柔然) قاعاناتىن جويىپ، تۇرك قاعاناتىن قۇردى. 583 - جىلى تۇرك قاعاناتى التاي تاۋىن شەكارا ەتە وتىرىپ، شىعىس، باتىس ەكى ءىرى كۇشكە اينالدى. 630 - جىلى تاڭ پاتشالىعى جاساق اتتاندىرىپ، شىعىس تۇرك قاعاناتىن جەڭدى. 657 - جىلى تاڭ پاتشالىعى بايىرعى ۇيعۇرلارمەن (حۇيحى 回纥) بىرلەسىپ باتىس تۇرك قاعاناتىن جويدى، ورتالىق بيلىك باتىس ءوڭىردى بۇكىلدەي بىرلىككە كەلتىردى. 682 - جىلى سولتۇستىككە ورنالاسقان شىعىس تۇركتەر تاڭ پاتشالىعىنا قارسى كوتەرىلىپ، ءبىر مەزەت سوڭعى تۇرك قاعاناتىن قۇردى. 744 - جىلى تاڭ پاتشالىعى گوبي ءشولىنىڭ تەرىسكەيىندەگى بايىرعى ۇيعۇر (حۇيحى 回纥)، قارلىق سياقتى تايپالارمەن بىرلەسىپ سوڭعى تۇرك قاعاناتىن تىنىشتاندىردى. بايىرعى ۇيعۇر (حۇيحى 回纥) اعامانى كۇلىك بويلاعا سىڭىرگەن ەڭبەگىنە ساي ىزگى مۇراتتى قاعان دەگەن ءنام بەرىلىپ، گوبي ءشولىنىڭ تەرىسكەيىندە بايىرعى ۇيعۇر (حۇيحى 回纥) قاعاناتى قۇرىلدى. تۇركتەر ەلىمىزدەگى ەرتە زامانداعى كوشپەندى ۇلت رەتىندە، ءوز قاعاناتىنىڭ جويىلۋىنا بايلانىستى، 8 - عاسىردىڭ ورتا، سوڭعى مەزگىلدەرىندە ىدىرادى ءارى باتىستا − ورتا ازياعا، باتىس ازياعا اۋا كوشۋ بارىسىندا سول جەرلەردەگى تايپالارعا ءسىڭىپ، كوپتەگەن جاڭا ۇلتتاردى قالىپتاستىردى. وسى جاڭا ۇلتتاردىڭ ەجەلگى تۇرك ۇلتىنان ماندىك ايىرماشىلىعى بار. سودان باستاپ تۇركتەر ەلىمىزدىڭ سولتۇستىگىندە تاريح ساحناسىنان كەتتى.

　　جۇڭگو تاريحىندا شينجياڭ ەجەلدەن ”شىعىس تۇركستان“ دەپ اتالماعان، ايتىلمىس ”شىعىس تۇركستان مەملەكەتى“ تىپتەن بولماعان. 18 - عاسىردان 19 - عاسىردىڭ الدىڭعى جارتىسىنا دەيىن باتىستىڭ التاي ءتىلى جۇيەسىندەگى تۇرك ءتىلى شوعىرىنداعى تىلدەردى جىكتەۋگە بايلانىستى، كەيبىر مەملەكەتتەردىڭ وقىمىستىلارى مەن جازۋشىلارى ”تۇركستان“ ءسوزىن ءجيى قولداندى، ول تيانشاننىڭ وڭتۇستىگىنەن اۋعانستاننىڭ سولتۇستىگىنە دەيىنگى اۋماقتى كورسەتەدى. جالپى العاندا، شينجياڭنىڭ وڭتۇستىك بولىگىنەن ورتا ازياعا دەيىنگى ءوڭىردى قامتيدى. سونىمەن قاتار پامير ءۇستىرتىن شەكارا ەتە وتىرىپ، وسى جاعراپيالىق ءوڭىردى ”باتىس تۇركستان“ جانە ”شىعىس تۇركستان“ دەپ ءبولىپ اتاۋعا ادەتتەندى. 19 - عاسىردىڭ سوڭى مەن 20 - عاسىردىڭ باسىنا دەيىن ”پانتۇركيزم“، ”ءپانىسلاميزم“ يدەيالىق اعىمى شينجياڭعا كىرگەننەن كەيىن، شەكارا ءىشى - سىرتىنداعى بولشەكتەۋشى كۇشتەر وسى جاعراپيالىق اتاۋدى ساياسيلاندىرىپ، ءمانىن كەڭەيتىپ، تۇرك تىلدەرىندە سويلەيتىن جانە ءىسلام دىنىنە سەنەتىن ۇلتتاردى بىرلەسىپ، اكىمشىلىك بيلىك پەن ءدىني بيلىك بىرىككەن ”شىعىس تۇركستان مەملەكەتىن“ قۇرۋعا جەلىكتىردى. اتالمىش ”شىعىس تۇركستان“ ساندىراعى شەكارا ءىشى - سىرتىنداعى ۇلتتىق بولشەكتەۋشى كۇشتەردىڭ، شەتەلدەگى جۇڭگوعا قارسى كۇشتەردىڭ جۇڭگونى بولشەكتەۋگە، ىدىراتۋعا ۇرىنۋىنىڭ ساياسي قۇرالى مەن ارەكەت باعدارلاماسىنا اينالدى.

　　ءۇشىنشى، شينجياڭداعى ۇلتتار − جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ قۇرامداس بولىگى

　　جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋى − ورتا جازىقتاعى ۇلتتار مەن مادەنيەتتىڭ توڭىرەكتەگى ەتنوستاردىڭ جانە مادەنيەتتىڭ ۇزدىكسىز ارالاسۋىنىڭ، ىشتەسۋىنىڭ، توعىسۋىنىڭ تاريحي بارىسى. چين اۋلەتىنە دەيىنگى حۋاشيا ەتنيكالىق توبى ۇزاق ۋاقىت توڭىرەكتەگى ەتنيكالىق توپتارمەن كوپ نەگىزدى توعىسۋ ارقىلى وتە - موتە، چۇنچيۋ - جانگو داۋىرىندەگى 500 جىلدان استام ۋاقىتقا جالعاسقان اۋمالى - توكپەلى كەزدە ارالاسۋ جانە توعىسۋ ارقىلى چين، حان داۋىرىنە كەلگەندە توڭىرەكتەگى ەتنيكالىق توپتارمەن ىشكەرىلەي توعىسىپ ءبىر تۇلعاعا اينالىپ، ورتا جازىقتاعى حالقى ەڭ كوپ حانزۋ ۇلتىن قالىپتاستىردى ءارى سودان باستاپ جۇڭگونىڭ تاريحي ۇدەرىسىندەگى نەگىزگى تۇلعالىق ۇلتقا اينالدى. ۋي، جين، وڭتۇستىك - سولتۇستىك اۋلەتتەرى داۋىرىندەگى ۇلتتاردىڭ، اسىرەسە، سولتۇستىكتەگى سانى از ۇلتتاردىڭ ورتا جازىققا ۇلى قونىس اۋدارۋى سىندى ۇلى توعىسۋ جاعدايى جارىققا شىقتى. 13 - عاسىردا يۋان پاتشالىعى قۇرىلدى، بۇرىن بولماعان مۇنداي كولەمدى ساياسي ءبىر تۇتاستىق جاعداي ۇلتتاردىڭ بۇرىن بولماعان قونىس اۋدارۋىن ىلگەرىلەتىپ، يۋان پاتشالىعى اۋماعىندا ۇلتتاردىڭ كەڭ كولەمدە ارالاس قونىستانۋ جاعدايىن قالىپتاستىردى. جۇڭحۋاداعى ۇلتتار ۇزاق مەرزىمگى دامۋ بارىسىندا ەڭ سوڭىندا كەڭ اۋماقتا ارالاس قونىستانۋ، شاعىن اۋماقتا شوعىرلى قونىستانۋ سىندى تارالۋ ەرەكشەلىگىن قالىپتاستىردى. كوپ ۇلتتىلىق − جۇڭگونىڭ ۇلكەن ءبىر ەرەكشەلىگى، ءار ۇلت وتاننىڭ كوركەم تاۋ - وزەندەرىن، بايتاق دالاسىن بىرگە يگەرىپ، جۇڭگونىڭ ۇزاق تاريحىن، جۇڭحۋانىڭ شۇعىلالى مادەنيەتىن بىرگە تۇلعالادى.

　　شينجياڭ ءوڭىرى ەجەلدەن ورتا جازىق وڭىرىمەن تىعىز بايلانىستى ساقتاپ كەلدى. سوناۋ شاڭ داۋىرىندە - اق ورتا جازىق باتىس وڭىرمەن قاس تاسى ساۋداسىن جۇرگىزدى. حان داۋىرىندە جاڭ چيان ”باتىس وڭىرگە جول اشىپ“، جىبەك جولىن جالعادى، بۇل جولمەن ەلشىلەر سابىلىسىپ، ساۋدا كەرۋەندەرى قايشالىستى. تاڭ داۋىرىندە ”جىبەك - جىلقى ايىرباس بازارى“ ۇزدىكسىز گۇلدەنىپ، ”ءتاڭىر قاعان داڭعىلى“ توتە ىشكى وڭىرلەرگە تۇتاستى. جول بويىندا جامدار جۇلدىزداي سامسىپ، باتىس وڭىردەگى ەجەلگى تۇرعىندار مەن ورتا جازىقتىڭ ەتەنە بايلانىسىنىڭ دانەكەرىنە اينالدى. ۇدۇن سازى، گاۋچاڭ سازى، سوعدىلاردىڭ قۇيىن ءبيى سياقتى باتىس ءوڭىردىڭ ساز - بيلەرى وردا سارايىنا ەنىپ، چاڭ - ان قالاسىندا باتىس ءوڭىر لەبى ەستى. قازىرگى شينجياڭنىڭ كۇشار وڭىرىنەن تارالعان كۇسان سازى ورتا جازىقتا ماراپاتتالىپ، سۇي، تاڭ داۋىرىنەن تارتىپ سۇڭ داۋىرىنە دەيىنگى وردا ساراي سازىنىڭ ماڭىزدى قۇرامداس بولىگىنە اينالدى. تاياۋ زاماننان بەرى، جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ تاعدىرى سىنعا تۇسكەن قىسىلتاياڭ ساتتەردە، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى بۇكىل ەل حالقىمەن بىرگە ەرلىكپەن قارسىلىق كورسەتىپ، ەل باسىنا تۇسكەن اۋىر كۇندى تەڭ كوتەردى، وتانشىلدىقتىڭ ايبىندى داستانىن بىرگە جازدى. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ قارىم - قاتىناسى تەرەزەسى تەڭ، ىنتىماقتى، قايىرىمدى، جاراسىمدى جاڭا كەزەڭگە قادام تاستادى.

　　شينجياڭ ەجەلدەن كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان ءوڭىر. شينجياڭ ءوڭىرىن ەڭ ەرتە اشقاندار − الدىڭعى چين داۋىرىنەن چين - حان داۋىرىنە دەيىنگى مەزگىلدەر تيانشاننىڭ وڭتۇستىگى مەن سولتۇستىگىندە تىرشىلىك ەتكەن ساقتار(塞人)، روۋجىلار (月氏人)، ۇيسىندەر (乌孙人)، چياڭدار (羌人)، كۇساندىقتار (龟兹人)، اگنيلىقتار (焉耆人)، ۇدۇندىقتار (于阗人)، شۋلىلىقتار (疏勒人)، ساكالار (莎车人)، كروراندىقتار (楼兰人)، چىشىلىقتار (车师人)، سونداي - اق عۇندار، حاندار، ت.ب؛ ۋي، جين، وڭتۇستىك - سولتۇستىك اۋلەتتەر تۇسىنداعى سيانبي (人卑鲜)، روۋران (人然柔)، قاڭعا (人车高)، ابدال (人哒𤋮)، تۇيعۇن (人浑谷吐)؛ سۇي، تاڭ داۋىرىندەگى تۇرك (突厥)، ءتۇبىت (吐蕃)، بايىرعى ۇيعۇر (回纥)؛ سۇڭ، لياۋ، جين داۋىرىندەگى قىتان (契丹)؛ يۋان، ميڭ، چيڭ داۋىرلەرىندەگى موڭعۇل، ءشۇرشىت (女真)، تاڭعۇت (党项)، قازاق، قىرعىز، مانجۇر، سىبە، داعۇر، حۇيزۋ، وزبەك، تاتار سىندى ۇلتتار، تۇرلىشە تاريحي مەزگىلدە شينجياڭ وڭىرىنە حانزۋدى قامتىعان ۇقساماعان ۇلتتاردان قىرۋار ادام كەلدى جانە كەتتى، ولار تۇرلىشە ءوندىرىس تەحنيكاسى، مادەنيەت كوزقاراسى، ادەت - عۇرىپتاردى الا كەلدى، ارالاسۋ، توعىسۋ بارىسىندا ەكونوميكا مەن قوعامنىڭ دامۋىن جەبەدى. ولاردىڭ ءبارى شينجياڭ ءوڭىرىن بىرگە اشۋشىلار. 19 - عاسىردىڭ اياعىنا دەيىن ۇيعۇر، حانزۋ، قازاق، موڭعۇل، حۇيزۋ، قىرعىز، مانجۇر، سىبە، تاجىك، داعۇر، وزبەك، تاتار، ورىس سىندى 13 نەگىزگى ۇلت شينجياڭعا تۇراقتاپ قونىستاندى، ۇيعۇرلار كوپ ساندى ۇستاعان، كوپ ۇلت شوعىرلى قونىستانعان جاعداي قالىپتاستى. ۇلتتار شينجياڭ وڭىرىندە تۋىلۋ، ءبولىنۋ، توعىسۋ ارقىلى تىعىز ەتەنە، بەينەت پەن زەينەتتە بىرگە بولعان قاتىناس قالىپتاستىردى. ءار ۇلت شينجياڭدى اشۋ، شينجياڭدى قۇرۋ، شينجياڭدى قورعاۋدا ماڭىزدى ۇلەستەر قوستى، ولاردىڭ ءبارى دە شينجياڭنىڭ يەلەرى. قازىر شينجياڭدا 56 ۇلت بار، جۇڭگوداعى ۇلت قۇرامى ەڭ تولىق ولكە دارەجەلى اكىمشىلىك رايوننىڭ ءبىرى. مۇنىڭ ىشىندە حالىق سانى ءبىر ميلليوننان اساتىندارىنان ۇيعۇر، حانزۋ، قازاق، حۇيزۋ سىندى 4 ۇلت بار، حالىق سانى 100 مىڭنان اساتىنداردان قىرعىز، موڭعۇل سىندى 2 ۇلت بار. شينجياڭ ءوڭىرى شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ مەكەنى، جۇڭحۋا ۇلتى ورتاق مەكەنىنىڭ قۇرامداس بولىگى.

　　شينجياڭ وڭىرىندەگى ۇلتتار قاتىناسىنىڭ وزگەرىسى باستان - اياق جۇڭحۋا ۇلتتارىنىڭ قارىم - قاتىناسىنىڭ وزگەرىسىمەن تىعىز بايلانىستى بولىپ كەلدى. ۇلتتار اراسىندا ارازدىق، قاقتىعىستار دا بولدى، ونان گورى اۋىس - ءتۇيىس پەن ەتەنە بايلانىس باسىم ورىندا تۇردى. بەرەكەمەن جۇدىرىقتاي جۇمىلىپ، قاتار العا باسۋ باستان - اياق نەگىزگى اعىم بولدى. شينجياڭداعى ۇلتتاردى قامتىعان جۇڭحۋاداعى ءار ۇلت تارالۋ جاعىندا ارالاس - قۇرالاس قونىستانىپ، ەكونوميكادا ءبىر - بىرىنە سۇيەنىپ، مادەنيەتتە ءبىر - بىرىنەن ۇلگى الىپ، سۇيىسپەنشىلىكتە ءوزارا ەتەنە بولىپ، ءبىر - بىرىنە بالداي باتىپ، سۋداي سىڭگەن، ءبىر - بىرىنەن ايرىلا المايتىن كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى جاعداي قالىپتاستىردى. بۇل ۇلى شاڭىراق قۇشاعىنا ۇيىسقان ءتۇرلى مۇشەلەردىڭ قارىم - قاتىناسى. جۇڭحۋا ۇلتى ۇلى شاڭىراعىندا شينجياڭداعى ۇلتتار ەتەنە بولىپ، ءوزارا قارايلاسىپ، بەينەت پەن زەينەتتى بىرگە كورىپ، داڭق پەن نامىستا بىرگە بولىپ، بىرگە ءوندىرىس جۇرگىزىپ، تۇرمىس كەشىرىپ، شەتەل شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەسىپ، ۇلتتىق بولشەكتەۋشىلىككە قارسى تۇرىپ، وتاننىڭ تۇتاستىعىن قورعادى.

　　ءتورتىنشى، ۇيعۇر ۇلتى ۇزاق ۋاقىت قونىس اۋدارۋ، توعىسۋ ارقىلى قالىپتاسقان

　　ۇيعۇرلاردىڭ اتا - باباسىنىڭ نەگىزگى تۇلعاسى سۇي، تاڭ داۋىرلەرىندەگى حۇيحىلار (回纥人)، ولار موڭعۇل ۇستىرتىندە تىرشىلىك ەتكەن، حانزۋ تىلىنە ۋحۋ (乌护)، ۋحى (乌纥)، يۋانحى (袁纥)، ۋيحى (韦纥)، حۇيحى (回纥) سياقتى كوپ ءتۇرلى يەروگليفتەرمەن اۋدارىلعان. تۇركتەردىڭ ەزگىسى مەن قۇلدانۋىنا قارسى تۇرۋ ءۇشىن، بايىرعى ۇيعۇرلار (حۇيحىلار 回纥) تەلەك (铁勒) تايپالارىنداعى بۇقىت (仆固)، توڭرا (同罗) سياقتى رۋلارمەن بىرلەسىپ بايىرعى ۇيعۇر (حۇيحى 回纥) تايپالىق وداعىن قۇردى. 744 - جىلى بايىرعى ۇيعۇر (حۇيحى 回纥) تايپالارىن بىرلىككە كەلتىرگەن اعامان كۇلىك بويلاعا تاڭ پاتشالىعى ءنام بەردى. 788 - جىلى بايىرعى ۇيعۇر (حۇيحى 回纥) بيلەۋشىسى تاڭ پاتشالىعىنا جولداعان ءداتناماسىندا، وزدەرىن ”回鹘“ (حۇيحۋ) دەپ اتاۋدى ءوتىندى. 840 - جىلى بايىرعى ۇيعۇر (حۇيحۋ 回鹘) قاعاناتى بايىرعى قىرعىزدار (شياجياسىلار 斯戛黠) جاعىنان تالقاندالدى، بايىرعى ۇيعۇرلاردىڭ (حۇيحۋ 回鹘) ءبىر بولىگى ىشكى جەرلەرگە قونىس اۋدارىپ، حانزۋلارمەن توعىسۋدان سىرت، قالعاندارى ءۇش تارماققا ءبولىندى: ءبىر تارماعى تۇرپان ويپاتى مەن قازىرگى جەمسارى وڭىرىنە كوشىپ كەلىپ، گاۋچاڭ ۇيعۇر حاندىعىن (高昌回鹘王国) قۇردى؛ ءبىر تارماعى حىشي دالىزىنە كوشىپ، سول جەردەگى ەتنوستارمەن توعىسىپ، يۇعۇر ۇلتىن (裕固族) قالىپتاستىردى؛ ءبىر تارماعى پاميردىڭ باتىسىنا اۋىپ، ورتالىق ازيادان قازىرگى قاشقارعا دەيىنگى وڭىرگە تارالىپ، قارلىق (葛逻禄)، ياعما (样磨) تايپالارىمەن بىرلەسىپ قاراحان حاندىعىن قۇردى. بايىرعى ۇيعۇرلار (حۇيحۋ 回鹘) تۇرپان ويپاتىنداعى حانزۋلارمەن، تارىم ويپاتىنداعى اگنيلىقتارمەن، كۇساندىقتارمەن، ۇدۇندىقتار، شۋلىلىقتار سياقتىلارمەن ىركەس - تىركەس توعىسىپ، تاياۋ زامانداعى ۇيعۇر ۇلتىنىڭ نەگىزگى تۇلعاسىن قۇرادى. يۋان داۋىرىندە ۇيعۇر ۇلتىنىڭ اتا - بابالارى حانزۋ تىلىندە ۋي - ۋ - ىر (畏兀儿) دەپ اتالدى. يۋان، ميڭ داۋىرلەرىندە شينجياڭداعى ءار ۇلت ونان ارى توعىسىپ، موڭعۇلدار، اسىرەسە، شاعاتاي ۇلىسىنداعى موڭعۇلدار نەگىزىنەن ۇيعۇرلارمەن (畏兀儿) توعىسا ءبىر تۇلعالانىپ، ۇيعۇرلارعا (畏兀儿) جاڭا قان بولىپ قوسىلدى. 1934 - جىلى شينجياڭ ولكەسى ۇكىمەت بۇيرىعىن جاريالاپ، 维吾尔دەگەن ءسوزدى حانزۋ تىلىندەگى ولشەمدى اتاۋ رەتىندە ءبىر تۇتاس قولدانۋدى ۇيعاردى، بۇل ءسىز بەن ءبىز ىنتىماعىمىزدى قورعايمىز دەگەن ماعىنانى ءبىلدىرىپ، تۇڭعىش رەت Uygur اتاۋىنىڭ ءمانىن دۇرىس بەينەلەدى.

　　تاريحتا ۇيعۇر ۇلتىنىڭ اتا - بابالارى تۇركتەر جاعىنان قۇلدانىلدى، ەكەۋىنىڭ اراسىنداعى قاتىناس قۇلدانۋ مەن قۇلداۋ قاتىناسىندا بولدى. ۇيعۇر ۇلتىنىڭ اتا - بابالارى بايىرعى ۇيعۇرلار (حۇيحىلار 回纥) ەرتە كەزدە تۇركتەردىڭ ۇستەمدىگىندە بولدى. ولار تاڭ پاتشالىعى قوسىنىنىڭ قولداۋىمەن شىعىس تۇرك قاعاناتىنا جاساق اتتاندىرىپ قارسىلىق كورسەتتى ءارى ىلگەرىندى - كەيىندى باتىس تۇرك قاعاناتىن جانە سوڭعى تۇرك قاعاناتىن جويدى. باتىس تۇرك قاعاناتى جويىلعان سوڭ، ءىشىنارا تۇرك ءتىلدى تايپالار باتىسقا اۋدى. ونىڭ ءبىر تارماعى كىشى ازيادا ۇزاق ۋاقىت اينالسوقتاپ، سول جەردەگى ەتنوستارمەن توعىستى. ۇيعۇرلار تۇركتەردىڭ ۇرپاعى ەمەس.

　　تاياۋ زاماننان بەرى، كەيبىر ”پانتۇركيزمشىل“ ەلەمەنتتەر باتىسقا كوشكەن ءبىر ءبولىم تۇرك تىلدەس رۋلاردىڭ جەرگىلىكتى ەتنوستارعا توعىسۋىن جەلەۋ ەتىپ، تۇرك تىلدەس ۇلتتاردىڭ بارلىعىن تۇركتەر دەپ اتادى، بۇل جات نيەتتەن تۋعان. ءتىل شوعىرى مەن ۇلت ەكەۋى ەكى باسقا ۇعىم، ماندىك ايىرماشىلىعى بار. ەلىمىزدە تۇرك ءتىلىن قولداناتىن ۇلتتاردان ۇيعۇر، قازاق، قىرعىز، وزبەك، تاتار، يۇعۇر، سالالار بار. بۇل ۇلتتاردىڭ بارلىعىنىڭ ءوز تاريحى جانە مادەنيەت ەرەكشەلىگى بار. ولار استە اتالمىش «تۇرك ۇلتىنىڭ» قۇرامداس بولىكتەرى ەمەس.

　　بەسىنشى، شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى − جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قۇرامداس بولىگى

　　جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ 5000 جىلدان ارتىق وركەنيەت دامۋ تاريحى بار، ءار ۇلت تامىرى تەرەڭ جۇڭگو تاريحىن، شۇعىلالى جۇڭحۋا مادەنيەتىن بىرگە جاراتتى. چين، حان پاتشالىقتارىنىڭ ايبىنى، گۇلدەنگەن تاڭ پاتشالىعىنىڭ سالتاناتى، كاڭشي - چيانلۇڭنىڭ كوركەيگەن زامانى − ءار ۇلت بىرگە تۇلعالاعان شۇعىلالى جەتىستىك سانالادى. كوپ ۇلتتىلىق، كوپ مادەنيەتتىلىك − جۇڭگونىڭ ۇلكەن ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى، سونداي - اق مەملەكەت دامۋىنىڭ ماڭىزدى قوزعاۋشى كۇشى.

　　ەجەلدەن بەرى، جاعراپيالىق ايىرماشىلىق پەن وڭىرلىك دامۋدىڭ بىركەلكىسىزدىگىنە بايلانىستى، جۇڭحۋا مادەنيەتى اسا مول، كوپ نەگىزدى كۇيىن ايگىلەپ، وڭتۇستىك پەن سولتۇستىكتىڭ، شىعىس پەن باتىستىڭ ايىرماشىلىعى تۇرىندە كورىنىس بەردى. چۇنچيۋ - جانگو داۋىرىندە ءتۇرلى ەرەكشەلىكتەرگە يە وڭىرلىك مادەنيەتتەر جالپى جاقتان قالىپتاسىپ ۇلگەردى. چين، حان داۋىرىنەن كەيىن، ءتۇرلى داۋىرلەردى باستان كەشۋ ارقىلى جۇڭگونىڭ بايتاق تەرريتورياسىندا كوشى - قون، بىرلىك، سوعىس، قۇداندالىق، ايىرباس ساۋدا، ت.ب ارقىلى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى ۇزدىكسىز ارالاسىپ، توعىسىپ، ەڭ سوڭىندا ايبىنى اسقاق جۇڭحۋا مادەنيەتىن قالىپتاستىردى.

　　2000 جىلدان استام ۋاقىتتان بۇرىن، شينجياڭ ءوڭىرى جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ باتىسقا اشىلعان قاقپاسى بولدى. شىعىس - باتىس وركەنيەتتەردىڭ اۋىس - كۇيىس جاسايتىن، تارالاتىن ماڭىزدى جەرى بولدى. بۇل جەردە كوپ نەگىزدى مادەنيەت قۇلپىرىپ، كوپ ءتۇرلى مادەنيەت قاتار ءومىر ءسۇردى. ورتا جازىق مادەنيەتى مەن باتىس ءوڭىر مادەنيەتىنىڭ ۇزاققا جالعاسقان اۋىس - كۇيىسى مەن توعىسۋى شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ دامۋىن ىلگەرىلەتۋمەن بىرگە، كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ دامۋىن دا جەبەدى. شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتىنە ءاۋ باستان جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ تاڭباسى باسىلعان. جۇڭحۋا مادەنيەتى باستان - اياق شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ سۇيىسپەنشىلىك ارقاۋى، كوڭىل تياناعى جانە رۋحاني مەكەنى، سونداي - اق شينجياڭداعى ۇلتتار مادەنيەتىنىڭ دامۋىنىڭ قوزعاۋشى كۇش قاينارى بولىپ كەلدى.

　　ورتا جازىقتىڭ باتىس وڭىرمەن ەكونوميكالىق، مادەنيەت اۋىس - ءتۇيىسى چين اۋلەتىنە دەيىنگى داۋىردە - اق باستالدى. حان داۋىرىنە كەلگەندە، حانزۋ ءتىلى باتىس ءوڭىردىڭ بيلىك مەكەمەلەرىنىڭ رەسمي ءىس قاعازدارىندا ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن تىلدەردىڭ ءبىرى بولدى، پيپا، چياڭ سىبىزعىسى سياقتى مۋزيكا اسپاپتارى ورتا جازىققا باتىس وڭىردەن ەندى نەمەسە باتىس ءوڭىر ارقىلى تارالدى. ورتا جازىقتىڭ ەگىنشىلىك وندىرىستىك تەحنيكالارى، جول - جورالعىلارى حانزۋ تىلىندەگى كىتاپتار، ساز بيلەرى، ت.ب باتىس وڭىردە كەڭ تارالدى. گاۋچاڭ ۇيعۇرلارى (高昌回鹘) تاڭ ءداۋىرىنىڭ جىلناماسىن 10 - عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسىنا دەيىن قولداندى. تاڭ داۋىرىندەگى سىن شىننىڭ ”حۋامىن سانعۇن حۋدىڭ سالىپ انىنە، يەحى وتامان حانزۋ ءتىلىن كەلتىرەدى سانىنە“ دەگەن ولەڭ جولدارى سول كەزدەگى شينجياڭ وڭىرىندە از ۇلت جانە حانزۋ تىلدەرىنىڭ قاتار قولدانىلىپ، مادەنيەت كوركەيىپ - گۇلدەنگەن ساتتەردىڭ كۋاسى ىسپەتتى. سۇڭ داۋىرىندە بۋددا كوركەمونەرى تيانشاننىڭ وڭتۇستىك باۋرايىندا ۇزدىكسىز داۋرەندەدى، ونىڭ قىرۋار جۇرتتارى قازىرگە دەيىن ساقتالىپ وتىر. باتىس لياۋ داۋىرىندە قىتاندار قاراحان اۋلەتىن باعىندىرىپ، شينجياڭ ءوڭىرى مەن ورتالىق ازيانى مەڭگەردى، ولاردىڭ جارعى - تۇزەمدەرى، جول - جوسىندارى كوبىنەسە ورتا جازىقتىڭ كونە ولشەم - تۇزىمدەرىمەن جۇلگەلەس بولدى. يۋان داۋىرىندە ۇيعۇر (畏兀儿) سياقتى از ۇلتتار توپ - توبىمەن ىشكى وڭىرلەرگە قونىس اۋدارىپ، سوندا تۇرمىس كەشىرىپ، حانزۋ ءتىلىن ۇيرەندى جانە قولداندى، كەيبىرەۋلەرى ساراي ەمتيحانىنا قاتىناستى ءارى ءار دارەجەلى لاۋازىمدى قىزمەتكە قابىلداندى. ولاردىڭ اراسىنان ءبىرسىپىرا ساياساتكەر، ادەبيەتشى، كوركەمونەرشى، تاريحشى، ەگىنشىلىك ماماندارى، اۋدارماشى، ت.ب جەتىلىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ دامۋىن پارمەندى جەبەدى. ميڭ، چيڭ داۋىرلەرىندە شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى ءىسلام مادەنيەتىنىڭ ىقپالىنا ۇشىراپ، ءوڭىر سىرتىنداعى مادەنيەتتەردى قابىلداعان جانە ونىمەن قاقتىعىسقان ەكى ۇداي جاعدايدا دا دامىپ وتىردى. تاياۋ جانە قازىرگى زامانعا قادام باسقاننان بەرى، شينحاي توڭكەرىسىنىڭ، روسسياداعى وكتابر توڭكەرىسىنىڭ، «4 - مامىر» قوزعالىسىنىڭ، جاڭا دەموكراتيالىق توڭكەرىس - كۇرەسىنىڭ ىقپالىمەن شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى وسىزاماندانۋعا بۇرىلىس جاسادى، ءار ۇلتتىڭ مەملەكەتتى شىنايى مويىنداۋى مەن جۇڭحۋا مادەنيەتىن شىنايى مويىنداۋى جاڭا بەلەسكە كوتەرىلدى. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعاننان كەيىن، شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى گۇلدەنۋدىڭ، دامۋدىڭ تاريحتا بولىپ كورمەگەن جاڭا كەزەڭىنە قادام تاستادى. تاريح مىنانى دالەلدەدى: شينجياڭ وڭىرىندە كوپ ءتىل قاتار قولدانىلعان، اۋىس - كۇيىس ءجيى بولعان مەزگىل، ۇلتتار مادەنيەتى گۇلدەنگەن، قوعام العا باسقان مەزگىل بولعان. مەملەكەتتە ءبىر تۇتاس قولدانىلاتىن ءتىل - جازۋدى ۇيرەنۋ، قولدانۋ شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتىن گۇلدەندىرۋدىڭ، دامىتۋدىڭ ماڭىزدى تاريحي تاجىريبەسى.

　　جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىنا تامىر تارتقان شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتى باستان - اياق جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ايرىلماس ءبىر بولىگى. ءىسلام مادەنيەتى شينجياڭعا تارالۋدان بۇرىن - اق ۇيعۇر مادەنيەتىن قامتىعان شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى جۇڭحۋا وركەنيەتىنىڭ قۇنارلى توپىراعىندا جاپىراق جايىپ ماۋەلەدى. ءىسلام مادەنيەتى 7 - عاسىرداعى اراب وركەنيەتى جۇيەسىنەن باستاۋ الىپ، 9 - عاسىردىڭ سوڭى، 10 - عاسىردىڭ باسىندا ءىسلام ءدىنى باتىس وڭىرگە تاراعان سوڭ، شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ مادەنيەتىنە ىقپال جاسادى. ءدىننىڭ مادەنيەتكە ىقپال جاساۋ تاسىلىندە ەرىكتى قابىلداۋ جولىمەن قاتار، مادەنيەتتەر قاقتىعىسى، ءتىپتى ءدىني سوعىس ارقىلى ماجبۇرلەيتىن ءتاسىل دە بولدى. ءىسلام ءدىنى شينجياڭعا كوبىنەسە سوڭعى تاسىلمەن كىردى، بۇل شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ بۋددا ءدىنى مادەنيەتى كەزىندە جاسالعان مادەنيەت، كوركەمونەر مۇرالارىن اۋىر ءبۇلدىردى. ءىسلام مادەنيەتىنىڭ شينجياڭعا تارالۋىندا شينجياڭداعى ءار ۇلتتىڭ مادەنيەتىندە قارسى تۇرۋ دا، تالعامپازدىقپەن قابىلداۋ مەن جۇڭگوشالاندىرىپ وزگەرتۋ دە بولدى. بۇل جۇڭحۋا وركەنيەتىنە تاۋەلدى ەرەكشەلىكتەر مەن بەتالىستاردى وزگەرتكەن جوق، جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ءبىر بولىگى رەتىندەگى وبيەكتيۆ شىندىقتى دا وزگەرتە العانى جوق. 9 - عاسىردان 10 - عاسىرعا دەيىنگى ارالىقتا قالىپتاسقان باتىرلىق ەپوس «ماناس» قىرعىز ماناسشىلارىنىڭ ۇرپاقتار بويى جىرلاۋى مەن وڭدەۋى ارقاسىندا، جۇڭگو مەن شەتەلدە داڭققا بولەنگەن كەسەك ادەبي شىعارماعا اينالدى. 15 - عاسىردىڭ الدى - ارتىندا موڭعۇلدىڭ ويرات تايپاسىنىڭ باتىرلىق ەپوسى «جاڭعىر» شينجياڭ وڭىرىندە بىرتىندەپ قالىپتاسىپ، «ماناس»، «گەسەر حانمەن» بىرگە جۇڭگو از ۇلتتارىنىڭ ەڭ ايگىلى 3 ەپوسى دەپ تانىلدى. ۇيعۇرلاردىڭ ۇزدىك ادەبي تۋىندىلارى دا ۇزدىكسىز جارىققا شىقتى، ولاردىڭ باستىلارىنان «قۇتتى بىلىك»، «حيبات ۋل - حاقايق»، «ديۋاني لۇعات - ات - تۇرگى»، «ون ەكى مۇقامدار» جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ اسىل قازىناسىنداعى جاۋھارعا اينالدى. شينجياڭداعى ۇلتتار جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋى مەن دامۋىنا ۇلەس قوستى.

　　جۇڭحۋا مادەنيەتىن شىنايى مويىنداۋ − شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ وركەندەۋىنىڭ، دامۋىنىڭ تاعانى. تاريحتا ورتالىق پاتشالىقتار شينجياڭدى ءونىمدى جونگە سالعان، قوعام ورنىقتى بولعان كەزدىڭ بارىندە، شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى مەن ورتا جازىق مادەنيەتى اراسىنداعى ارالاسۋ، توعىسۋ ىركىلىسسىز ءجۇرىلىپ، ەكونوميكا، مادەنيەت گۇلدەنىپ - كوركەيگەن؛ شينجياڭداعى ءار ۇلت مادەنيەتى جۇڭحۋا مادەنيەتىنىڭ ادامگەرشىلىك سۇيىسپەنشىلىكتى دارىپتەۋ، حالىقتى نەگىز ەتۋگە ءمان بەرۋ، سەنىمدىلىكتەن اينىماۋ، ديالەكتيكانى دارىپتەۋ، جاراسىمدىلىقتى قاستەرلەۋ، ۇلى ورتاقتىققا تالپىنۋ يدەياسى بويىنشا، كوپ نەگىزدى مادەنيەتتى ءسىڭىرىپ، توعىستىرىپ، قابىلداي وتىرىپ ساقتاعان كوپ نەگىزدى، ءبىر تۇلعالى ەرەكشەلىگى نەعۇرلىم ايقىندالعان سايىن، شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى سولعۇرلىم العا باستى. شينجياڭداعى ۇلتتاردىڭ مادەنيەتى گۇلدەنىپ - دامۋى ءۇشىن، ءسوزسىز داۋىرمەن بىرگە العا باسىپ، اشىق، سيىسىمدى بولۋ ۇستانىمىن ورناتىپ، جۇڭحۋاداعى ءار ۇلت مادەنيەتىنىڭ ارالاسۋ، توعىسۋىنان جازباي، دۇنيە جۇزىندەگى كوپ ۇلتتاردىڭ مادەنيەتىمەن ارالاسىپ، ءوزارا ۇلگى الىپ، ءار ۇلتتىڭ ورتاق رۋحاني مەكەنىن قۇرۋ كەرەك.

　　التىنشى، شينجياڭ تاريحتان بەرى كوپ ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن ءوڭىر

　　جۇڭگو ەجەلدەن كوپ ءدىندى مەملەكەت. ۇيىمدىق سيپاتى، تۇزىمدىك سيپاتى ءبىرشاما كۇشتى بىرنەشە ۇلكەن دىننەن سىرت، كوپتەگەن بۇقارالىق نانىم - سەنىمدەر دە ساقتالىپ كەلەدى. داۋجياۋ ءدىنى مەن بۇقارالىق نانىم - سەنىمدەر جۇڭگو توپىراعىندا ءوسىپ - ونۋدەن تىس، وزگەلەردىڭ بارلىعى سىرتتان كەلگەن. شينجياڭ − تاريحتان كوپ ءتۇرلى ءدىني سەنىم قاتار ءومىر سۇرگەن ءوڭىر. ءبىر نەمەسە ەكى ءدىندى نەگىز ەتىپ، كوپ ءدىننىڭ قاتار ءومىر ءسۇرۋى − شينجياڭداعى ءدىن جاعدايىنىڭ تاريحي ەرەكشەلىگى، توعىسىپ، قاتار ءومىر ءسۇرۋ − شينجياڭداعى دىندەر قارىم - قاتىناسىنىڭ نەگىزگى اعىمى.

　　شينجياڭنىڭ كوپ ءتۇرلى ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن جاعدايىنىڭ قالىپتاسۋى مەن وزگەرۋى ۇزاق تاريحي بارىستى باستان كەشىردى. زامانىمىزدان بۇرىنعى 4 - عاسىردىڭ الدىندا، شينجياڭدا العاشقى دىندەر تارالدى. شامامەن زامانىمىزدان بۇرىنعى 1 - عاسىردا بۋددا ءدىنى شينجياڭ وڭىرىنە تارالدى، 4 - عاسىردان 10 - عاسىرعا دەيىن بۋددا ءدىنى تولىسقان داۋىرگە ەندى. وسى مەزگىلدە زاراتۋشترا ءدىنى شينجياڭنىڭ جەر - جەرىنە تارالدى. 16 - عاسىردىڭ سوڭى مەن 17 - عاسىردىڭ باسىندا بۋددا ءدىنىنىڭ تيبەتتىك جىگى سولتۇستىك شينجياڭ وڭىرىندە بىرتىندەپ داۋىرلەي باستادى. داۋجياۋ ءدىنى 5 - عاسىردىڭ الدى - ارتىندا شينجياڭعا كىرىپ، باستىسى، تۇرپان، قۇمىلداردا كەڭ تارالسا، چيڭ داۋىرىندە شينجياڭنىڭ كوپشىلىك وڭىرلەرىنە تارالدى جانە ءبىر مەزەت وركەندەدى. مانيحەي ءدىنى مەن نەستوريان ءدىنى 6 - عاسىردا ىركەس - تىركەس شينجياڭعا تارالدى. 10 - عاسىردان 14 - عاسىرعا دەيىن نەستوريان ءدىنى بايىرعى ۇيعۇر (حۇيحۋ 回鹘) سياقتى ۇلتتاردىڭ سەنىمدىك ۇستانۋىنا ساي وركەندەدى.

　　9 - عاسىردىڭ سوڭى، 10 - عاسىردىڭ باسىندا قاراحان اۋلەتى ءىسلام ءدىنىن قابىلدادى ءارى 10 - عاسىردىڭ ورتا شەنىندە بۋددالىق ۇدۇن ەلىنە (于阗王国) قىرىق نەشە جىل ءدىني سوعىس جۇرگىزىپ، 11 - عاسىردىڭ باسىندا ۇدۇندى جويىپ، ءىسلام ءدىنىن كۇشپەن جالپىلاستىرىپ، بۋددا ءدىنىنىڭ وسى وڭىردەگى مىڭ جىلدان استامعى تاريحىن اياقتاتتى. ءىسلام ءدىنىنىڭ ۇزدىكسىز تارالۋىنا ساي، زاراتۋشترا ءدىنى، مانيحەي ءدىنى، نەستوريان ءدىنى سياقتى دىندەر بىرتىندەپ قۇلدىراي باستادى. 14 - عاسىردىڭ ورتا شەنىندە شىعىس شاعاتاي حاندىعىنىڭ بيلەۋشىلەرى سوعىس سياقتى زورلىقتى تاسىلدەر ارقىلى ءىسلام ءدىنىن تارىم ويپاتىنىڭ سولتۇستىك جيەگىنە، تۇرپان ويپاتى مەن قۇمىل وڭىرىندە بىرتە - بىرتە جالپىلاستىردى. 16 - عاسىردىڭ باسىندا شينجياڭدا ءىسلام ءدىنىن نەگىزگى ءدىن ەتكەن، كوپ ءدىن قاتار ءومىر سۇرگەن جاعداي قالىپتاستى، بۇل جاعداي قازىرگە دەيىن جالعاسۋدا. بۇرىنعى جەرگىلىكتى تۇرعىندار سەنىپ كەلگەن زاراتۋشترا، مانيحەي، نەستوريان دىندەرى بىرتە - بىرتە جويىلىپ، بۋددا، داۋجياۋ دىندەرى ءالى دە ساقتالىپ كەلەدى. 17 - عاسىردىڭ باسىندا ويرات موڭعۇلدارى بۋددانىڭ تيبەتتىك جىگىن قابىلدادى. شامامەن 18 - عاسىردان باستاپ حريستيان، كاتوليك، پراۆوسلاۆيە دىندەرى ىركەس - تىركەس شينجياڭعا تارالدى. شينجياڭدا قازىر ءىسلام، بۋددا، داۋجياۋ، حريستيان، كاتوليك، پراۆوسلاۆيە سياقتى دىندەر بار. مەشىت، شىركەۋ، بۇتحانا، داۋجياۋ حرامدارى سياقتى ءدىني قيمىل ورىندارىنان 24 مىڭ 800ى، 29 مىڭ 300 ءدىن قىزمەتكەرى بار، مۇنىڭ 24 مىڭ 400ى مەشىت، 59ى بۋددا بۇتحانالارى، بىرەۋى داۋجياۋ حرامى، 227سى حريستيان شىركەۋى (جينالۋ ورنى)، 26سى كاتوليك شىركەۋى (جينالۋ ورنى)، ۇشەۋى پراۆوسلاۆيە شىركەۋى (جينالۋ ورنى).

　　دۇنيە جۇزىندەگى كوپتەگەن مەملەكەتتەر سياقتى، جۇڭگو دا اكىمشىلىك پەن ءدىندى ايىرۋ پرينسيبىندە تاباندى بولىپ كەلەدى. ءارقانداي ءدىننىڭ ساياسيعا، ۇكىمەت ىسىنە كيلىگۋىنە بولمايدى. دىننەن پايدالانىپ اكىمشىلىك، ءادىليا، وقۋ - اعارتۋ، ۇيلەنۋ، جوسپارلى تۋىت، ت. ب لارعا كيلىگۋگە بولمايدى. دىننەن پايدالانىپ قالىپتى قوعامدىق تارتىپكە، قىزمەت تارتىبىنە، تۇرمىس تارتىبىنە كەدەرگىلىك جاساۋعا بولمايدى. دىننەن پايدالانىپ جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسىنا جانە سوتسياليستىك تۇزىمگە قارسى تۇرۋعا، ۇلتتار ىنتىماعىن، مەملەكەتتىڭ تۇتاستىعىن بۇلدىرۋگە بولمايدى.

　　شينجياڭ مەملەكەتتىڭ ءدىني سەنىم ەركىندىگى سىندى نەگىزگى زاڭ پرينسيبىن جاپپاي دايەكتىلەندىرىپ، دىنگە سەنۋ ەركىندىگىنە دە ءارى دىنگە سەنبەۋ ەركىندىگىنە دە قۇرمەت ەتەدى، دىنگە سەنەتىندەر مەن دىنگە سەنبەيتىندەر، مىنا دىنگە سەنەتىندەر مەن انا دىنگە سەنەتىندەر، مىنا ءدىني جىك پەن انا ءدىني جىكتەگى بۇقارا اراسىندا تالاس - تارتىس تۋدىرۋعا استە جول قويىلمايدى. شينجياڭ باستان - اياق ءتۇرلى دىندەردىڭ تۇگەلدەي تەرەزەسىنىڭ تەڭ بولۋىنا تاباندى بولىپ كەلەدى، بارلىق دىنگە بىردەي قارايدى، ءمالىم ءبىر دىنگە جان باسپايدى، ءمالىم ءبىر ءدىندى دە الالامايدى، ەشقانداي ءدىن وزگە دىندەردەن ارتىق بولاتىن ۇستەم ورىندى يەلەنۋىنە بولمايدى. شينجياڭ باستان - اياق بارلىق ادامنىڭ زاڭ الدىندا تەپە - تەڭ بولۋىنا، دىنگە سەنەتىن بۇقارا مەن دىنگە سەنبەيتىن بۇقارانىڭ تەڭ ۇقىقتان كەنەلۋىنە، بىردەي بورىش اتقارۋىنا تاباندى بولىپ كەلەدى، مەيلى قانداي ادام، قانداي ۇلت بولسىن، قانداي دىنگە سەنسىن، زاڭعا قايشىلىق جاساسا بولعانى، ءسوز جوق، زاڭ بويىنشا ءبىر جاقتى ەتىلەدى.

　　ءوزى ءومىر سۇرگەن قوعامعا ۇيلەسۋ − ءدىننىڭ ءومىر ءسۇرۋى مەن دامۋىنىڭ بەتالىسى جانە زاڭدىلىعى. جۇڭگوداعى ءدىننىڭ دامۋ تاريحى تەك جۇڭگوشالانۋ بەتالىسىنا تاباندى بولعاندا عانا، ءدىننىڭ جۇڭگو قوعامىنا اناعۇرلىم جاقسى ۇيلەسە الاتىندىعىن دالەلدەدى. جاڭا جۇڭگو قۇرىلعان 70 جىلدىق تاريح تا ءدىن تەك سوتسياليستىك قوعامعا ۇيلەسكەندە عانا اقاۋسىز دامي الاتىندىعىن دالەلدەدى. ءسوز جوق، دەربەس بولۋ، وزىنە - ءوزى يە بولۋ، ءوزىن - ءوزى باسقارۋ پرينسيبىندە تاباندى بولىپ، بارلىق «جۇڭگوشالانۋدى قاقپايلايتىن» نىسايلاردىڭ الدىن الۋ كەرەك. ءسوز جوق، زايىرلى، وسىزاماندانعان وركەنيەتتى تۇرمىس ءتاسىلىن زور كۇشپەن جەتىلدىرىپ جانە دارىپتەپ، نادان، مەشەۋ قاساڭ قاعيدا، ناشار ادەتتەردەن اۋلاق بولۋ كەرەك.

　　ءسوز جوق، ءدىننىڭ جۇڭگوشالانۋ تاريحي ءداستۇرىن ساۋلەلەندىرىپ، جۇڭگوداعى ءتۇرلى دىندەردى سوتسياليستىك وزەكتى قۇن كوزقاراسىمەن جەتەكتەۋ، جۇڭحۋا مادەنيەتىمەن نارلەندىرۋ، ءدىن تاعىلىمىن جۇڭحۋا مادەنيەتىمەن توعىستىرۋعا قۇلشىنىپ، ءىسلام ءدىنىن قامتىعان ءتۇرلى دىندەردى جۇڭگوشالانۋ جولىمەن جۇرۋگە بەلسەندىلىكپەن باستاۋ كەرەك.

　　جەتىنشى، ءىسلام ءدىنى ۇيعۇر ۇلتى تۋمىسىنان سەنگەن ءارى بىردەن - ءبىر سەنگەن ءدىن ەمەس

　　ۇيعۇرلاردىڭ اتا - بابالارى اۋەل باستا العاشقى دىندەرگە جانە شامان دىنىنە سەنگەن، كەيىن كەلە زاراتۋشترا، بۋددا، مانيحەي، نەستوريان، ءىسلام ءدىنى سياقتى دىندەرگە سەندى. تاڭ، سۇڭ داۋىرىندە گاۋچاڭ ۇيعۇر حاندىعى (高昌回鹘王国) مەن ۇدۇن ەلىندە حان - اقسۇيەكتەردەن قارا حالىققا دەيىن بۋددا دىنىنە سەندى. يۋان داۋىرىندە كوپتەگەن بايىرعى ۇيعۇرلار (حۇيحۋلار回鹘) نەستوريان ءدىنىن ۇستاناتىن بولدى. قازىردىڭ وزىندە ۇيعۇر بۇقاراسىندا وزگە دىندەرگە سەنەتىندەر ءالى دە بار، دىنگە سەنبەيتىندەر دە بارشىلىق.

　　ءىسلام ءدىنىنىڭ شينجياڭ وڭىرىنە تارالۋى اراب يمپەرياسىنىڭ وركەندەۋىمەن جانە ءىسلام ءدىنىنىڭ باتىستان شىعىسقا ىرگە كەڭەيتۋىمەن بايلانىستى. ۇيعۇر ۇلتىنىڭ ءىسلام دىنىنە سەنۋى سول كەزدەگى حالىقتىڭ سەنىمىن ىرىقتى تۇردە ءىسلام دىنىنە وزگەرتۋى جانە ويىسۋى ەمەس، قايتا ءدىني سوعىس پەن ۇستەم تاپتىڭ زورلىقتى كۇشپەن تاڭۋىنان بولعان. مۇنداي ماجىبۇرلەۋ جۇرتتىڭ قازىرگى تاڭداعى ۇيعۇر بۇقاراسىنىڭ ءىسلام دىنىنە سەنۋ ۇقىعىنا قۇرمەت ەتۋىنە اسەر ەتپەگەنىمەن، ءبىراق بۇل تاريحي شىندىق. ءىسلام ءدىنى ۇيعۇر ۇلتى تۋمىسىنان سەنگەن ءدىن ەمەس ءارى بىردەن - ءبىر سەنگەن ءدىن دە ەمەس. شينجياڭداعى ۇيعۇر، قازاق ۇلتتارىنىڭ اتا - بابالارى ءىسلام ءدىنىن قابىلداۋ بارىسىندا وسى ۇلتتاردا بۇرىننان بار سەنىم مەن مادەنيەت ءداستۇرى ساقتالۋمەن قاتار، شينجياڭ وڭىرىندەگى وزگە ۇلتتار مەن ىشكى وڭىرلەردىڭ مادەنيەتىن دە قابىلدادى، ءىشىنارا بۇرىننان بار ءدىني كوزقاراس، سالت، ادەت - عۇرىپتار وزگەرۋ بارىسىندا ساقتالىپ قالدى ءارى ءوزارا ىقپال جاساپ، ايقىن وڭىرلىك ەرەكشەلىك جانە ۇلتتىق ەرەكشەلىك العان شينجياڭداعى ءىسلام ءدىنىن بىرتە - بىرتە قالىپتاستىردى. مىسالى، ءىسلام دىنىندە اسىلىندە اللادان وزگە ءارقانداي ادامعا نەمەسە زاتقا تابىنۋعا قارسى تۇرادى، الايدا ۇيعۇر سياقتى ۇلتتار قازىرگە دەيىن مازارعا تابىنادى. بۇل ءىسلام ءدىنىنىڭ جەرگىلىكتەنۋىنىڭ ەڭ تيپتىك كورىنىسى بولىپ تابىلادى. مازار باسىنا بيىك سىرىق ورناتىلىپ، جالاۋشا، قوي تەرىسى سياقتىلاردى ءىلۋ ادەتى شامان، بۋددا سىندى كوپ نەگىزدى دىندەردىڭ سارقىنشاعى. تاعى ءبىر مىسال، چيانلۇڭ زامانىندا ىرگەسى قالانعان قۇلجا بايتوللا مەشىتى، ءۇرىمجى شانشي ۇلكەن مەشىتى، ت. ت لار قۇرىلىس بارىسىندا ىشكى وڭىرلەردىڭ ءداستۇرلى ارقالىق - تىرەۋ قۇرىلىمىن پايدالانعان، بۇلاردىڭ بارلىعى ءىسلام ءدىنىنىڭ جۇڭگوشالانۋىنىڭ ناقتى بەينەسى.

　　نازار اۋدارۋعا ءتيىستىسى، 20 - عاسىردىڭ 70 - جىلدارىنىڭ سوڭى، 80 - جىلداردىڭ باسىنان بەرى ، اسىرەسە، قىرعي قاباقتىق سوعىس اياقتاعاننان كەيىن، حالىقاراداعى ءدىني ۇشقارى يدەيالىق اعىمنىڭ ىقپالىمەن ءدىني ۇشقارىلىق شينجياڭدا تۋىلىپ ءورشىدى. بۇل زورلىقتى كۇش لاڭكەستىك وقيعالارىنىڭ كوپ تۋىلۋىنا، ءجيى تۋىلۋىنا مۇرىندىق بولىپ، شينجياڭنىڭ قوعام ورنىقتىلىعى مەن حالىقتىڭ باس اماندىعىنا، مال - مۇلىك اماندىعىنا اسا اۋىر زيان سالدى. ءدىني ۇشقارىلىق ءدىن تونىن جامىلىپ، ءدىندى جەلەۋ ەتىپ، ”ءدىني بيلىك ساياسيى پاتۋاسىن“، ”ءدىن بارىنەن ۇستەم تۇرادى پاتۋاسىن“، ”كاۋىرلەر پاتۋاسىن“، ”عازاۋات پاتۋاسىن“، ت. ب ۋاعىزداپ، زورلىقتى كۇش لاڭكەستىككە جەلىكتىرىپ، ەتنيكالىق توپتار ارا قاراما - قارسىلىق تۋدىردى. ءدىني ۇشقارىلىق ءىسلام ءدىنى سياقتى دىندەردىڭ وتانشىلدىقتى، بەيبىتشىلىكتى، ىنتىماقتى، ورتاڭعى جولدى، كەڭ قولتىقتىقتى، ىزگىلىكتى دارىپتەيتىن جوسىندارىنا كەرەعار. ول ءمانى جاعىنان ادامزاتقا قارسى، قوعامعا قارسى، وركەنيەتكە قارسى، دىنگە قارسى. ءدىني ۇشقارىلىق دىنگە وپاسىزدىق بولىپ تابىلادى، ءدىني ۇشقارى يدەيانى ءدىن ماسەلەسىمەن شاتىستىرۋعا استە بولمايدى، ءدىن ماسەلەسىن ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ سىلتاۋى ەتۋگە بولمايدى، ءدىني ۇشقارى يدەيانى الاستاۋ جاۋاپكەرشىلىگىنەن دىنگە ساياتىن ماسەلەلەردى كولدەنەڭ تارتىپ قاشقالاقتاۋعا بولمايدى. شينجياڭ حالىقارالىق تاجىريبەلەردى ۇلگى ەتە وتىرىپ، ءوز ءوڭىرىنىڭ ناقتى جاعدايىنا سايكەستىرىپ، لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ جانە ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كۇرەسىن زاڭ بويىنشا ورىستەتۋدىڭ باتىل شارالارىن اتقارىپ، زورلىقتى كۇش لاڭكەس كۇشتەردىڭ ەلەۋرەگەن اپتىعىن باسىپ، ءدىني ۇشقارى يدەيانىڭ تۋىلۋىن، ءورشۋىن پارمەندى تيىپ، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنىڭ حاۋىپسىزدىككە دەگەن كوكەي تەستى تىلەگىن قاناعاتتاندىرىپ، نەگىزگى ادامدىق ۇقىقتى قامتاماسىز ەتىپ، قوعامنىڭ جاراسىمدىلىعىن، ورنىقتىلىعىن قورعادى. شينجياڭداعى لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ، ۇشقارىلىقتى الاستاۋ كۇرەسى ادامزاتتىڭ ادىلەتىنىڭ، وركەنيەتىنىڭ سۇرقيالىقپەن، جابايىلىقپەن كۇرەسى، ول قولداۋ تابۋعا، قۇرمەتتەۋگە جانە تۇسىنۋگە يە بولۋعا قاقىلى. حالىقارادا كەيبىر مەملەكەتتەر، ۇيىمدار نەمەسە جەكەلەر لاڭكەستىككە قارسى تۇرۋ مەن ادامدىق ۇقىققا ”قوس ولشەم“ ۇستانىپ، بۇنى جونسىزدىكپەن جازعىرىپ، اۋزىنا كەلگەنىن كوكىپ، ادامزاتتىڭ ادىلدىگىنە جانە نەگىزگى ىزگىلىگىنە بۇكىلدەي قايشى كەلدى، مۇنى بارلىق تۋراشىلدىقتى جانە العاباسارلىقتى سۇيەتىن ادامدار مۇلدە قۇپتامايدى.

　　سوڭعى ءسوز

　　تاريح ماسەلەسى ەلەۋلى پرينيسپتىك ماسەلە، تاريحي ماتەرياليزم، ديالەكتيكالىق ماتەرياليزمنىڭ تۇرعىسىن، كوزقاراسىن جانە ءادىسىن قولدانىپ، مەملەكەت، تاريح، ۇلت، مادەنيەت، ءدىن سياقتى ماسەلەلەردى دۇرىس تانىپ، شينجياڭعا قاتىستى ءبىرقانشا تاريحي ماسەلەگە عىلمي جاۋاپ بەرۋ جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇيىسۋ كۇشىنە، سەنترگە تارتۋ كۇشىنە سايادى، جۇڭگونىڭ تۇتاستىعى مەن مەملەكەتتىڭ باياندى تىنىشتىعىنا سايادى، وڭىرلىك حاۋىپسىزدىككە، ورنىقتىلىققا جانە دامۋعا سايادى.

　　كەزەكتە، شينجياڭنىڭ ەكونوميكاسى ءۇرتىس دامىپ، قوعامى جاراسىمدى، ورنىقتى بولدى، حالىق تۇرمىسى ۇزدىكسىز جاقسارىپ، مادەنيەتى بۇرىن بولىپ كورمەگەن دارەجەدە گۇلدەنىپ - كوركەيدى، ءدىن بەرەكەلى، جاراسىمدى بولدى، ءار ۇلت حالقى اناردىڭ دانىندەي تىعىز ىنتىماقتاستى، شينجياڭ تاريحتا ەڭ جاقسى گۇلدەنىپ - كوركەيۋ، دامۋ مەزگىلىندە تۇر. شەكارا سىرتىنداعى جاۋ كۇشتەر مەن ”ءۇش ءتۇرلى كۇش“ ءوزارا استاسىپ، تاريحتى ويدان قۇراستىرىپ، شىندىقتى بۇرمالاپ، تاريح اعىنىنا قارسى ارەكەتتەندى، بۇل سوڭعى ەسەپتە تاريح جانە حالىق تارابىنان تاستاندى ەتىلەدى.

　　شينجياڭ شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىنا ءتان، تۇتاس جۇڭحۋا ۇلتىنا ءتان. جۇڭحۋا مادەنيەتى تۇرعىسىن بەرىك ساقتاپ، جۇڭحۋا مادەنيەتى گەنىن جالعاستىرۋ، ۇلتتاردىڭ ورتاق رۋحاني مەكەنىن قۇرۋ شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقىن قامتىعان بۇكىل جۇڭگو حالقىنىڭ ورتاق جاۋاپكەرشىلىگى جانە تالپىنىسى. قازىر شي جينپيڭ جولداستى ۇيتقى ەتكەن پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ پارمەندى باسشىلىعىندا، بۇكىل ەل حالقىنىڭ كوڭىل ءبولۋى مەن قولداۋىندا، شينجياڭداعى ءار ۇلت حالقى ”قوس 100 جىلدىق“ كۇرەس نىساناسىن جانە جۇڭحۋا ۇلتىنىڭ ۇلى گۇلدەنۋى سىندى جۇڭگو ارمانىن جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن قاجىماي - تالماي قۇلشىنۋدا، شينجياڭنىڭ ەرتەڭى اناعۇرلىم تاماشا، شينجياڭنىڭ ەرتەڭى، ءسوز جوق، اناعۇرلىم تاماشا بولادى!