- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
فرانسيا
2014.03.21 14:59 كەلۋ قاينارى : ورتالىق حالىق راديو ستانسياسى تورابى
ءان ۇرانى: «مارسەلەزا»
رەسمي ءتىلى: فرانسۋزشا
استاناسى: پاريج
ءىرى قالالارى: پاريج، مارسەل، ليون، تۋلۋزا، بوردو، ليلل
ۆاليۋتاسى: ەۋرو
ينتەرنەت ۇيشىگى: fr[5]
تەلەفون كودى: +33
ۋاقىت بەلدەۋى: +1
فرانسيا-باتىس ەۋروپاداعى ەڭ ءىرى مەملەكەت، جەرىنىڭ اۋدانى جاعىنان ول ۇلى بريتانيادان ەكى ەسە ۇلكەن. فرانسيانىڭ قۇرامىنا كورسيكا ارالى، جەرورتا تەڭىزى مەن بيسكاي شىعاناعىنداعى ۇساق ارالدار ەنەدى. فرانسۋز وداعى دەپ اتالاتىن بىرلەستىككە بەس شالعاي دەپارتامەنت (كاريب تەڭىزى الابىنداعى گۆادەلۋپا، مارتينيكا، وڭتۇستىك امەريكاداعى گۆيانا، ءۇندى مۇحيتىنداعى رەيۋنون، اتلانت مۇحيتىنداعى سەن-پەر مەن ميكەلون) جانە ت. ب. جاتادى. جالپى اۋدانى 127 مىڭ كم² بولاتىن بۇل يەلىكتە 1، 5 ملن ادام تۇرادى. فرانسۋزدار ءوز ەلىن «گەكساگون» (التىبۇرىش) دەپ اتايدى. ەۋروپانىڭ باتىسىندا ورنالاسقان ەلدىڭ نەگىزگى اۋماعىنىڭ قۇرىلىقتاعى شەكارالارى سولتۇستىكتە بەلگيا مەن ليۋكسەمبۋرگ، شىعىستا گەرمانيا مەن شۆەيتساريا، ال وڭتۇستىك-شىعىستا يتاليا جانە موناكومەن، وڭتۇستىك-باتىستا يسپانيا جانە اندوررامەن شەكتەسەدى.
ەۋروپالىق وداققا ەنەتىن دامىعان مەملەكەتتەردىڭ ارالىعىندا ورنالاسۋى فرانسيانىڭ ەۋروپالىق ءبىرتۇتاس قارىم-قاتىناستارىنىڭ دامۋىنا وڭ اسەر ەتەدى. فرانسيانىڭ تەڭىزدىك شەكارالارى جەرورتا تەڭىزى، بيسكاي شىعاناعى جانە لا-مانش بۇعازى ءبولىپ تۇر. جاعالاۋلارىندا كەمە توقتايتىن قولايلى قويناۋلاردىڭ بولۋى فرانسيانىڭ ەجەلدەن-اق تەڭىز كولىگىنىڭ دامۋىنا جانە ەۋروپا عانا ەمەس، باسقا دۇنيە بولىكتەرىندە ورنالاسقان ەلدەرمەن دە سىرتقى ساۋدا ەكونوميكالىق قاتىناستار ورناتۋىنا العىشارت بولدى. فرانسيا مەملەكەتتىك قۇرىلىمى جونىنەن ۋنيتارلى رەسپۋبليكا بولىپ تابىلادى، اكىمشىلىك-اۋماقتىق ءبولىنىسى جاعىنان 96 دەپارتامەنتتەن تۇرادى. 1958 جىلى گەنەرال شارل دە گولل ەلدە مەملەكەتتى باسقارۋدىڭ جاڭا ۇلگىسى-بەسىنشى رەسپۋبليكانى ورناتتى. فرانسيا رەسپۋبليكادا پرەزيدەنتتىڭ ايرىقشا زور وكىلەتتىلىگى بار، ول ەلدىڭ سىرتقى ساياساتىنا قاتىستى ماسەلەردى شەشەدى. پرەزيدەنت تاعايىنداعان پرەمەر-مينيستر ۇكىمەتتى باسقارىپ، ەلدىڭ ىشكى جاعدايىنا تولىعىمەن جاۋاپ بەرەدى. ەلدەگى زاڭ شىعارۋشى ورگان-ەكى پالاتادان سەنات جانە ۇلتتىق جينالىس تۇراتىن پارلامەنت.
فرانسيا تاريحى: ناپولەون بوناپارت فرانسيا اۋماعىن ادامدار ەڭ ەجەلگى زاماننان باستاپ مەكەندەگەن. پالەوليت پەن مەزوليتتىڭ عىلىمعا بەلگىلى نەگىزگى مادەنيەتتەرىنىڭ ءبىرقاتارى فرانسياداعى جەر اتاۋلارىنا بايلانىستى (شەلل، اشەل، مۋستە، ورينياك، سوليۋترەي، مادلەن، ازيل، تاردەنۋاز). وڭتۇستىك فرانسياداعى پالەوليت كەزەڭىنە ءتان ۇڭگىرلەر (فون-دە-گوم، لاسكو، مونتەسپان، ت. ب. ) جارتاستارعا سالىنعان سۋرەتتەرىمەن كوپكە تانىمال. ەرتە پالەوليت داۋىرىندە فرانسيا اۋماعىندا كامپينيا مادەنيەتى تايپالارى ءومىر سۇرگەن (ب. ز. ب. 6 — 4 مىڭجىلدىقتار). سەنا، ۋازا، مارنا وزەندەرىنىڭ الاپتارىنان العاشقى ەگىنشىلىك قۇرال-سايماندارى (ب. ز. ب. 3-مىڭجىلدىق) تابىلدى. ب. ز. ب. 6 — 5 عاسىرلاردان باستاپ ب. ز. 1-مىڭجىلدىقتىڭ سوڭىنا دەيىن فرانسيا اۋماعىنا كەلت تايپالارى قونىستاندى. ريمدىكتەر ولاردى گاللدار دەپ اتادى، سوندىقتان بۇكىل ەل گالليا اتاندى. وڭتۇستىك-باتىستا نەگىزىنەن يبەرلەر تۇردى، ب. ز. ب. 6 عاسىردان باستاپ جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋلارىنا گرەكتەر ءوز يەلىكتەرىنىڭ نەگىزىن قالادى. ولاردىڭ ىشىندە نەگىزگىسى — ماسساليا (قازىرگىمارسەل) بولدى. ب. ز. ب. 2 عاسىردىڭ سوڭى — 1 عاسىردىڭ ورتاسىندا گالليانى ريمدىكتەر جاۋلاپ الدى. گاللدار ريم يمپەرياسىنا قارسى ەرلىكپەن شايقاستى. دەگەنمەن، كۇش تەڭ ەمەس ەدى. ريم ۇستەمدىگى ەلدىڭ كوپ بولىگىندە ءوندىرىستىڭ دامىعان قۇل يەلەنۋشىلىك ءادىسىنىڭ ورنىعۋىنا سەبەپ بولدى، كوپتەگەن قالالار سالىندى (ليون، نيم، بوردو، ت. ب. ). 2 — 4 عاسىرلاردا فرانسيادا حريستيان ءدىنى تارالدى. روماندانۋ پروتسەسىنىڭ ناتيجەسىندە كەلت تىلدەرىن لاتىن ءتىلى ىعىستىرىپ شىعاردى. 3 عاسىردا باستالعان ريم يمپەرياسىنداعى ساياسي داعدارىسقا بايلانىستى گالليادا تاۋارلى ءوندىرىستىڭ كولەمى قىسقارىپ، يتاليامەن ەكون. بايلانىستار السىرەدى. 4 — 5 عاسىرلاردا گەرمان تايپالارىنىڭ باسا-كوكتەپ كىرۋى ەل اۋماعىنداعى ريم ۇستەمدىگىن تۇپكىلىكتى جويدى. جاڭادان بۋرگۋندتاردىڭ (406)، ۆەستگوتتاردىڭ (418) مەملەكەتتەرى قۇرىلدى. 486 ج. فرانكتەر گاللياداعى سوڭعى ريم يەلىگىن باسىپ الدى (ق. فرانك مەملەكەتى، كارل). 10 عاسىردان باستاپ ەل فرانسيا دەپ اتالا باستادى. 987 ج. فرانك تاعىن كاپەتتەر اۋلەتى يەلەندى. ءبىرتۇتاس كورولدىك ءىس جۇزىندە ءبىر-بىرىنە تاۋەلسىز كوپتەگەن يەلىكتەرگە ءبولىنىپ كەتتى. 10 عاسىردا ءبىر-بىرىنە تۋىستاس ەكى ءىرى حالىق — لۋارا ءوزىنىنىڭ سولتۇستىگىنە قاراي سولتۇستىك فرانسۋز جانە وڭتۇستىكتە، برەتان تۇبەگىنە برەتان حالقى قالىپتاستى. العاشىندا كورول يەلىگى (دومەن) فرانسيانىڭ سولتۇستىك بولىگىندەگى پاريج بەن ورلەاننىڭ اينالاسىندا عانا بولدى. 11 — 12 عاسىرلاردا كرەست جورىقتارىنا بايلانىستى وڭتۇستىكتەگى قالالاردىڭ (بوردو، تۋلۋزا، نيم، مارسەل، ت. ب. ) گۇلدەنۋى باستالدى.
ەگىس كولەمى ارتىپ، ءداندى داقىلداردىڭ سورتتارى مەن مال تۇقىمى جاقساردى. قولونەر (اسىرەسە، شۇعا توقۋ) جوعارى دامىدى. سولتۇستىك فرانسياداعى قالالاردىڭ دامۋى مەن جەكە ايماقتار اراسىنداعى ەكونوميكالىق بايلانىستاردىڭ كەڭەيۋى ەلدىڭ بۇل بولىگىندەگى ساياسي بىتىراڭقىلىقتى جويۋعا ماڭىزدى العىشارتتار جاسادى. 13 عاسىردىڭ باس كەزىندە انگليا كورولدىگى سولتۇستىك فرانسيانىڭ كوپشىلىك بولىگىندە بيلىك قۇردى. 13 عاسىردىڭ 2-جارتىسىندا ەلدىڭ ورتالىقتانۋى كۇشەيىپ، پاريج ونىڭ ساياسي جانە ەكون. ورتالىعىنانا اينالا باستادى. 14 عاسىردىڭ باس كەزىندە كورول يەلىگى ەلدىڭ كوپشىلىك بولىگىن الىپ جاتتى. 1302 ج. ءۇش سوسلوۆيە وكىلدەرىنەن قۇرىلعان — باس شتاتتار شاقىرىلدى. ول ورتتالىق وكىمەت بيلىگىنىڭ كۇشەيۋىنە قىزمەت ەتتى. ءبىراق ءجۇز جىلدىق سوعىس فرانسيانىڭ دامۋىن تەجەدى. سوعىس قيمىلدارى، توناۋ، سالىقتاردىڭ ءوسۋى حالىقتىڭ ازايۋىنا، ءوندىرىس پەن ساۋدانىڭ قۇلدىراۋىنا الىپ كەلدى. 15 عاسىردىڭ 2-جارتىسىنان باستاپ فرانسيا ەكونوميكاسى بىرتىندەپ قالپىنا كەلە باستادى. كورول بيلىگى نىعايىپ، ەلگە جاڭادان بۋرگۋنديا، پيكارديا، نيۆەرنە گەرتسوگتىكتەرى قوسىلدى. 15 عاسىردىڭ سوڭىندا پروۆانس پەن برەتان باعىندىرىلدى. 16 — 17 عاسىرلاردا فرانسيا باتىس ەۋروپاداعى ۇستەمدىك ءۇشىن گابسبۋرگتەر اۋلەتىمەن (”قاسيەتتى ريم يمپەرياسى“ جانە يسپانيامەن) سوعىستار جۇرگىزدى. ۇزاققا سوزىلعان ءساتسىز سوعىستار، ەلدىڭ ماتەريالدىق رەسۋرستارىنىڭ ەلەۋلى سارقىلۋى، سالىقتاردىڭ ءوسۋى مەن ەكونوميكانىڭ كەرى كەتۋىنىڭ ناتيجەسىندە تەرەڭ قوعامدىق-ساياسي داعدارىس قالىپتاستى. حالىقتىڭ ءار ءتۇرلى توپتارىنىڭ الەۋمەتتىك نارازىلىعىنىڭ يدەولوگيانىڭ نەگىزى سول كەزدەگى كەڭ تاراعان كالۆين ءىلىمى بولدى (بۇل ءىلىمدى جاقتاۋشىلاردى گۋگەنوتتار دەپ اتادى). ەل كاتوليكتەر مەن گۋگەنوتتار بولىپ ەكىگە جىكتەلدى. ولاردىڭ ابسوليۋتيزممەن جانە ءوزارا كۇرەسى ۇزاققا سوزىلعان ازامات سوعىسىنا (ء”دىني سوعىستارعا”) ۇلاستى. ونىڭ شارىقتاۋ شەگى — 1572 ج. 24 تامىزدا پاريجدە گۋگەنوتتاردى جاپپاي قىرعىنعا ۇشىراتۋ بولدى (”ۆارفولومەي ءتۇنى”). بيلىككە كەلگەن بۋربوندار اۋلەتى ءدىني سوعىستاردى توقتاتىپ، كاتوليك ءدىنىن فرانسياداعى رەسمي ءدىن رەتىندە بەكىتتى، ال گۋگەنوتتارعا ءدىن ۇستانۋ ەركىندىگى بەرىلدى. ليۋدوۆيك XIV كەزىندە فرانسيانى ءىس جۇزىندە ءبىرىنشى مينيستر كاردينال ا. ج. پ. ريشەلە بيلەدى (1634 — 48). ول كورول بيلىگىن ەلەۋلى نىعايتىپ، ەلدىڭ ورتالىقتانۋىن كۇشەيتتى. وتىز جىلدىق سوعىستىڭ ناتيجەسىندە فرانسيا وزىنە ەلزاستى قوسىپ الىپ، ەۋروپاداعى ەڭ قۋاتتى مونارحياعا اينالدى. 1701 — 1714 ج. يسپان تاعى ءۇشىن بولعان سوعىستا انگليا، اۆستريا مەن ولاردىڭ وداقتاستارى فرانسيانىڭ ەۋروپاداعى ۇستەمدىگىنە توسقاۋىل قويۋعا تىرىستى.
جەتى جىلدىق سوعىستا (1756 — 63) فرانسيا ءۇندىستان مەن كاناداداعى وتارلارىنىڭ كوپشىلىگىنەن ايرىلىپ، ۇلىبريتانياعا بەرۋگە ءماجبۇر بولدى. 1789 ج. باستالعان فرانسۋز ريەۆوليۋتسياسى ناتيجەسىندە مونارحيا مەن فەود. تارتىپتەر جويىلىپ، ءبىرىنشى رەسپۋبليكا جاريالاندى. 1792 ج. ريەۆوليۋتسيالىق سوعىستار باستالدى. ول ناپولەون بونوپارتتىڭ بيلىككە كەلۋىمەن جانە ەۋروپانى تۇگەل قامتىعان سوعىستىڭ ناتيجەسىندە فرانسيانىڭ جەڭىلۋىمەن اياقتالدى. ەلدە كورول بيلىگى قالپىنا كەلتىرىلدى. 1848 ج. اقپان ريەۆوليۋتسياسىنىڭ ناتيجەسىندە ەكىنشى رەسپۋبليكا ورنادى. ليبەرالدار مەن سوتسياليستەردىڭ اراسىنداعى جانجالدى پايدالانعان لۋي ناپولەون 1852 ج. ەكىنشى يمپەريانى جاريالاپ، تاققا وتىردى. 1870 — 1871 ج. فرانسيا — پرۋسسيا سوعىسىنىڭ ناتيجەسىندە فرانسيا ەلزاس پەن لوتارينگيادان ايرىلىپ، ەكىنشى يمپەريا جويىلدى.
19 عاسىردىڭ سوڭىندا وتارشىلدىق يمپەريانىڭ قۇرىلۋى نەگىزىنەن اياقتالدى. 1914 — 18 ج. ءبىرىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا فرانسيا انتانتانىڭ قۇرامىندا قاتىستى. 1919 ج. ۆەرسال ءبىتىم شارتى بويىنشا فرانسياعا ەلزاس پەن لوتارينگيا قايتارىلدى. 1920 — 30 ج. ەلدە ەكونوميكالىق داعدارىستار ءجيى-ءجيى بولىپ تۇردى. ناتيجەسىندە جۇمىسشى قوزعالىسى كۇشەيىپ، فاشيستىك ۇيىمدار قۇرىلدى. 1936 ج. حالىقتىق مايدان قۇرىلىپ، فاشيستىك ۇيىمدارعا تىيىم سالىندى، ەڭبەكشىلەردىڭ جاعدايىن جاقسارتۋ جونىندەگى شارالار (40 ساعاتتىق جۇمىس اپتاسىن، اقىسى تولەنەتىن دەمالىس ەنگىزۋ، ت. ب. ) جۇزەگە اسىرىلدى. 1938 ج. حالىقتىق مايدان ىدىرادى. ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس فرانسيا ءۇشىن ءساتسىز باستالدى. 1940 ج. فرانسيانى گەرمانيا وككۋپاتسيالادى. مينيسترلەر كابينەتىنىڭ جاڭا ءتوراعاسى مارشال انري پەتەن گەرمانيامەن بىتىمگە قول قويىپ، ەلدى ەكى ايماققا بولۋگە كەلىستى. ونىڭ بىرەۋى — نەمىستەر باسىپ العان سولت. جانە وڭتۇستىك-باتىس فرانسيا اۋماعى بولسا، ەكىنشىسى فرانسيانىڭ قالعان بولىگى مەن تەڭىزدىڭ ار جاعىنداعى اۋماقتار ەنگەن، استاناسى ۆيشي قالا بولعان اۆتونومدى فرانسۋز مەملەكەتى اتانعان ايماق بولدى. مارشال پەتەن وسى فرانسۋز مەملەكەتىنىڭ پرەزيدەنتى بولىپ تاعايىندالدى. 1944 ج. فرانسيانى وداقتاستار اسكەرى ازات ەتتى. الجيردەگى فرانسۋز ۇلتتىق ازات ەتۋ كوميتەتى ءوزىن فرانسۋز رەسپۋبليكاسىنىڭ ۋاقىتشا ۇكىمەتى دەپ جاريالادى. 1946 ج. ءتورتىنشى رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋتسياسى قابىلداندى. 1949 ج. فراتسنيا ناتو-نىڭ قۇرامىنا كىرسە دە، 1966 ج. ونىڭ اسكەري قۇرىلىمىنان شىقتى. سوعىستان كەيىن ف-نىڭ وتارلىق جۇيەسى ىدىراي باستادى. 1954 ج. سەگىز جىلدىق سوعىستان كەيىن ف. ءۇندىقىتايدى تاستاپ شىقتى. 1954 ج. 1 قاراشادا الجيردە ۇلت-ازاتتىق كوتەرىلىس باستالدى. 1956 ج. ناۋرىزدا فرانسيا ماروككو مەن ءتۋنيستىڭ تاۋەلسىزدىگىن مويىنداۋعا ءماجبۇر بولدى.
1956 ج. قاراشادا فرانسيا ەگيپەتكە قارسى اعىلشىن-فرانسۋز-يزرايل اگرەسسياسىنا بەلسەنە قاتىستى. وسىنداي قيىن جاعدايدا 1957 ج. باتىس ەۋروپاداعى بىرنەشە مەملەكەت ”ورتاق رىنوك“ قۇرۋ جونىندە شارت جاساستى. دەگەنمەن، الجيردەگى ساتسىزدىكتەر، سۋەتس ارانداتۋشىلىعىنىڭ كۇيرەۋى، اسكەري شىعىنداردىڭ كوبەيۋى ءتورتىنشى رەسپۋبليكانىڭ داعدارىسىنا اكەپ سوقتى. ارميا مەن ەلدە رەاكتسيالىق كۇشتەر باس كوتەردى. 1958 ج. مامىردا ولار الجيردە رەسپۋبليكاعا قارسى بۇلىك باستادى. الجيردەگى فرانسۋز ارمياسىنىڭ باسشىلىعى دا بۇلىكشىلەرگە قوسىلىپ، گەنەرال شارل دە گولل باستاعان ”ۇلتتىق قۇتقارۋ“ ۇكىمەتىن قۇرۋدى تالاپ ەتتى. 1 ماۋسىمدا ۇلتتىق جينالىس گوللدىڭ توتەنشە وكىلەتتىلىك جونىندەگى زاڭ جوبالارىن ماقۇلدادى. 1958 ج. بەسىنشى رەسپۋبليكانىڭ كونستيتۋتسياسى اتقارۋشى بيلىك قۇقىقتارىن كەڭەيتتى. پرەزيدەنت ۇلتتىق جينالىستى تاراتۋ مۇمكىندىگىنە يە بولىپ، رەفەرەندۋم وتكىزۋگە، زاڭ جوبالارىن ۇسىنۋ، توتەنشە جاعدايلاردا بۇكىل وكىمەت بيلىگىن ءوز قولىنا الۋعا قۇقىلى بولدى. 1958 ج. 21 جەلتوقسانداعى سايلاۋدىڭ ناتيجەسىندە گولل پرەزيدەنت بولىپ سايلاندى. 1958 — 60 ج. افريكاداعى فرانسۋز وتارلارى — گۆينەيا، سۋدان، سەنەگال، ماداگاسكار، داگومەيا، نيگەر، جوعارعى ۆولتا، ءپىل سۇيەگى جاعالاۋى، چاد، ورتالىق افريكا رەسپۋبليكاسى، كونگو، گابون، ماۆريتانيا، توگو مەن كامەرۋن تاۋەلسىزدىككە يە بولدى. 1962 ج. ۇزاققا سوزىلعان سوعىستان كەيىن الجير تولىق تاۋەلسىزدىككە قول جەتكىزدى. 1960 — 90 ج. فرانسيا ەكونوميكاسى دامىعان، دەموكرات. قوعامى تولىق قالىپتاسقان الەمدەگى جەتەكشى ەلدەردىڭ بىرىنە اينالدى. 1981 ج. ەل پرەزيدەنتى بولىپ ءبىرىنشى رەت سوتسياليست فرانسۋا ميتتەران سايلاندى. 1995 جىلدان ەل پرەزيدەنتى جاك شيراك بولدى.
ونەركاسىبى: ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان سوڭ فرانسيا ۇكىمەتى سوعىستا كۇيزەلگەن ەكونوميكاسىن قالپىنا كەلتىرۋمەن قاتار، ءوندىرىستىڭ مۇلدەم جاڭا سالالارىن دامىتا باستادى . 1950 جىلدان بەرى ونەركاسىپ ءوندىرىسى 4 ەسەگە جۋىق ءوسىپ، ونەركاسىپتە جۇمىس ىستەيتىندەردىڭ سانى سوڭعى 20 جىلدا 1، 5 ملن ادامعا قىسقاردى. مۇنىڭ ءوزى ەڭبەك ونىمدىلىگىنىڭ ارتۋى مەن ونەركاسىپ جۇيەسىنىڭ قۇرىلىمدىق وزگەرىستەرى ناتيجەسىندە مۇمكىن بولدى . قازىرگى كەزدە ەل ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ كولەمى جونىنەن دۇنيە جۇزىندە بەسىنشى ورىن الادى. ونەركاسىپ ەلدەگى ۇلتتىق جيىنتىق ءونىمىنىڭ 25، 4%-ىن بەرەدى. ەلدىڭ ەكونوميكالىق قۋاتتىلىعىن سيمۆولى بولىپ كەلگەن ءداستۇرلى ونەركاسىپ سالالارى سوڭعى ونجىلدىقتاردا ءوزىنىڭ جەتەكشى رولىنەن ايىرىلىپ، جاڭا سالالارعا جول بەرۋدە. لوتارينگيا تەمىر كەنى الابىنىڭ قورىن پايدالاناتىن قارا مەتاللۋرگيا ونەركاسىبى 20 عاسىردىڭ 70-جىلدارىنان باستاپ داعدارىسقا ۇشىرادى. وعان ەۋروپا مەن دۇنيە ءجۇزى نارىعىندا نەعۇرلىم قۋاتتى باسەكەلەستەردىڭ برازيليا، شىعىس ەۋروپا ەلدەرى ، كورەيا جانە ت. ب. پايدا بولۋى اسەر ەتتى. ەۋروپالىق وداق شەڭبەرىندە ونەركاسىپتىڭ وسى سالاسىن دامىتۋعا باعىتتالعان شارالار ناتيجەسىندە ءوندىرىستى نەعۇرلىم ءتيىمدى ۇيىمداستىرىپ، قايتا جابدىقتاۋعا مۇمكىندىك تۋدى. ورتالىق اۋداندارداعى ءتيىمسىز كاسىپورىندار جابىلىپ، نەگىزگى مەتاللۋرگيالىق كەشەندەر سولتۇستىكتەگى ديۋنكەرك ماڭى مەن لوتارينگياداعى موزەل وزەنى اڭعارىنداعى شوعىرلانعان. قازىرگى كەزدە جىلىنا 19 ملن ت بولات وندىرىلەدى. اليۋمينيي وندىرىسىندە دە اۋماقتىق وزگەرىستەر بولدى بۇرىن ولار، نەگىزىنەن، الپى مەن پيرەنەي اۋداندارىنداعى سۋ ەلەكتر ستانتسيالارى ماڭىندا ورنالاسسا ، قازىرگى كەزدە شەتتەن اكەلىنەتىن شيكىزاتتى قابىلداپ الاتىن پورتتى قالالارعا كوشىرىلگەن . قۇرامىنا توقىما، بوياۋلار جاساۋ، كىلەم توقۋ، ەدەن توسەنىشتەرىن شىعارۋ ءوندىرىسى ەنەتىن فرانسيانىڭ ماتا ونەركاسىبى دۇنيە جۇزىندەگى جەتەكشى ورنىن جوعالتقان جوق. بۇل سالادا اسىرەسە ءجۇن ماتالارىن شىعارۋدان دۇنيە جۇزىندە ءبىرىنشى ورىن الاتىن «شارجەر-تەكستيل»، ماقتا ماتالارىن شىعارۋعا ماماندانعان DMC كومپانيالارى كوزگە تۇسەدى . قازىرگى كەزدە سىرتتان اكەلىنەتىن ءجۇن مەن ماقتادان باسقا، بۇل كاسىپورىنداردا جاساندى تالشىقتار دا كەڭىنەن پايدالانىلادى. نەگىزگى ورتالىقتارى-ميۋلۋز، ترۋا، ليون جانە پاريج ماڭى. ماشينا جاساۋ ونەركاسىبىندە كولىك قاتىناسىنداعى ماشينالار مەن ەلەكتر تەحنيكاسىن جاساۋ سالالارى كۇشتى دامىعان. دۇنيەجۇزىلىك اۆتوموبيل ءوندىرىسىنىڭ دامۋىندا ەلدىڭ ايرىقشا ورنى بار. 1898 جىلى اعايىندى رەنو نەگىزىن سالعان فيرما العاشقى ءاۆتوموبيلىن جاساپ شىعاراتىن بولاتىن، ارادا 15 جىل وتكەن سوڭ بۇل شاعىن كاسىپورىن الۋان ءتۇرلى ماشينا شىعاراتىن اسا ءىرى كونتسەرنگە اينالدى. قازىرگى كەزدە بۇل كونتسەرن مەملەكەتتىك بولىپ سانالادى. مۇندا جۇك اۆتوموبيلدەرى، اۆتوبۋستار، اۋىل شارۋاشىلىعى ماشينالارى، سونداي-اق كەمەلەر مەن ۇشاقتاردىڭ قوزعالتقىشتارى جاسالادى . فرانسيادا جىلىنا 3، 5-4 ملن اۆتوموبيل جاسالسا ، سونىڭ 9/10 بولىگى جەڭىل كولىك بولىپ تابىلادى . قازىرگى كەزدە جەڭىل اۆتوموبيلدەر ، نەگىزىنەن ، رەنو كاسىپورنى مەن جەكە مەنشىك پەجو-سيتروەن كونتسەرندە جاسالادى . فرانسۋز كومپانيالارى دۇنيە ءجۇزىنىڭ 30 ەلىندە اۆتوموبيل تەتىكتەرىن جينايتىن زاۋىتتار اشقان . ەلدە جاسالعان اۆتوموبيلدەردىڭ 60 ى شەتكە شىعارىلادى. كوبىنەسە فرانسۋز جەڭىل كولىكتەرىن پورتۋگاليا، يسپانيا ، برازيليا جانە وڭتۇستىك-شىعىس ازيا ەلدەرى ساتىپ الادى .
ەكونوميكاسى: فرانسيا — جوعارى دامىعان يندۋستريالى-اگرارلى ەل. ونەركاسىپ ءوندىرىسىنىڭ جالپى كولەمى بويىنشا دۇنيە جۇزىندە 4-ورىن (اقش، جاپونيا، گەرمانيادان كەيىن)، ەۋروپادا گەرمانيادان كەيىن 2-ورىن الادى. ۇلتتىق تابىستى جان باسىنا شاققانداعى جىلدىق مولشەلەرى 24990 اقش دوللارىنا تەڭ (2003 ج). فرانسيا اۆتوموبيلدەر شىعارۋ جونىندە دۇنيە جۇزىندە 3-ورىن، اۆياتسيالىق جانە عارىشتىق تەحنيكا ءوندىرىسى بويىنشا ەۋروپادا 1-ورىن الادى. سونداي-اق ەكسپورتقا كوپ مولشەردە قارۋ-جاراق، اەس-تەر ءۇشىن قۇرال-جابدىقتار، حيميكاتتار، ماتالار مەن كيىم-كەشەك شىعارادى. فرانسۋز ونەركاسىبىنىڭ جەتەكشى سالالارىنا اۆتوموبيل جاساۋ، حيميا مەن مۇناي حيمياسى، ۇشاق جاساۋ (اەروبۋستار مەن اسكەري ۇشاقتار)، ەلەكترونيكا، مەتاللۋرگيا، تەمىر جولى تەحنيكاسىن شىعارۋ جاتادى. پارفيۋمەريا — كوسمەتيكالىق سالا مەن جوعارى تالعامدى ءساندى كيىمدەر شىعارۋدا فرانسيا دۇنيە جۇزىندە ءبىرىنشى ورىندى يەلەنەدى. جىلىنا شامامەن 3، 5 ملن. اۆتوموبيل شىعارسا، ونىڭ جارتىسىنا جۋىعى ەكسپورتقا جىبەرىلەدى. اۆتوموبيلدەردىڭ 90%-دان استامىن ”رەنو“ مەن ”پەجو-سيتروەن“ كومپانيالارى شىعارادى. كەمە جانە ستانوك جاساۋ، اۋىل شارۋاشىلىق ماشينالارى ءوندىرىسى دە جاقسى دامىعان. حيميا ونەركاسىبى مينەرالدى تىڭايتقىشتار، سينتەتيكالىق كاۋچۋك پەن پلاستماسسا، پارفيۋمەريا، ءدارى-دارمەكتەر جاساۋعا ماماندانعان. ءىرى مۇناي، حيميالىق كاسىپورىندارى كوپ. حيميا ونەركاسىبى بيوتەحنيكالىق جانە گەندىك ينجەنەريامەن تىعىز بايلانىستى. توقىما ونەركاسىبى ءوزىنىڭ بۇرىنعى ماڭىزىنان ايرىلسا دا، فرانسيا كيىم-كەشەك پەن ماتالار شىعارۋدان ەۋروپادا الدىڭعى ورىنداردىڭ ءبىرىن يەلەنەدى (ماقتا-ماتا، جىبەك، سينتەتيكالىق، ءجۇن، كەندىر، زىعىر ماتالارى وندىرىلەدى). فرانسۋز كاسىپورىندارى شىعارعان ىرىمشىك، شاراپتار، كونديتەرلىك بۇيىمدار دۇنيە جۇزىنە تانىمال. ونەركاسىپ ونىمدەرىنىڭ 1/5-ىنە جۋىعى پاريج بەن ونىڭ اينالاسىندا، سونداي مولشەرى ليون مەن سولتۇستىك اۋدانداردا وندىرىلەدى. اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىن ءوندىرۋدىڭ كولەمى بويىنشا فرانسيا دۇنيە جۇزىندە اقش پەن كانادادان كەيىن 3-ورىندى يەلەنەدى. ول اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرىمەن ءوزىن-ءوزى تولىق قامتاماسىز ەتىپ، 40%-ىن ەكسپورتقا شىعارادى. فرانسيا — ەۋروپاداعى استىق، سارى ماي، ءىرى قارا ەتىن، ىرىمشىكتى ەڭ كوپ مولشەردە وندىرەتىن ەل. وسىمدىك شارۋاشىلىعىنىڭ نەگىزگى سالاسى — ءداندى داقىلدار ءوسىرۋ (نەگىزگىلەرى — بيداي، جۇگەرى، قارا بيداي، ارپا، كۇرىش). كارتوپ، قانت قىزىلشاسى، كۇنباعىس، راپس تا كوپ مولشەردە وسىرىلەدى. نيتستسا وڭىرىندە گۇل ءوسىرۋ دامىعان. ءجۇزىمنىڭ نەگىزگى بولىگى شاراپ دايىنداۋعا (جىلىنا 60 ملن-داي ل) جۇمسالادى، نەعۇرلىم بەلگىلى تۇرلەرى شامپان، كاگور، كونياك. جەمىس-جيدەك (الما، المۇرت، شابدالى، جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋلارىندا تسيترۋستىق جەمىستەر مەن قارا ورىك) پەن كوكونىس ءوسىرۋ دامىعان. ءىرى قارا (20، 6 ملن. باس)، شوشقا، قوي، جىلقى وسىرىلەدى.
2005 ج. ەلدە 70 ملن-نان اسا شەتەلدىك تۋريستەر دەمالدى. ەكسپورتىنىڭ نەگىزىن ونەركاسىپتىك قۇرال-جابدىقتار، تۇرمىستىق بۇيىمدار، اۋىل شارۋاشىلىق ونىمدەرى، حيميالىق تاۋارلار مەن شيكىزاتتار، تىگىن بۇيىمدارى، كيىم-كەشەك، اياق كيىم، پارفيۋمەريا مەن كوسمەتيكا، اۆتوموبيلدەر قۇرايدى. سىرتتان تۇتىنۋ تاۋارلارىن، ونەركاسىپتىك شيكىزاتتار الادى. نەگىزگى ساۋدا سەرىكتەستەرى: گەرمانيا، يتاليا، بەلگيا، ليۋكسەمبۋرگ، ۇلىبريتانيا مەن اقش. فرانسيا قازاقستاننىڭ ساۋدا سەرىكتەستەرى ىشىندە 12-ورىن الادى. فرانسۋز كاسىپورىندارى قازاقستانداعى ءوز قىزمەتىنىڭ قارقىنىن بىرتىندەپ ارتتىرىپ كەلەدى. 2005 ج. ق ر مەن فرانسيا اراسىنداعى تاۋار اينالىسى 2665، 1 ملن. دوللاردى قۇرادى. قازاقستان فرانسياعا مۇناي، كەنتاستار، حيميا ونەركاسىبىنىڭ شيكىزاتتارىن، تەرى مەن استىق بەرەدى. فرانسيادان نەگىزىنەن ءدارى-دارمەكتەر، ازىق-تۇلىك ونىمدەرىن، قوسالقى بولشەكتەر، اۆتوموبيلدەر، تۇرمىستىق ەلەكترونيكا، شاراپ، تەڭىز ونىمدەرىن، ىرىمشىك، پارفيۋمەريا مەن كوسمەتيكالىق بۇيىمدار، جوعارى ءسان كيىمدەرىن الادى. قازىرگى كەزدە قازاقستاندا فرانسۋز كاسىپكەرلەرى ارالاسقان 19 شاعىن كاسىپورىن تىركەلگەن. 4 فرانسۋز بانكى قازاقستانمەن بىرلەسىپ جۇمىس اتقارۋدا، مۇناي-گاز، تاۋ-كەن، ەنەرگەتيكادا، كولىك پەن قىزمەت كورسەتۋ سالالارىندا كوپتەگەن فرانسۋز كومپانيالارى ەڭبەك ەتۋدە. 2004 ج. 10 ناۋرىزدا پاريجدە ەكونوميكالىق ىنتىماقتاستىق جونىندەگى قازاقستان-فرانسۋز ۇكىمەتارالىق كوميسسياسىنىڭ كەزەكتى، التىنشى ءماجىلىسى بولىپ ءوتتى.
سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستار[وڭدەۋ]فرانسيا ەكونوميكاسى دۇنيەجۇزىلىك شارۋاشىلىقتىن اجىراماس بولىگىنە اينالدى. سىرتقى ساۋدا ەكونوميكالىق ورلەۋگە نەگىز بولىپ وتىر، وعان وڭ سالدو ءتان. ەكسپورت كولەمى جونىنەن ەل باتىس ەۋروپادا تەك گەرمانيانى عانا العا سالادى، فرانسيانىڭ سىرتقا شىعاراتىن تاۋارلارىنىڭ جالپى قۇنى دۇنيەجۇزىلىك تاۋار ەكسپورتىنىڭ 5، 1%-ىن قۇرايدى. ەكسپورت قۇرىلىمىندا ماشينالار مەن جابدىقتار 43 جانە اۋىل شارۋاشىلىعى ونىمدەرى مەن شيكىزاتى 20 باسىم بولىپ وتىر . سوڭعى جىلدارى اسكەري تەحنيكا مەن قارۋ-جاراقتى سىرتقا ساتۋ جونىندە اقش-تان كەيىنگى ەكىنشى ورىنعا شىقتى. يمپورت كولەمى جونىنەن فرانسيا جاپونيامەن قاتار اقش ، گەرمانيادان كەيىنگى ءۇشىنشى ورىندى بولىسەدى. فرانسيا-حالىقارالىق ساياحات ورتالىعى. قازىرگى كەزدە فرانسيا جىلىنا 77 ملن-داي شەتەل تۋريستەرى قابىلدايدى. ەلدىڭ سىرتقى ەكونوميكالىق بايلانىستارىن دامىتۋدا ءتۋريزمنىڭ ماڭىزى زور.
تابيعاتى: فرانسيانىڭ كوپشىلىك بولىگى جالپاق جاپىراقتى ورماندار ايماعىندا ورنالاسقان. قيىر وڭتۇستىكن جەرورتاتەڭىزدىك سۋبتروپيكتەر الىپ جاتىر. جاعالاۋلارى نەگىزىنەن الاسا، اككۋمۋلياتيۆتى نەمەسە لاگۋنالى، قۇرلىققا ەنىڭكىرەپ جاتقان شىعاناقتارى بار (اتلانت مۇحيتى جاعالاۋلارىندا بيسكاي، سەن-مالو، جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋىندا ليون)، لا-مانش پەن پا-دە-كالە بۇعازدارىنىڭ جاعالاۋلارى — ءابرازيۆتى، الاسالاۋ، ءبىراق تىك، كوتانتەن مەن برەتان تۇبەكتەرىنىڭ جاعالاۋلارى رياس ءتيپتى بولىپ كەلەدى. ليون شىعاناعىنان شىعىسقا قاراي جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋلارى جارتاستى، ءالپى تاۋلارىنىڭ تەڭىزگە كەلىپ تىرەلگەن سىلەمدەرىنەن قۇرالعان (فرانسۋز ريۆەراسى دەپ اتالادى). اۋماعىنىڭ 2/3-ءسى ەلدىڭ سولتۇستىك، ورتالىق جانە باتىس اۋداندارىن الىپ جاتقان الاسا جانە كوتەرىڭكى جازىقتار. ولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ ۇلكەنى — سولتۇستىكتە ورنالاسقان پاريج باسسەينى بولىپ تابىلادى. وڭتۇستىك-باتىسىن — اكۆيتانيا جازىقتارى الىپ جاتىر. سولتۇستىك-باتىسىندا جازىقتار ارموريكان ۇستىرتىمەن ۇلاسادى، ولار سولتۇستىك-شىعىسى مەن شىعىسىندا بيىكتىگى ورتاشا اردەنن (كوپ بولىگى فرانسيادان تىس جەردە) جانە ۆوگەز تاۋلارىمەن قورشالعان. وڭت-ندە توبەلەرى قاتتى مۇجىلگەن، بيىكتىگى ورتاشا تاۋلاردان قۇرالعان اۋدان — ورتالىق فرانسۋز ءماسسيۆى جاتىر. ونىڭ ورتالىق بولىگىنە (وۆەرن) جانارتاۋلى جەر بەدەرى ءتان (مون-دور جانارتاۋ كۇمبەزى، كانتال كراتەرى، پيۋپ كونۋستار تىزبەگى). ءماسسيۆتىڭ وڭتۇستىك جانە وڭتۇستىك-باتىس شەتىندە تەرەڭ كانوندارمەن تىلىمدەنگەن كارستانعان تاۋ جازىقتارى جۇيەسى ورنالاسقان (گران-كوس، ت. ب. ). سولت.-باتىس، سولت.-شىعىس جانە شىعىس اۋداندارىندا كريستالدانعان الاسا تاۋلار (ليمۋزەن، مورۆان، سيەۆەننا، ت. ب. ) باسىم. ءالپى مەن ورتالىق فرانسۋز ءماسسيۆىنىڭ اراسىندا رونا ويپاتى بار. فرانسيا اۋماعىنا جوعارعى رەين ويپاتىنىڭ باتىستاعى شاعىن بولىگى دە كىرەدى. وڭتۇستىك-باتىسىندا سۋبمەريدياندىق باعىتتا باتىس ءالپى سوزىلىپ جاتىر. ونىڭ بيىك بولىگى — ساۆوييا، گراي، كوت جانە تەڭىزجاعالاۋلىق ءالپى تاۋلارى ۇزىنىنان جانە كولدەنەڭىنەن تەرەڭ اڭعارلارمەن تىلىمدەنگەن كريستالدىق قىراتتاردان تۇرادى، مۇزدىقتار كوپ. ءالپىنىڭ باتىس جيەگىندە ەروزيامەن كۇشتى بولشەكتەنگەن، كەي جەرلەرىندە كارستانعان اكتاستى قىراتتارى بار بيىكتىگى ورتاشا تاۋلار ورنالاسقان. بۇل تاۋلاردىڭ سولتۇستىكتەگى جالعاسى يۋرا تاۋلارى بولىپ تابىلادى. ەلدىڭ وڭتۇستىك-باتىسىن پيرەنەي تاۋلارى (ەڭ بيىك جەرى — ۆينمال تاۋى — 3298 م) الىپ جاتىر. ول سولتۇستىگىندە اكۆيتانيامەن تەرەڭ جازىقتارى بار تىك بەتكەيلەر ارقىلى جالعاسادى. كورسيكا ارالىنىڭ جەر بەدەرىنە بيىكتىگى ورتاشا تاۋلار ءتان (ەڭ بيىك جەرى مون-سەنتو تاۋى — 2710 م).
فرانسيا مەن باتىس ەۋروپانىڭ ەڭ بيىك شىڭى — مونبلان تاۋى (4807 م) بولىپ ەسەپتەلەدى. فرانسيا اۋماعىنىڭ كوپشىلىك بولىگى گەرتسيندىك قاتپارلىق وبلىسقا جاتادى. قازىرگى كەزدەگى فرانسيا اۋماعى كاينوزويدىڭ سوڭىندا اياقتالعان جالپى كوتەرىلىم ناتيجەسىندە قالىپتاسقان. نەگىزگى قازبا بايلىقتارى — تەمىر كەنتاستارى، بوكسيت، كاليي تۇزدارى، تابيعي گاز بەن تاس كومىر، ۋران. تەمىر كەنتاستارىنىڭ كەن ورىندارى (مەتس-تيونۆيل، لونگۆي، بريە، نانسي) لوتارينگيا باسسەينىنىڭ يۋرا شوگىندىلەرىمەن، بوكسيتتىڭ ءىرى كەن ورىندارى پروۆانستىڭ مەزوزوي اكتاستارىمەن بايلانىستى. كاليي تۇزدارىنىڭ نەگىزگى كەندەرى ەلزاستا، تابيعي گاز بەن از مولشەردەگى مۇناي كەن ورىندارى اكۆيتانيا باسسەينىندە. فرانسيانىڭ نەگىزگى تاس كومىر باسسەيندەرى — ۆالانسەنن مەن لوتارينگيا ەپيگەرتسيندىك پلاتفورمانىڭ قاتپارلىق ىرگەتاسىمەن بايلانىسقان. سونداي-اق ۆولفرام، سۇرمە، قورعاسىن، مىرىش، قالايى، التىن مەن كۇمىس، كۇكىرت پەن كۇكىرتتى كولچەدان، ءار ءتۇرلى قۇرىلىس ماتەريالدارىنىڭ كەن ورىندارى بار. ەلدىڭ كوپشىلىك بولىگىنىڭ كليماتى قوڭىرجاي تەڭىزدىك، شىعىسىندا كونتينەنتتىككە وتپەلى، جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋلارىندا جەرورتاتەڭىزدىك سۋبتروپيكتىك (جازى قۇرعاق، قىسى جاۋىندى). شىعىسى مەن سولتۇستىك-شىعىسىنداعى جازىقتار مەن الاسا تاۋلارداعى قاڭتار مەن اقپان ايلارىنداعى ورتاشا تەمپ-را 1 — 3°س، باتىسى مەن وڭتۇستىك-باتىسىندا-5 — 7°س، وڭتۇستىگىندە 8 — 10°س-قا تەڭ. جازىقتارداعى شىلدە مەن تامىز ايلارىنداعى ورتاشا تەمپەراتۋرا سولتۇستىكتە 16 — 18°س، وڭتۇستىك-باتىس پەن وڭتۇستىكتە 20 — 24°س. جىلدىق جاۋىن-شاشىننىڭ ەڭ جوعارعى مولشەرى (1500 — 2000 مم) ءالپىنىڭ باتىس بەتكەيلەرىنە، ۆوگەز، سيەۆەننا مەن پيرەنەي تاۋلارىنىڭ باتىس بولىگىنە تۇسەدى. برەتان مەن كوتانتەن تۇبەكتەرىندە، باتىس اكۆيتانيادا بۇل كورسەتكىش 800 — 1200 مم-گە، باسقا جازىقتاردا 600 — 800 مم-گە تەڭ. جاۋىن-شاشىننىڭ ەڭ از ءمولش. (500 — 800 مم) رونا ويپاتىنا تاۋ اڭعارلارى مەن جەرورتا تەڭىزى جاعالاۋلارىنىڭ شىعىس بولىگىنە تۇسەدى. جازىقتاردا تۇراقتى قار جامىلعىسى قالىپتاسپاعانمەن، جىل سايىن قار جاۋادى. تاۋلارداعى تۇراقتى قار جامىلعىسى 500 — 1000 م بيىكتىكتە بايقالادى، 2500 — 3000 م بيىكتىكتە ول 7 ايدان 11 ايعا دەيىن ساقتالادى. قرى وزەندەرى — لۋارا، رونا، سەنا، گاروننا. ەلدىڭ سولتۇستىك پەن باتىس اۋداندارىنداعى وزەندەر كەڭ جازىقتارمەن اعادى، جاڭبىر سۋىمەن تولىعادى، جىل بويى سۋى مول بولىپ، بەتىنە مۇز قاتپايدى. وزەندەرىندە كەمە قاتىناسى بار، ءبىر-بىرىمەن كانالدار ارقىلى جالعاستىرىلعان. ءالپى مەن پيرەنەي تاۋلارىنان باستالاتىن وزەندەر تەرەڭ جازىقتارمەن اعىپ وتەدى، قار مەن مۇزدىقتاردىڭ ەرىگەن سۋىمەن تولىعادى.
ادەبيەتى: فرانسيا اۋماعىندا ءبىر-بىرىمەن تىعىز بايلانىستى بولعان بىرنەشە ادەبيەت ءومىر ءسۇردى. نەعۇرلىم ەرتەرەكتە قالىپتاسقانى — جىرلارى مەن اڭىزدارى ساقتالماعان كەلتتەردىڭ (گاللداردىڭ) ادەبيەتى، ونىڭ ءبىر تارماعى برەتون ادەبيەتى بولدى. 10 عاسىردان باستاپ ەلدىڭ وڭتۇستىگىندە پروۆانسال ادەبيەتى دامي باستادى. كاتالون ادەبيەتى (رۋسسيلونداعى) ايماقتىق شەڭبەردەن اسا المادى. 18 عاسىرعا دەيىن لاتىن تىلىندەگى ادەبيەت باسىم بولدى. ورتاعاسىرلىق اۋىز ادەبيەتى كەيىنىرەكتە وڭدەلگەن نەمەسە جازىپ الىنعان كۇيىندە ساقتالعان جىرلاردان، اڭىزدار مەن ەرتەگىلەردەن باستالادى. فرانسۋز تىلىندەگى العاشقى جازبا ادەبيەت — ءدىني تاقىرىپقا ارنالعان شىعارمالار (”قاسيەتتى ەۆلاليا تۋرالى كانتيلەنا”، ت. ب. ) 9 عاسىردىڭ 2-جارتىسىنا جاتادى. 10 — 11 عاسىرلاردا اسكەري جاساقتاردىڭ اراسىندا لاتىندىق داستۇرلەرمەن دە، اۋىز ادەبيەتىمەن دە تانىس-جونگلەرلەر شىعارعان العاشقى ەپيكالىق پوەمالار-جەستالار پايدا بولدى. ولار 8 — 10 عاسىرلارداعى تاريحي وقيعالارعا ارنالدى (ۇلى كارل مەن ونىڭ سەرىكتەرىنە ارنالعان ”رولاند تۋرالى جىر“ ، ت. ب. ). 13 عاسىردا ساراي ماڭى، سەرىلىك باعىتتاعى — كۋرتۋازدىق ادەبيەت جانە قالالىق ادەبيەت پايدا بولدى. 14 — 15 عاسىرلاردا اقىندار كۋرتۋازدىق ليريكا ادىستەرىن دامىتا وتىرىپ، بۇرىنعى پوەتيك. تاقىرىپتاردى جەتىلدىردى. 14 — 15 عاسىرلارداعى سەرىلىك روماندار ۇلتتىق ماسەلەلەر مەن فولكلورلىق اۋەندەرگە تولى بولدى (”مەليۋزينا”، 14 ع. ، ”جان دە سانترە تاريحى”، 15 ع. ). 15 عاسىردىڭ سوڭىندا فرانسيا قايتا ورلەۋ داۋىرىنە ءوتتى. يتاليامەن قارىم-قاتىناس كۇشەيىپ، كىتاپ باسۋ ءىسى دامي باستادى، انتيكالىق دۇنيەگە دەگەن قىزىعۋشىلىق ءوستى. قايتا ورلەۋ ادەبيەتىنىڭ نەعۇرلىم جارقىن وكىلى — فرانسۋا رابلە بولدى. 16 عاسىردىڭ ورتاسىندا فرانسيا اقىندارى پوەزيانىڭ ادامگەرشىلىك مازمۇنىن تەرەڭدەتىپ، ونى جاڭا فورمالارمەن (سونەت، ودا، بۋكوليكا، ەپيك. پوەما، ت. ب. ) بايىتتى، ۇلتتىق ادەبي ءتىلدىڭ قالىپتاسۋىنا جاعداي جاسادى. 17 عاسىردىڭ باس كەزىندە فرانسۋز ادەبيەتىندە رەاليستىك كلاسسيتسيزم، باروككولىق باعىتتار پايدا بولدى. كلاسسيتسيزم كومەدياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ءارى اسا كورنەكتى وكىلى — ج. ب. پ. مولەر بولدى. 17 عاسىردىڭ سوڭىنا تامان فرانسۋز مادەنيەتىندە اعارتۋشىلىق تەندەنتسيالار كۇشەيدى. روكوكو ادەبيەتى پايدا بولدى. 18 عاسىردىڭ 1-جارتىسىندا كومەديا مەن رومان جانرى دامىدى. كومەديا مولەر ءداستۇرىن جالعاستىرسا (ش. ديۋفرەني، ج. ف. رەنيار، ت. ب. )، ا. ر. لەساج (1668 — 1747) شىعارمالارىندا الەۋم. وتكىرلىك پەن تۇرمىستىق رەاليزم كۇشەيدى (”تيۋركارە”، 1709). فرانسۋز ءومىرىن ش. ل. مونتەسكە (”پارسى حاتتارى”، 1721) ساتيرالىق تۇرعىدان شەبەر بەينەلەدى.
18 -عاسىردىڭ 1-جارتىسىنداعى ادەبيەتتە ف. م. ۆولتەر جەتەكشى ءرول اتقاردى. 1751 جىلدان باستاپ د. ديدرو، ج. ل. دالامبەر، ت. ب. اعارتۋشىلار ”ەنتسيكلوپەديا“ شىعارا باستادى. ديدرو ”مەششاندىق دراما“ جانرىن قالىپتاستىردى. ونىڭ ءىزباسارلارىنىڭ قاتارىندا م. ج. سەدەن (1719 — 97)، ل. س. مەرسە (1740 — 1814)، پ. و. ك. بومارشە، ت. ب. بولدى. اعارتۋشىلىق راتسيوناليزمنەن اۋلاقتاۋ ادەبيەتتە سەنتيمەنتاليزم پايدا بولدى. ونىڭ كورنەكتى وكىلى ج. ج. رۋسسونىڭ شىعارمالارىندا ادامداردىڭ جاڭا ءتيپى سيپاتتالدى. فرانسۋز ءرومانتيزمىنىڭ 2-كەزەڭى ۆ. گيۋگو شىعارماشىلىعىنان ايقىن كورىندى. رەاليزم بەلگىلەرى پ. ل. كۋرەنىڭ (1772 — 1825) پامفلەتتەرىندە، پ. ج. بەرانجە، ە. مورو، و. باربەلەردىڭ ساتيرالىق ولەڭدەرى مەن اندەرىندە پايدا بولدى. رەاليزمدەگى پسيحول. باعىتتىڭ نىعايا ءتۇسۋى ف. ستەندالدىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى؛ ونورە دە بالزاك 90 شىعارمادان تۇراتىن ”ادام كومەدياسى“ ەپوپەياسىن جازدى. پ. مەريمە (1803 — 70) رەاليستىك نوۆەللانىڭ شەبەرى بولدى. 19 عاسىردىڭ اياعىنا قاراي پروزادا ناتۋراليزم ورىن تەپتى. گي دە موپاسساننىڭ نوۆەللالارى مەن روماندارى، ا. دودەنىڭ (1840 — 97) ساتيرالىق شىعارمالارى، ج. ۆەرننىڭ عىلىمي، شىتىرمان وقيعالى روماندارى كوپكە تانىلدى. ا. ديۋما (اكەسى) روماندارى ءار ءتۇرلى ستيلدەردى شەبەر ۇشتاستىرا ءبىلۋدىڭ ۇلگىسى بولدى. 20 ع-داعى فرانسۋز ادەبيەتىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ قاتارىندا ا. فرانس، ر. روللان، لۋي اراگون، ج. پ. شاربول، ا. باربيۋس، ا. ستيل، ج. پ. ساتر، ت. ب. بار. فرانسۋز ادەبيەتىنەن ف. رابلەنىڭ ”گارگانتيۋا مەن پانتاگريۋەل“ (1938)، گيۋگونىڭ ”گاۆروش“ (1972)، ۆەرننىڭ ”سىرلى ارال“ (1959)، ”ون بەس جاسار كاپيتان“ (1954)، ”كاپيتان گرانتتىڭ بالالارى“ (1956)، ا. ءباربيۋستىڭ ”وت“ (1956)، ا. ءستيلدىڭ ”العاشقى سوققى”، گي دە موپاسساننىڭ ء”ومىر“ (1970)، ا. ديۋمانىڭ ء”ۇش نويان”، ت. ب. رومان، پوۆەستەرى قازاق تىلىندە (كەيبىرەۋلەرى بىرنەشە رەت) جارىق كوردى. قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ كەيبىر شىعارمالارى (م. اۋەزوۆ — ”اباي جولى”، ا. نۇرپەيىسوۆ — ”ىمىرت”، ت. ب. ) فرانسۋز تىلىنە اۋدارىلعان. 2005 ج. ناۋرىزدا پاريج كىتاپ جارمەڭكەسىندە ن. ا. نازاربايەۆتىڭ فرانسۋز تىلىندەگى ”سىندارلى ون جىل“ كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى بولدى.
17 -عاسىردىڭ باس كەزىندە فرانسۋز ادەبيەتىندە رەاليستىك كلاسسيتسيزم، باروككولىق باعىتتار پايدا بولدى. كلاسسيتسيزم كومەدياسىنىڭ نەگىزىن سالۋشى ءارى اسا كورنەكتى وكىلى — ج. ب. پ. مولەر بولدى. 17 عاسىردىڭ سوڭىنا تامان فرانسۋز مادەنيەتىندە اعارتۋشىلىق تەندەنتسيالار كۇشەيدى. روكوكو ادەبيەتى پايدا بولدى. 18 عاسىردىڭ 1-جارتىسىندا كومەديا مەن رومان جانرى دامىدى. كومەديا مولەر ءداستۇرىن جالعاستىرسا (ش. ديۋفرەني، ج. ف. رەنيار، ت. ب. )، ا. ر. لەساج (1668 — 1747) شىعارمالارىندا الەۋم. وتكىرلىك پەن تۇرمىستىق رەاليزم كۇشەيدى (”تيۋركارە”، 1709). فرانسۋز ءومىرىن ش. ل. مونتەسكە (”پارسى حاتتارى”، 1721) ساتيرالىق تۇرعىدان شەبەر بەينەلەدى. 18 عاسىردىڭ 1-جارتىسىنداعى ادەبيەتتە ف. م. ۆولتەر جەتەكشى ءرول اتقاردى. 1751 جىلدان باستاپ د. ديدرو، ج. ل. دالامبەر، ت. ب. اعارتۋشىلار ”ەنتسيكلوپەديا“ شىعارا باستادى. ديدرو ”مەششاندىق دراما“ جانرىن قالىپتاستىردى. ونىڭ ءىزباسارلارىنىڭ قاتارىندا م. ج. سەدەن (1719 — 97)، ل. س. مەرسە (1740 — 1814)، پ. و. ك. بومارشە، ت. ب. بولدى. اعارتۋشىلىق راتسيوناليزمنەن اۋلاقتاۋ ادەبيەتتە سەنتيمەنتاليزم پايدا بولدى. ونىڭ كورنەكتى وكىلى ج. ج. رۋسسونىڭ شىعارمالارىندا ادامداردىڭ جاڭا ءتيپى سيپاتتالدى. فرانسۋز ءرومانتيزمىنىڭ 2-كەزەڭى ۆ. گيۋگو شىعارماشىلىعىنان ايقىن كورىندى. رەاليزم بەلگىلەرى پ. ل. كۋرەنىڭ (1772 — 1825) پامفلەتتەرىندە، پ. ج. بەرانجە، ە. مورو، و. باربەلەردىڭ ساتيرالىق ولەڭدەرى مەن اندەرىندە پايدا بولدى. رەاليزمدەگى پسيحول. باعىتتىڭ نىعايا ءتۇسۋى ف. ستەندالدىڭ ەسىمىمەن بايلانىستى؛ ونورە دە بالزاك 90 شىعارمادان تۇراتىن ”ادام كومەدياسى“ ەپوپەياسىن جازدى. پ. مەريمە (1803 — 70) رەاليستىك نوۆەللانىڭ شەبەرى بولدى. 19 عاسىردىڭ اياعىنا قاراي پروزادا ناتۋراليزم ورىن تەپتى. گي دە موپاسساننىڭ نوۆەللالارى مەن روماندارى، ا. دودەنىڭ (1840 — 97) ساتيرالىق شىعارمالارى، ج. ۆەرننىڭ عىلىمي، شىتىرمان وقيعالى روماندارى كوپكە تانىلدى. ا. ديۋما (اكەسى) روماندارى ءار ءتۇرلى ستيلدەردى شەبەر ۇشتاستىرا ءبىلۋدىڭ ۇلگىسى بولدى. 20 ع-داعى فرانسۋز ادەبيەتىنىڭ اسا كورنەكتى وكىلدەرىنىڭ قاتارىندا ا. فرانس، ر. روللان، لۋي اراگون، ج. پ. شاربول، ا. باربيۋس، ا. ستيل، ج. پ. ساتر، ت. ب. بار. فرانسۋز ادەبيەتىنەن ف. رابلەنىڭ ”گارگانتيۋا مەن پانتاگريۋەل“ (1938)، گيۋگونىڭ ”گاۆروش“ (1972)، ۆەرننىڭ ”سىرلى ارال“ (1959)، ”ون بەس جاسار كاپيتان“ (1954)، ”كاپيتان گرانتتىڭ بالالارى“ (1956)، ا. ءباربيۋستىڭ ”وت“ (1956)، ا. ءستيلدىڭ ”العاشقى سوققى”، گي دە موپاسساننىڭ ”ءومىر“ (1970)، ا. ديۋمانىڭ ء”ۇش نويان”، ت. ب. رومان، پوۆەستەرى قازاق تىلىندە (كەيبىرەۋلەرى بىرنەشە رەت) جارىق كوردى. قازاق اقىن-جازۋشىلارىنىڭ كەيبىر شىعارمالارى (م. اۋەزوۆ — ”اباي جولى”، ا. نۇرپەيىسوۆ — ”ىمىرت”، ت. ب. ) فرانسۋز تىلىنە اۋدارىلعان.
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
