بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى    
  • ورتالىق
  • ەل ءىشى
  • شينجياڭ
  • حالىقارا

سۋرەتتى حابار

حالىق تورابى>>سۇحبات

ورەلى رەداكتور بولۋ ءۇشىن كەۋدەمەن ەمەس، باسپەن جۇمىس ىستەۋ كەرەك

ۇلتتار باسپاسى باس رەداكتورىنىڭ كومەكشىسى مۇناي ءابىلباي ۇلىمەن سۇحبات

سۇحباتتاسقان: نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى

2014.04.29 15:39     كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى


  نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى: مۇناي اعا، جاڭارعان قوعام، ۇشقان قۇستاي دامىپ بارا جاتقان زامان ۇلتىمىزدىڭ باسپا سالاسىنا دا تىڭ تالاپتار قويۋدا دەسەك ارتىق ايتقان بولماسپىز، ەندەشە، سول تالاپتار جايلى تولعانىپ كورسەڭىز؟

  مۇناي ءابىلباي ۇلى: دامىعان زامان، زىمىران ۋاقىت ۇلتىمىزدىڭ باسپا سالاسىنا قانداي تالاپتار قويۋدا دەگەنگە ايالدار بولساق، بۇل اۋقىمدى دا قيىن ساۋال. اۋقىمدى بولاتىنى باسپا سالاسىنىڭ ءتۇرى مەن مىندەتى باسقا-باسقا، الدارىنا قويىپ وتىرعان ماقساتتارى مەن مەملەكەت تارابىنان جۇكتەلىپ وتىرعان مىندەتتەرى ءار الۋان. قيىن بولاتىنى باسپاعا دەگەن تالاپتىڭ كۇننەن كۇنگە اۋىرلاپ، بازار شارۋاشىلىعىنداي قيان-كەسكى باسەكەدە بارىن باعامداپ، جوعىن تۇگەندەي الۋ-الماۋى. دەگەنمەن وسى تەرىنىڭ ءبىر پۇشپاعىن ۋقالاپ وتىرعاننان كەيىن، ءوز ويىمىزدى ورتاعا سالۋدان ءارقاشان قاشپايمىز. زىمىران زامان دەسەك تە، جاڭعىرعان ءداۋىر دەسەك تە، اينالىپ كەلىپ ءبارى دە ادامعا تىرەلەدى. ادامنىڭ سانا-سەزىمى، ومىرگە بولعان تالپىنىسى، تۇرمىسقا بولعان قاجەتى، ءبىر سوزبەن ايتقاندا رۋحاني تىرشىلىگى باسپادان، باسىلىمداردان اجىراي المايدى. ەشقانداي اقپارات دانەكەرى باسپانىڭ ورنىن باسا المايدى، ءارى مۇمكىن دە ەمەس. ولاي بولسا، ادامنىڭ سانالى عۇمىرىنا يگى ىقپالىن تيگىزەتىن باسپا ونىمدەرىنە، كىتاپ دەپ ايتايىقشى، قوعام دا، زامان دا، مەملەكەت تە، ادام دا (وقىرمان) ءتۇرلى كەزەڭدىك قاجەتىنە قاراي ءتۇرلى تالاپتارىن قويىپ وتىرادى، ءداۋىردىڭ العا باسۋى، ادام يدەياسىنىڭ ۇشتالا تۇسۋىنە وراي باسپا دا بىرگە دامىپ، ءوزىنىڭ تاقىرىبىن جاڭالاپ، جاڭعىرتىپ وتىرۋعا مىندەتتى، ونسىز تولىق قاندى باسپا بولىپ قىزمەت كورسەتە المايدى. ءدال، وسى قازىرگى كەزەڭدەگى قازاق باسپاسىنا (باسپا ءسوز دەمەي باسپا دەپ ايتىپ وتىرمىن، باسپا ءسوز بولسا، ول مەرىزىمدى، مەرىزىمسىز بولىپ، گازەت-جۋرنالداردى دا قامىتىپ كەتەدى، مەنىڭ دەپ وتىرعانىم تەك مەرىزىمسىز باسپا ءسوز ـــ كىتاپ توڭىرەگىندە) قانداي تالاپتار قويىلۋى كەرەك دەسەك، مىنا جاقتاردان ايتۋعا بولادى:

  ءبىرىنشى، از ۇلت تىلىندەگى باسپالار جونىنەن العاندا، اسىرەسە ۇلتتار باسپاسى جونىنەن العاندا پارتيانىڭ باعىت-ساياساتىن، ۇلت ساياساتىن، ۇلت نازارياسىن ۇگىتتەۋ ماڭداي الدى ورىندا تۇرادى. بۇل مۇنان بۇرىن دا وسىلاي بولىپ كەلگەن، بۇدان كەيىن دە بۇل باعداردان جازبايدى. بۇل باعىتتا ساياسي، ساياساتتىق جەتەكشى كىتاپتاردى، يدەيا، مادەنيەت، ۇگىت، تاربيە سيپاتىنداعى كىتاپتاردى، مۇنان وزگە مەملەكەت قاجەت دەپ تاپقان الەۋمەتتىك سيپاتتاعى كىتاپتاردى مەملەكەتتىڭ قارجىلاندىرۋىمەن دەر كەزىندە باسپادان شىعارىپ وتىرادى. سول ارقىلى وقىرمانداردىڭ قاجەتىن قاناعاتتاندىرىپ، از ۇلت رايوندارىنا قىزمەت وتەيدى. بۇعان ماركسيزم-لەنينيزم شىعارمالارى، كوسەم تومدارى، مەملەكەت باسشىلارىنىڭ ماڭىزدى سوزدەرى، پارتيا، حالىق قۇرىلتاي حۇجاتتارى مەن ۇيرەنۋ ماتەريالدارى، سونداي-اق مەملەكەتتىڭ زاڭ-جارلىقتارى قاتارلىلار جاتادى. ال، وسى كىتاپتاردى باسپادان شىعارۋ ءۇشىن رەداكتورلار قوسىنىن، اسىرەسە ەكى تىلگە جەتىك اۋدارماشىلار قوسىنىن تاربيەلەۋ باسپانىڭ بۇلتارتپاس مىندەتى ءارى زامان تالابى.

  ەكىنشى، «بۇرىنعىعا مۇراگەر، كەيىنگىگە بۇيداگەر» دەگەندەي، وزىق مادەنيەتتەن ۇلگى الۋ، ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ساقتاۋ. قازىرگى وقىرمانداردىڭ تالابى جوعارى، سول جوعارى ورەلى وقىرمانداردىڭ قاجەتىن قاناعاتتاندىرۋ باسپاگەرلەر ۇشىن وڭاي ەمەس. ول وسىزامان باسپاگەرلەرىنەن جاسامپازدىق رۇحتى، ىزدەنىمپازدىقتى، قوعامنىڭ دامۋ جاعايىن ءجىتى باقىلاپ وتىرۋدى قاجەت ەتەدى. ورەلى وقىرمانداردىڭ دەنى ەكى ءتىلدى، مەملەكەت تىلىندەگى دۇنيەلەردەن ولار ەركىن پايدالانا الاتىن بولعاندىقتان، ولاردى كورمازىر نارسەلەرمەن الدارقاتا المايسىڭ. سوندىقتان، وزىق مادەنيەتتەن ۇلگى الا وتىرىپ، ەل ءىشى-سىرتىنداعى بۇگىنگى دۇنيەنىڭ اعىمىنا ساياتىن، وزىق عىلىم-تەحنيكا جاڭالىقتارىن، وزىق ادەبيەت-كوركومونەر جاڭالىقتارىن، وزىق ونەر جاڭالىقتارىن وقىرمان الدىنا تارتۋعا ءتيىسپىز. ارينە، وسىنىڭ بارلىعىنا قول جەتكىزىپ كەلەمىز دەپ ايتا المايمىز، كەيدە قىسقا ءجىپ كۇرمەۋگە كەلمەي جاتاتىن جايلار از ەمەس. ونىڭ ۇستىنە، ادەبيەتكە، تاريحققا، ونەرگە، تەحنيكاعا قاتىستى كىتاپتاردى جازىپ. اۋدارىپ باسپادان شىعارۋ ءۇشىن، ول بىلىكتى مامانداردى، مايتالمان اۋدارماشىلاردى، ءبىلىمدى رەداكتورلاردى قاجەت ەتەدى. بۇل جاعىءالى دە بولسا قولبايلاۋ، كەزىندەگى كلاسسيكالىق شىعارمالاردى دىتتەگەن جەرىنە جەتكىزگەن اۋدارماشىلاردىڭ دەنى بۇل كۇندەرى ارامىزدا جوق، كەيىنگى بۋىن ول دارەجەگە ۇلگىرىپ جەتە الماي كەلەدى، مۇنىڭ دا ايتا بەرسە وزىندىك سەبەپتەرى تولىپ جاتىر. سوندىقتان كەيدە جاۋىردى جابا توقىپ كەتەتىن جايلار دا جوق ەمەس. زاماننىڭ بىزگە قويىپ وتىرعان تاعى ءبىر تالابى، وتكەنگى ادەبي، مادەني مۇرالاردى باسپادان شىعارۋ، بارىن باعالاپ، كەمىسىن تولىقتاۋ. ۇلتىمىزدىڭ عاسىرلار بويعى ساقتالىپ كەلگەن اسىل مۇراسىن ۇرپاقتارعا اماناتتاپ كەتۋ. بۇل جاعىندا بۇرىنعى اعا بۋىندار بولسىن، بۇگىنگى زامانداستار بولسىن، قال-قادىرىنشە جۇمىس جاساپ كەلەدى، دەگەنمەن «اتتەگەن-ايسىز» ەمەس. ءبىر جاعىنان قارجى قول بايلاۋ بولسا، ءبىر جاعىنان جيناۋ، سارالاۋ، تۇرگە ءبولۋ جاقتارىندا ءالى دە الا-قۇلالىقتار بەلەڭ بەرىپ وتىر. ماسەلەن، ءبىر اۋىز ادەبيەت تۋىندىسىن ايتساق، ونى كىم ايتتى، قاشان ايتتى، قاي جەردە ايتتى، كىم جازىپ الدى، قايدا باستىردى، ونىڭ قانشاما نۇسقالارى بار دەگەن جاعىندا ادىپتەپ، ادەبي مۇرالاردى جيناۋ زاڭدىلىقتارىنا ساي باسپادان شىعارۋ جاعىندا ولقى سوعىپ جاتقان تۇستارىمىز باسىلىمدارىمىزدان كورىنۋدە. مۇنىڭ بارلىعىنا جوقتان بار جاقسى، وسىعان دا شۇكىر دەپ بارعا قاناعات ەتەمىز، «بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ» دەپ تە ءوزمىزدى جۇباتامىز. قازىر جۇڭگو ارمانى دارىپتەلىپ جاتىر عوي، سول ارماننىڭ ىشىندە مەملەكەتتىڭ دە، جەكەنىڭ دە، ۇلتتىڭ دا ارمانى بار. سول جەكەنىڭ ءبىرى رەتىندە ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى سول تالاپتارعا ساي، ەرتەڭگى ۇرپاقتاردى اداستىرمايتىنداي ەتىپ قاتتاپ-شوتتاپ كەتسەك دەگەن كوكەيتەستى ارمان بار.

  ءۇشىنشى، قوعام دامىپ بارادى، جاھاندانۋ اياق الىسى كۇننەن كۇنگە تەزدەي تۇسۋدە. بۇل ۇلتىمىزدىڭ باسپا سالاسىنا دا سوقپاي وتپەيدى. ماسەلە ءبىز وسىعان دايارمىز با، باسپانىڭ جىلما-جىل جاسالاتىن تاقىرىپتىق جوسپارلارى زامان اياق الىسىمەن قانشالىق دەڭگەيدە سايكەسە الۋدا؟ ءبىلىم مەن مادەنيەتتى تاراتۋدا قانداي رول اتقارىپ وتىر؟ وسىنىڭ بارلىعى دا زاماننىڭ باسپامىزعا، رەداكتورلارىمىزعا قويىپ وتىرعان تالاپتارى دەپ ءتۇسىنۋ كەرەك. تاقىرىپ تاڭداۋ، بازاردان ءوز ورنىن يەلەۋ، جۇمىستى جۇيەلى ىستەۋ، بارلىعى دا باسپا قىزمەتكەرلەرىنەن كورەگەندىك پەن دارىندى بولۋدى قاجەت ەتەدى. بۇگىنگى قازاق وقىرمانىنا نە كەرەك، قالا مەن اۋىلعا نە كەرەك؟ وسىنى باعامداۋ ءۇشىن رەداكتورلار زامان اۋقىمىن اڭداي ءبىلۋى،ءوزىڭدى عانا ەمەس، وزگەنى دە تانىپ-ءبىلىپ، وزگەنى وزىڭە ىلايىعىندا پايدالانا ءبىلۋ ءۇشىن دارىن مەن تالعام، ءبىلىم مەن بىلىك كەرەك.

  بۇرىن ءبىر كىتاپتى رەداكسيالاپ باسپادان شىعارىپ، بازارعا سالۋمەن جۇمىس اياقتادى دەپ قارالاتىن بولسا، قازىر بۇلاي ەمەس، كىتاپ باسپادان شىققان سوڭ دا رەداكتوردىڭ جالعاستى ەڭبەكتەنۋىنە تۋرا كەلەدى. ول جانە قانداي ەڭبەك دەرسىز، ايتالىق، ءبىر كىتاپتى جوبالاعاندا ونىڭ بولاشاقتاعى ۇگىت اۋقىمى، تارالۋ كولەمى، وقىرمان شوعىرى دا ويلاستىرىلادى. كىتاپ باسپادان شىققاننان كەيىن كوپتەگەن اقپارات دانەكەرلەرى ارقىلى ۇگىتتەلەدى. ماسەلەن، گازەت-جۋرنالداردا باسۋ، راديو-تەلەۆيزيادا تاراتۋ، ينتەرنات توراپتارىندا ۇگىتتەۋ، ءتىپتى جىلجىمالى تەلەفون، ipad قاتارلى جۇرت جاپپاي تۇتىنىپ وتىرعان وزىق تەحنيكالاردا ءناسيحاتتاۋ كەرەك. وسىنىڭ بارلىعى اقپارات داناكەرى داۋىرىندە ءومىر ءسۇرىپ وتىرعان باسپانىڭ كەم بولسا بولمايتىن تۇستارى. ءسويتىپ ءبىر كىتاپ، ءتۇرلى اقپارات دانەكەرىنەن پايدالاناتىن وقىرماننىڭ نازارىنا ءىلىنۋى ءتيىس. بۇل ءۇشىن، رەداكتور زامان اۋقىمىنا، ۋاقىت اعىمىنا ۇيلەسە الاتىن بولۋى شارت. ءبىرسىپىرا رەداكتورلاردىڭ وسىنداي زور بۇرىلىس كەزىندە كەم سوعىپ وتىرعان تۇسى دا وسى جاقتارىندا. اينالىپ كەلگەندە تاعى دا تاقىرىپتى قايتىپ تاڭداۋعا سايادى. رەداكتوردا كورەگەن كوز بولۋى كەرەك دەسەك، بۇل قولعا كەلگەن كىتاپتى تاپ-تۇيناقتاي ەتىپ باسپادان شىعارۋعا عانا قاراتىلمايدى، رەداكتور بولعان ادامنىڭ ءوز اقىل-پاراساتىن ايگىلەپ، جان-جاقتىلى ءبىلىمدى بولۋىن، دايارعا مايار بولماي ءوز الدىنا ەرەكشە تاقىرپ جوبالاي الۋىن قاجەت ەتەدى. كورەگەن رەداكتور كىتاپتىڭ دا، باسپانىڭ دا باعىن اشادى. ماسەلەن، باسپا ۇقىعىن مەڭگەرۋ، قورعاۋ، پايدالانۋدا، باسپا ۇقىعى ساۋداسى جاعىندا كورەگەن بولۋ، ورايدى قولدان بەرمەۋ، ۇرپاق قامىن ويلاۋ ءارقانداي رەداكتورعا، مەڭگەرۋشىلەرگە ۇلكەن سىن. ءبىر باسپانىڭ اتى زاتىنا ساي باسپا بولۋى بولجامپاز باسپاگەرلەرىنىڭ بار-جوعىنا تىكە قاتىستى. سول ءۇشىن، اۋقىمدى اڭداپ، ءوزىڭدى-ءوزىڭ قايراي تۇسۋىڭە تۋرا كەلەدى. تاعى دا ايتامىز، بۇل ءۇشىن وقۋ كەرەك، ءبىلۋ كەرەك، باتىلدىقپەن ىسكە كىرىسۋ كەرەك.

  ەڭ ماڭىزدىسى، ۇلتتىق تىلدەگى باسپا ءوز ۇلتىنا نە بەرە الدى؟ رەفورما جاسالىپ، ەسىك اشىلعاننان بەرى مەملەكەتىمىزدە قىرۋار وزگەرىستەر بولدى، ءار سالا، ءار كاسىپ، سان قىرلى شارۋاشىلىق دامىپ، كوركەيىپ كەلەدى. مادەنيەت، وقۋ-اعارتۋ، عىلىم-تەحنيكا، تاعى باسقا جاقتاردا قانشاما جەتىستىكتەرگە جەتتى، ەل ومىرىندە ەلەۋلى وزگەرىستەر بولدى. سوعان سايكەس ۇلت ومىرىندە دە وزگەرىستەر جەتەرلىك، جەتكەنىڭ دە، كەتكەنىڭ دە بار. اسىرەسە ءتىل تاعدىرى ۇلت تاعدىرىنا اينالىپ وتىرعانى جاسىرىن ەمەس. بۇل باسپاگەرلەردى ويلانتۋى كەرەك، ويلانتىپ تا وتىر، زامان تىلەگىن ۇلت تىلەگى دەپ ۇعىنۋ كەرەك، ۇلتىڭا ەتكەن ەڭبەگىڭ مەملەكەتكە قوسقان ۇلەسىڭ دە، زامان اياق الىسىنا ىلەسكەنىڭ دە. ارينە، زامانىنا قاراي ادامى.

  نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى: ەلىمىزدە ءار سالادا بەس جىلعا جوسپار جاسالىپ، سول جوسپار بويىنشا جۇمىس جۇرگىزىلەتىنى بارشامىزعا ايان، ەندەشە جاڭا ءبىر بەس جىلدىقتا ۇلتتار باسپاسىن دا تىڭ سىناقتار كۇتىپ تۇرعان شىعار؟

  مۇناي ءابىلباي ۇلى: قازىر ۇلتتىق تىلدەردەگى باسپالاردىڭ بارلىعىن مەملەكەت الەۋمەتتىك سيپاتتى باسپالاردىڭ ساناتىنا قوسىپ، قامقورلىعىنا الىپ وتىر. ارينە، كىتاپ ونىمدەرى بولعاننان كەيىن ونىڭ توۆارلىق سيپاتى ساقتالادى. سوندىقتان قوعامدىق ونىمدىلىك پەن ەكونوميكالىق ونىمدىلىكتى بىردەي قولعا كەلتىرۋ نىسانا ەتىلەدى. 12-بەسجىلدىق جوسپار اياسىندا ۇلتتار باسپاسىندا ءبىرقانشا اۋقىمدى جوبالار قولعا الىنۋدا. ونىڭ كەيبىرى باسپادان شىعىپ، وقىرماندارمەن جۇزدەستى، كەيبىرى ءالى دە جالعاسىن تابۋدا.

  باسپادا ۇزاق مەرىزىمدىك جانە جىلدىق جوسپارلار جاسالادى. ال، 12-بەسجىلدىق جوسپار توڭىرەگىندە ۇلتتار باسپاسىنىڭ دا العا قويعان جوبا-جوسپارلارى بار، ونىڭ كەيبىرى مەملەكەتتىك باسپا اقپارات باس مەكەمەسىنىڭ كومەگىندە، باسپاگەرلەر مەن اۋدارماشىلاردىڭ جاپالى ەڭبەگىنىڭ ارقاسىندا باسپادان شىعىپ، وقىرمانمەن جۇزدەسسە، كەيبىرى ءالى دە ىستەلۋ ۇستىندە. قازىر باسپا سالاسى رەفورما ءداۋىرىن باستان كەشىپ وتىر. مادەنيەت تۇزىلىسىنە رەفورما جاساۋ مەن كاسىپتىك ورىندارعا رەفورما جاساۋ، بۇرىنعى ءداستۇرلى باسپا باسقارۋدان وسىزامان ۇعىمىنداعى باسپاعا ءوتۋ بارىسىندا، باسپا سالاسى اۋىر سىندار مەن سىناقتارعا كەزدەسۋدە. بازارعا ويىسۋ، باسپا بايلىق قاينارىن كەمەلدەندىرۋ جاعدايىندا بايلىقتى بىرىكتىرۋ قامال الۋدىڭ، كۇش توپتاۋدىڭ وزەگىنە اينالۋدا. بۇل قازاقي ۇعىممەن ايتقاندا ‹جۇمىلا كوتەرگەن جۇك جەڭىل› دەگەنگە سايادى. وسىنداي رەفورما تالاپتارىنا سايكەس ۇلتتار باسپاسى بەس ۇلت تىلىندە، ياعىني موڭعۇل، زاڭزۋ، ۇيعۇر، قازاق، چاۋشيان تىلدەرىندە بىردەي شىعاتىن بىرىكتىرۋ جوسپارلارىن (整合出版) العا قويىپ، 12-بەسجىلدىق جوسپارعا ەنگىزىپ وتىر. بۇل جوبانىڭ باستى-باستىلارىن اتاپ وتەتىن بولساق:

  1. پارتيا تاريحىنداعى از ۇلت ەگەيلەرى (بەس ۇلت تىلىندە، 24 توم)

  2. ۇلتتار ىنتىماعى جونىندەگى جەلىلەس كىتاپتار (بەس ۇلت تىلىندە، 220 كىتاپ)؛

  3. ازامات، قوعام، قۇرىلىس جونىندەگى جەلىلەس كىتاپتار (بەس ۇلت تىلىندەگى، 160 كىتاپ)؛

  4. ساياسي نازاريا قامباسى (بەس ۇلت تىلىندە، 200 كىتاپ)؛

  5. تاريح، تاربيە جونىندەگى كىتاپتار (بەس ۇلت تىلىندە، 160 كىتاپ)؛

  6. از ۇلتتاردىڭ ۇزدىك شىعارمالارى جونىندەگى اۋدارما كىتاپتار (بەس ۇلت تىلىندە، 80 كىتاپ)؛

  7. ايگىلى ادەبي شىعارمالاردان اۋدارمالار (بەس ۇلت تىلىندە، 160 كىتاپ)؛

  8. جاستار مەن جاسوسپىرىمدەردىڭ ساپا تاربيەسى جونىندەگى جەلىلەس كىتاپتار (بەس ۇلت تىلىندە، 160 كىتاپ)؛

  9. ەرتەڭگى كۇن يەلەرىنە (جاستار مەن جاسوسپىرىمدەرگە ارنالادى، بەس ۇلت تىلىندە، 210 كىتاپ)؛

  10. بالالاردىڭ ساۋ دەنەلى، ساپ مىنەزدى بولىپ وسۋىنە ارنالعان كىتاپتار (بەس ۇلت تىلىندە، 765 كىتاپ)؛

  11. دەلو بويىنشا زاڭ ءتۇسىندىرۋ (بەس ۇلت تىلىندە، كەسكىن تاسپاسى، 2000 مينۋت)؛

  12. از ۇلت تىلىندەگى «ءسوز تەڭىزى» (بەس ۇلت تىلىندە، 120 توم).

  وسىلاردىڭ بارلىعى باسپامىزدان الداعى ۋاقىتتا شىعادى دەپ جوسپارلانىپ، باسپا اقپارت باس مەكەمەسىنە جولدانىپ وتىرعان قوماقتى جوبالار. مۇنان تىس، قازاق رەداكسياسىنىڭ ءوز تاربىنان جولداپ وتىرعان «قازاق تىلىندەگى سوزدىكتەر» سىندى ۇلكەن جوبالار دا بار. بۇعان جىلما-جىل جوسپارلانىپ، باسپامىزدان جارىق كورىپ وتىرعان دۇنيەلەردى قوسساق، ءبىراز دۇنيەنىڭ سۇلباسى ايقىندالىپ قالادى. سىن-سىناقتار دەگەندە وسىنىڭ بارلىعىن دىتتەگەن جەرىنە جەتكىزىپ، اتىنا-زاتى ساي ەتىپ وقىرمان الدىنا تارتىپ، باسپانىڭ دا، وقىرماننىڭ دا رۋحاني بايلىعىنا اينالدىرۋ ايتارعا جەڭىل بولعانمەن، قىرۋار ەڭبەك پەن قاجىر-قايراتتى تىلەرى شىندىق. وسىنداي جوسپارلاردىڭ ورىندالۋىندا قارجى مەن ادام كۇشى ماسەلەسى تەڭ مەڭگەرىلەتىن كىلتەڭ ماسەلە. «ۇستاي بىلمەگەن تاياق باسقا دا، كوزگە دە تيەدى» دەيدى عوي، وسىنىڭ بارلىعىندا باسپا تالابىنا ۇيلەستىن، وقىرماننىڭ ويىنان شىعاتىن ساپالى دا سارا شىعارمالاردى ءار كەز حالىقپەن جۇدەستىرىپ وتىرۋ جاسامپازدىقتى، دارىندى، ىزدەنىمپازدىقتى قاجەت ەتەدى. وسىنداي اڭسارلى اسۋلار بىردەن جول بەرە قويمايدى. ۇلتتار باسپاسىنان وقىرمان تالابىنان شىققان تالاي اسىل دۇنيەلەر بار، اسىرەسە قازاق كلاسسيكالىق شىعارمالارىن وقىرمان قاۋىمنىڭ الدىنا تارتىپ، ەل-جۇرتتىڭ ىستىق ىقىلاسىنا بولەنىپ كەلدى. العى كۇندەردە دە اعالار سالعان سارا جول ءوز جالعاسىن تابادى دەپ سەنەمىز.

  نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى: ۇلتتار باسپاسىندا شالعاي، شەكارا رايوندارداعى شارت-جاعدايى ناشار ۇلتتىق ورتا-باستاۋىش مەكتەپتەرگە جىل سايىن تەگىن كىتاپ ۇسىنۋ نىسانى بار دەپ ەستىدىك؟ وسىنىڭ ءمان-ءجايىن تانىستىرساڭىز.

  مۇناي ءابىلباي ۇلى: جوعارداعى ايتقان نىساندار نەگىزىندە، شالعاي اۋىلدارداعى، شارت-جاعدايى ناشار ورتا-باستاۋىش مەكتەپتەرگە بىرنەشە جىلدان بەرى ءتيىستى كىتاپتار ۇسىنىلىپ كەلدى. ۇلتتار باسپاسىنان جارىق كورگەن «جۇڭگو بالالار ەنتسيكلوپەدياسى. كەل بالالار وقىلىق» (8 كىتاپ)، «انانىڭ كوڭىلى بالادا» (8 كىتاپ)، «جۇڭگو-شەتەل پاراسات اڭگىمەلەرى»، «جۇڭگو بالالار ەنتسيكلوپەدياسى. ورتالاۋعا ارنالعان»، «الەمدە تالاي قىزىق بار»، «ەرتەڭگى كۇن يەلەرىنە»، «جاستىق جىرى»، «قازاق تارتيحىنداعى ايگىلى ادامدار»، «دۇنيە تاريحىنداعى ايگىلى ادامدار» قاتارلى كوپتەگەن كىتاپتاردى ۇلتتار باسپاسىنىڭ ۇيعارىمى بويىنشا كەيبىر ورتا، باستاۋىش مەكتەپتەرگە ۇسىنىپ كەلەمىز. نەگىزگى ماقسات از دا بولسا كومەك كورسەتىپ، «بۇلاق كورسەڭ كوزىن اش» دەگەندەي ۇرپاق تاربيەسىنە بەيجاي قاراماۋ كەرەكتىگىن ايگىلەۋ. دەگەنمەن، بۇل جىل سايىن وسىلاي بولىپ وتىرادى دەگەندىك ەمەس، جونىنە، قيسىنىنا قاراي.

  نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى: شەرىك عاسىر باسپاگەرلىكپەن شۇعىلدانۋ بارىسىندا شىعارماشىلىقپەن دە اينالىسىپ، ايتۋلى باسىلىمداردا ءتول تۋىندىلارىڭىزدى دا جاريالاپ ءجۇرسىز، شىعارماشىلىق جەتىستىكتەرىڭىزدى وقىرمان قاۋىمعا تانىستىرىپ وتسەڭىز.

  مۇناي ءابىلباي ۇلى: جۇمىسقا قاتىناسقاننان بەرى وسى باسپا قىزمەتىمەن اينالىسىپ كەلەم، «كوزىمدى جۇمسام دا كورەم سەنى» دەگەندەي وي-قيالىمىز، بىلەرىمىز، ايتار اڭگىمە، سويلەر ءسوز بارلىعى دا باسپا توڭىرەگىندە. قويشى قويىن باعادى، ەگىنشى ەگىنىن ەگەدى. مۇنىڭ دا وزىندىك قىر-سىرى مول كاسىپ. كەزىندە ۇلكەن ءبىر اعامىز «جۇك كوپ، كولىك تاپشى كەزىندە ءبارىن دە كوتەرۋگە تۋرا كەلدى» دەپتى باسپا جۇمىسى جونىندە، سول اعامىز ايتپاقتايىن، رەداكسيامەن دە، اۋدارمامەن دە، قاجەت بولعاندا كىتاپ تاراتۋ، ۇگىت جۇمىستارىمەن دە، باسقارۋ جوبا-جوسپارلارىمەن دە اينالىسىپ كەلدىك. سونىڭ اراسىندا، «تۇيە مىنگەن قازاق ءتورت اۋىز ولەڭ ايتادى» دەپ، پويەزياعا دا، پروزاعا دا ات باسىن بۇرعىشتاپ جۇرەتىن كەزدەر بولادى. ءبىراز ولەڭدەرىم، شاعىن اڭگىمەلەرىم مەرىزىمدى باسىلىمداردا جارىق كوردى. جاقىندا ۇلتتار باسپاسىنان ولەڭدەر جيناعىم شىعادى. باسپا نازارياسى جانە تاريحى جونىندە لەكسيالاردان تۇراتىن ءبىر كىتاپ جازعان ەدىم، ۇلتتار ۋنيۆەرسيتەتىندەگى ستۋدەنتتەرگە باسپا جونىنەن لەكسيا سويلەۋ ورايىندا، ول ءالى دە كەمەلدەندىرۋ مەن جاڭالاۋدى كۇتىپ ءوز ارحيۆىمدە جاتىر. شاماشا ادەبي سىن ماقالالار، وي تولعامدار جازدىق. جارياعا شىققانى دا، بۇعىپ جاتقانى دا بار.

  ءتول تۋمالارمەن بىرگە، اۋدارماعا كوبىرەك ارالاستىم، وعان وسى اتقارىپ وتىرعان جۇمىسىمىزدىڭ سيپاتى سەبەپشى بولسا كەرەك. ساياسي-نازاريالىق اۋدارما جاعىندا ەلۋدەن استام كىتاپتىڭ اۋدارماسىنا قاتىناستىم. بۇلاردىڭ دەنى ەلمەن بىرىگىپ اۋدارعان كىتاپتار. ال ادەبي اۋدارما جاعىندا «ساحارادان وتكەندە»، «دۇنيە بالالار ەرتەگىلەرى» (7-كىتابى)، «اقىلدى انا ۇستازدان دانا» سىندى جەكە كىتاپ بولىپ شىقتى. مۇنان تىس، جۇڭگو جانە دۇنيە ادەبيەتىنەن اۋدارعان اڭگىمەلەر، تانىمدىق ماقالالار بار. قۇداي قالاسا، الدا دا جوبالانىپ وتىرعان جەكە جوسپارلار بار.

  نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى: ۇلتتار باسپاسىنىڭ ورىنباسار باس رەداكتورى رەتىندە ءار ۇلت تىلدەرىندەگى رەداكسيالاردىڭ قىزمەتىمەن تانىسسىز، تۋىسقان ۇلتتاردىڭ باسپا سالاسىنىڭ قازاق تىلىندەگى باسپالارعا ۇلگى بولارلىق تۇستارىن اتاپ وتسەڭىز.

  ۇلتتار باسى پارتيا مەن ۇكىمەتتىڭ قامقورلىعىندا 1953-جىلى قاڭتاردا قۇرىلعان مەملەكەت دارەجەلى باسپا. ۇلتتىق رايوندار مەن از ۇلتتاردىڭ ەكونوميكا، قوعام دامۋىنا سەپتىگىن تيگىزەتىن ەل ءىشى-سىرتىنداعى عىلىم، مادەنيەت بىلىمدەرىن تاراتاتىن، از ۇلتتارعا رۋحاني ازىق وندىرەتىن، موڭعۇل، زاڭزۋ، ۇيعۇر، قازاق، چاۋشيان سىندى بەس ۇلت تىلىندە كىتاپ شىعاراتىن ۇلتتاردىڭ بەلدى باسپا ورنى. مەملەكەتتىڭ بۇيرىق سيپاتىندا شىعاتىن كىتاپتار، ساياسي-نازاريالىق كىتاپتار، مەملەكەتتىك باسپا قورى ارقىلى شىعارىلاتىن ۇلكەن جوبالار نەگىزىنەن بەس ۇلت تىلىندە بىردەي باسپادان شىعادى. ال، جەرلىك اۆتورلاردىڭ شىعارمالارىن، ءتول تۋمالاردى، ۇلتقا قاتىستى تاريحي، ادەبي اۋدارما كىتاپتاردى ءارقايسى رەداكسيا ءوز قالاۋى بويىنشا، جاعدايىنا قاراي وتىرىپ جوسپارعا الىپ، سول نەگىزدە ۋاعىندا باسپادان شىعارىپ وتىرادى.

  تۋىسقان ۇلتتاردىڭ باسپا سالاسىنىڭ قازاق تىلىندەگى باسپالارعا ۇلگى بولارلىق تۇستارى از ەمەس. مىناۋ ينفورماتسيا ءداۋىرى، قيىرداعىنى قيادان شالاتىن زامان. بىزدە مىناداي، ولاردا اناداي دەپ سالىستىرماي-اق قويايىن، تەك سولاردىڭ باسپا جۇمىستارىمەن جاقىن ءجۇرىپ كورىپ-ءبىلىپ وتىرعانىمىزداي، بۇلاردا تاريحىن تاپسىرلەۋ جاعى اۋقىمدى دا عىلمي ارنادا ىستەلۋدە. اۋىز ادەبيەتى بولسىن، ءتول تاريحى بولسىن، اسا ىجداعاتتىقپەن قولعا الىنىپ، ءارقايسى باسپالارى ءبىرىن-ءبىرى قايتالاي بەرمەي، ءوز ماركالارىن جاساپ، ءوز اۆتورلىق قوسىنى مەن زەرتتەرمەندەر شوعىرىن قالىپتاستىرۋدا. سول نەگىزدە ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى ساقتاپ قالۋعا سەبەسىن بولاتىن قىرۋار دۇنيەلەردى تىندىرىپ وتىر. مۇڭعۇل، زاڭزۋ، ۇيعۇر تىلدەرىندە شىعىپ جاتقان ۇلت تانۋعا قاتىستى كىتاپتار سيكىلىنىڭ جەلىسى ۇزىن، بۇرشاعى كوپ. اسىرەسە سوزدىك جاساۋ جاعىندا ادامدى قىزىقتىراتىن جۇمىستارى ءبىرقىدىرۋ، ايتار بولساق زاڭزۋ تىلىندە «زاڭزۋ ەنتيسيكلوپەدياسى» ون توم دەپ جوسپارلانىپ ىستەلۋ ۇستىندە، گسار تاڭدامالىلارى، موڭعۇلشا تاريحي، ارحولوگيالىق شىعارمالار توبى، ۇيعۇر تىلىندەگى ۇيعۇر تاريحىنا قاتىستى جۇڭگو-شەتەل تاريحنامالارىن اۋدارىپ باسپادان شىعارۋ، چاۋشيان تىلىندەگى جۇڭگو چاۋشيان ادەبي مۇرالار توپتاماسى قاتارلى تولىپ جاتقان كىتاپتار. بىردەن باسقا ۇرىپ ساناپ شىعۋ ماقسات ەمەس شىعار، تەك وسى سالاداعى جۇمىستارىنىڭ جوعارى دەڭگەيدە قولعا الىنۋى. ءبىر ۇلت جونىنەن كىتاپتى شىعارا دا ءبىلۋ، وقي دا ءبىلۋ كەرەك قوي. مىنا، ۇيعۇر وقىرماندارىنىڭ كىتاپقا دەگەن قۇمارلىعى ادامدى قايران قالدىرادى. سانىنىڭ كوپتىگىندە ەمەس، كىتاپ وقۋ مادەنيەتىنىڭ ۇلتتىق دەڭگەيدە ساقتالۋىندا. بۇل جاعىندا ايتا بەرسەك ءسوز كوپ، زاڭزۋلاردىڭ بۇددا ءدىنى، مادەنيەتى جونىندەگى زەرتتەۋلەرى، ونىڭ توم-توم بولىپ باسپادان شىعۋى، وقىرماندارىنىڭ ىستىق ىقىلاسى، ءبار-ءبارى دە شىركىن-اي دەگىزىپ تاڭداي قاقتىرادى.

  نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى: مەملەكەتىمىزدىڭ ۇلتتىق ءتىل-جازۋداعى باسپا سالاسىن قولداۋداعى ەڭ جاڭا ساياساتتىق شارالارىن ءبىرىمىز بىلسەك، ءبىرىمىز بىلە بەرمەيمىز، مۇناي اعا، قازىر ۇلتتىق ءتىل-جازۋداعى باسپا سالاسىنا مەملەكەت جاعىنان قانداي ءتيىمدى ساياساتتار قاراستىرىلعان؟

  مۇناي ءابىلباي ۇلى: ۇلتتىق ءتىل-جازۋداعى باسپالارعا مەملەكەت قانداي ءتيىمدى ساياسات قولدانىپ وتىر دەگەنگە كەلەر بولساق، باسپا سالاسىنا بولعان رەفورمادا مەملەكەت مۇنىڭ باسىن اشىپ، ايقىنداپ وتىر. مەملەكەتتىك مادەنيەت تۇزىلىسىنە رەفورما جاساۋ قىزمەت ءماجىلىسى اشىلعاننان كەيىن، مەملەكەتتىك كەڭەستىڭ «مادەنيەت تۇزىلىسىنە رەفورما جاساۋدى تەرڭدەتۋ جونىندەگى قارارى» اقپارات-باسپا سوزدە اتقارىلا باستادى. كوپتەگەن باسپالار شارۋاشىلىق سيپاتىنداعى باسپالارعا جاتقىزىلىپ، كاسىپورىن تۇلعاسى بەلگىلەنىپ، بازارعا بەتتەتىلدى. حالىق باسپاسى، ۇلتتىق تىلدەگى باسپالار الەۋمەتتىك سيپاتتاعى باسپالارعا جاتقىزىلىپ، نەگىزىنەن ۇكىمەت قارجىلاندىراتىن بولدى. بۇل ءالى دە بولسا سىناق تۇرىندە جۇرگىزىلىپ وتىر، كەيبىر باسپالار جوبا كومەك قاراجاتى مەن ۇكىمەت ساتىپ الۋدى نەگىزگى فورما ەتە وتىرىپ، قازىنالىق قوسىلىم ارقىلى ساياسي كىتاپتاردى شىعارىپ باسپا قۇرىلىمىن، كادر ماسەلەسىن شەشۋگە تالپىنسا، كەيبىرى الەۋمەتتىك سايپاتى مەن تيجارات سيپاتىن بىردەي ساقتاي وتىرىپ رەفورما جۇرگىزۋ ارقىلى الەۋمەتتىك سيپاتتاعى باسپالاردىڭ جۇگىن جەڭىلدەتۋگە تىرىسىپ وتىر. جالپى باسپا سالاسى قازىر وزگەرىس كەزەڭىندە تۇر. سوعان قاراي ۇكىمەت تاراپىنان بەرىلىپ وتىرعان مۇمكىندىكتەر مەن جەڭىلدىكتەر دە از ەمەس. اۋىل-قىستاقتارعا ارنالعان شارۋالاردىڭ وقۋ ءۇيى، شىعىس جەلى ينجەنەرياسى قاتارلى تيىمدىك ساياساتىنان ۇلتتىق تىلدەگى باسپالار يگىلىكتەنىپ وتىر. مۇنان وزگە مەملەكەتتىك باسپا قورى جوباسى دا ۇلتتىق تىلدەگى باسپالارعا اسا ءتيىمدى بولىپ وتىر.

  نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى: ۇلتتار باسپاسى اۆتورلارمەن تىكە جۇمىس جاساي وتىرىپ، ءبىر ءبولىم كىتاپتاردى شىعارۋدان تىس، مەملەكەتتىك ينجەنەريالار اياسىندا دا قازاقشا كىتاپتار شىعارادى. قازىر ۇلتتار باسپاسىندا قانداي كولەمدى ينجەنەريالار اتقارىلۋدا؟

  مۇناي ءابىلباي ۇلى: جوعاردا ايتىپ وتتىك، شارۋالاردىڭ وقۋ ءۇيى ينجەنەرياسى، شىعىس جەلى ينجەنەرياسى قاتارلىلار بار دەپ، وسىلارعا قاتىستى اۋدارما جانە ءتول تۋما شىعارمالار باسپادان جىلىنا جارىق كورىپ كەلەدى. «ەرتەڭگى كۇن يەلەرى» اتتى مەملەكەتتىك باسپا قورى جوباسى بويىنشا، بالالارعا ارنالعان كىتاپتار جارىق كورۋدە. مۇندا اۋدارما كىتاپتار دا، ءتول تۋمالار، اڭىز-اڭگىمەلەر دە بار. تاقىرىپ اياسى كەڭدەۋ.

  نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى: ۇلتتار باسپاسىندا ۇزاق جىل ەرشىمدى ەڭبەك ەتتىڭىز. ءىس جۇزىندىك قىزمەت بارىسىندا مول تاجىريبە توپتاپ، باسپاگەرلىك تۋرالى ورەلى ويلار قورىتقانىڭىز ءشۇباسىز. باسپا سالاسىنداعى اعا بۋىن رەتىندە، جاس رەداكتورلاردىڭ ەسىندە جۇرەرلىك تالىمدەرىڭىزدەن ايتا وتىرىڭىز.

  مۇناي ءابىلباي ۇلى: اتقارعان جۇمىس، ىستەلىپ جاتقان شارۋا، باسپانىڭ كۇندەلىك كۇيبەڭى تۋرالى ايتساق، ارينە ءسوز از ەمەس. ال، كەيىنگى جاستارعا اقىل، كەڭەس ايتىپ، تالىمگەر بولۋ قولدان كەلە قويماس. بۇگىنگى جاستار تۇگەل ءبىلىمدى، نەنى وقيمىن، قالاي وقيمىن دەمەيدى، بارلىعى دا بار. كومپيۋتەردىڭ قۇلاعىندا ويناپ، الىس-جاقىنداعى جاڭالىقتاردى دەر كەزىندە يگەرىپ وتىرادى. قۇندى ماتەريالعا قول جەتكىزۋلەرىنە وراي دا، مۇمكىنشىلىكتەرى دە جەتكىلىكتى. تەك سوعان ىنتا قويسا، پەيىلدى بولسا بولعانى. باسپا سالاسىنىڭ قىر-سىرىن يگەرىپ، ورەلى رەداكتور بولۋ ءۇشىن كەۋدەمەن ەمەس، باسپەن جۇمىس ىستەۋگە تۋرا كەلەدى. مىنانى الاي، انانى بۇلاي ىستەۋ كەرەك دەپ كوسەمسۋدىڭ قاجەتى جوق، ءبىر عانا ايتارىمىز وقۋ كەرەك، ۇيرەنۋ كەرەك. بۇل ماڭگىلىك تاقىرىپ، وتكەندەر دە ايتىپ كەلگەن، بۇگىنگىلەر دە ايتۋدا. «تۇزەيتىن رەداكتور مەن كۇزەيتىن رەداكتوردىڭ» پارقى ءبىلۋ مەن بىلمەۋدە. بىلگەن سايىن بىلمەگەنىڭ كوبەيەدى، بىلمەگەندى ءبىلۋ ءۇشىن وقيسىڭ، توقيسىڭ.

  كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
 
  بۇل حابارعا باعاڭىز
  • 1. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
    2. قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
    3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
    4. ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.