نۇربەك ابكەن ۇلىنىڭ قىسقاشا تانىستىرۋى

2014.09.17 18:53   كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى

　　اعا رەداكتور، تانىمالى تىلگەر، اۋدارماشى نۇربەك ابىكەن ۇلى 1942-جىلى 10-مامىردا، تولى اۋدانى جيەك اۋىلىنداعى (قازىر شاعانتوعاي اۋدانىنا قارايدى) قاراپايىم مالشى سەمياسىندا دۇنيەگە كەلگەن. باستاۋىش مەكتەپتى اۋىلدا وقىپ، ورتالاۋ مەكتەپتى تولى قالاشىعىندا، ورتا مەكتەپتى شاۋشەك قالاسىندا وقيدى. 1960-جىلى تامىزدا، شينجياڭ داشۋەسىنە وقۋعا قابىلدانىپ، 1964-جىلى شىلدەدە، وسى مەكتەپتىڭ جۇڭگو ءتىل-ادەبيەت فاكۋلتەتىنىڭ حانزۋ ءتىلى كاسىبىنەن وقۋ بىتىرەدى. سول جىلى قازاننىڭ باس كەزى، جۇڭگو قوعامدىق عىلىم اكادەمياسى ۇلتتار زەرتتەۋ ورنىنا قىزمەتكە ورنالاسادى.ۇزاق جىل ۇلتتار ءتىلىن زەرتتەۋ ءبولىمى تۇركى تىلدەرىن زەرتتەۋ گرۋپپاسىنىڭ گرۋپپا باستىعىندىق مىندەت وتەيدى.

　　نۇكەڭ قىزىمەتكە ورنالاسىپ كوپ وتپەي گۇيجوۋ ولكەسىنىڭ يزۋ، مياۋزۋ، بۋيزۋ قاتارلى از ۇلتتار ورنالاسقان چيڭلۇڭ اۋدانىنىڭ قىستاقتارىندا شىنىعىپ شىعۋ ءۇشىن قوعامدىق تاربيە الۋعا قاتىناسادى.1965-جىلى شىلدەنىڭ سوڭىندا، بەيجيڭگە قايتىپ كەلىپ، ىلە-شالا ىشكى موڭعۇليانىڭ حانزۋ، مۇڭعۇل ارالاس قونىستانعان توموتى اۋدانىنداعى سوتسياليستىك ءتالىم-تاربيە جۇرگىزۋ ناۋقانىنا قاتىناسادى. 1970-جىلى ناۋرىزدان 1972-جىلى تامىزعا دەيىن حىنان ولكەسىندە 7-مامىر كادرلار مەكتەبىندە بولادى. ۇزاققا سوزىلعان اۋىر جىلدار نۇكەڭدى مۇقالتقاننىڭ ورنىنا قايتا شىنىقتىرا تۇسەدى. مەكتەپتە وقىعان حانزۋ تىلىندەگى شالالىعى ءومىر مەكتەبىنەن ورنىن تولىقتاپ، كەيىنگى عىلىمي زەرتتەۋ جۇمىستارى ءۇشىن زور سەپتىگىن تيگىزەدى.

　　نۇكەڭنىڭ عىلىمي زەتتەۋ جۇمىسى سوزدىك جاساۋدان باستالىپ، ءبىر تالاي سوزدىكتىڭ ناقتى جۇمىستارىنا ارالاسادى. شينجياڭ حالىق باسپاسى ۇيىمداستىرعان «حانزۋشا-قازاقشا سوزدىكتىڭ» العاشقى نۇسقاسىنىڭ ءىشىنارا جۇمىستارى مۇنىڭ باستاماسى بولسا، كەيىننەن مەملەكەت جاعىنان ۇيىمداستىرىلعان «ءسوز تەڭىزى»، «جۇڭگو ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ»، «ۇلتتار»، «ۇلتتار ءتىل-جازۋى» تومدارىنىڭ قازاقتىڭ ءتىل جازۋىنا قاتىستى مازمۇندارى نۇكەڭنىڭ قولىنان شىعادى. حالىقارالىق بىرلەسكەن مەملەكەتتەر ۇيىمىنىڭ تاپسىرۋىمەن جاسالعان «جۇڭگوداعى ۇلتتار ءتىل اتلاسىنىڭ» ناقتى جۇمىستارىنا ارالاسىپ، جۇڭگوداعى قازاق ءتىلىنىڭ تەرريتوريالىق اۋماعى جانە وسى تىلدە سويلەۋشىلەر دەگەن ەڭبەگى اتلاستان ءوز ورنىن الادى. «جۇڭگو تۇركى تىلدەر سوزدىگى» ءبىر قانشا تىلدەردى سالستىرىپ، حانزۋشا بالاماسىن بەرۋ نەگىزىندە جاسالىپ، وسى سوزدىكتى ۇيىمداستىرۋ، جاساۋ جانە باسپادان شىعارۋدا كوپ كۇش شىعارادى. «ەل ءۇمىتىن ەر اقتار، ەر اتاعىن ەل ساقتار» دەگەندەيىن، نۇكەڭنىڭ ارالاسىپ جاساعان سوزدىكتەرىنەن: «جۇڭگوداعى تىلدەر اتىلاسى» مەملەكەتتىك ءبىرىنشى دارەجەلى سيلىققا يە بولسا، «جۇڭگوداعى تۇركى تىلدەر سوزدىگى» ەكىنشى دارەجەلى سيلىققا يە بولادى.

　　«قازاقشا تۇراقتى ءسوز تىركەسىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگى»، 1982-جىلى، «قازاق ءداستۇرلى مادەنىيەتىنىڭ قازاقشا-حانزۋشا سوزدىگى»، 1983-جىلى، «قازاقشا- حانزۋشا سوزدىك»،1989-جىلى باسپادان شىعادى. «قازاقشا-حانزۋشا سوزدىكتىڭ» وزگەرىس جاسالىپ، تولىقتىرعان نۇسقاسى 2005-جىلى باسپادان شىعادى. «ءتىلىمىزدى قادىرلەي بىلەيىك»، «ءتىل قادىرى-ءوز قادىرىمىز»، «قازاق تىلىنە شولۋ»، «ۇلتتىق مادەنيەتكە مۇراگەرلىك ەتۋ جانە ونى دامىتۋ ءبىزدىڭ بورشىمىز»، «ەكى ءتىلدى سوزدىكتىڭ جاسالۋى جونىندە»، «سوزدىك جايلى ءسوز» قاتارلى كوپتەگەن عىلىمي ماقالالارى گازەت-جۋرنالدا جاريالانعان. مۇنان سىرت، «گرەك-ريم اڭىزدارى»، «بالىقشىلار كەگى» (رومان) ،«ماۋزىدۇڭ مەن سنونىڭ اڭگىمەسى»، «لۋشۇن اڭگىمەلەرى»، «عىلىمي سوتسياليزمنەن شولۋ»، «قايتارما سوققى» (كينو سەنەرياسى) قاتارلى حانزۋشا شىعارمالاردى قازاق تىلىنە اۋدارعان جانە اۋدارما جۇمىستارىنا ارالاسقان. ال حانزۋ تىلىنەن اۋدارىلعان ماقالالاردىڭ سانى ءوز الدىنا ءبىر توبە.

　　نۇربەك ابكەن ۇلى، 1964 – جىلى قازان ايىنىڭ باسىنان 1984 – جىل اياعىنا دەيىن، جۇڭگو قوعامدىق عىلىم اكەدەمياسىنىڭ ۇلتتاردى زەرتتەۋ ينستيتۋتىندا زەرتتەۋ جۇمىسىمەن شۇعىلدانعان؛ 1985-جىلى ساۋىردەن 1992 – جىلدىڭ باسىنا دەيىن، ورتالىق ۇلتتار باسپاسىنا قىزىمەت اۋىستىرىپ، ۇلتتار باسپاسىنىڭ باس رەداكتورىنىڭ ورىنباسارى، قوسىمشا قازاق رەداكسياسىنىڭ باستىعى سىندى مىندەت ارقالاعان؛ 1992 – جىلى ساۋىردەن باستاپ شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايونى قوعامدىق عىلىم سالاسىنداعىلار بىرلەستىگىنىڭ ءتوراعاسىنىڭ ورىنباسارى جانە وسى ورىندا قازاق، ۇيعۇر، حانزۋ تىلدەرىندە شىعاتىن «شينجياڭ قوعامدىق عىلىم مىنبەسى»، موڭعۇل تىلىندە شىعاتىن «ويرات مادەنيەتىن زەرتتەۋ» جۋرنالدارىنىڭ جاۋاپتىسى جانە باس رەداكتورلىق مىندەتىن اتقارىپ كەلگەن، بۇدان سىرت جۇڭگو تۇركى تىلدەر زەرتتەۋ قوعامىنىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى، شينجياڭ قازاق مادەنيەتىن زەرتتەۋ قوعامىنىڭ ورىنباسار توراعاسى سىندى مىندەتتەردى اتقارعان.

　　20 نەشە كىتاپتىڭ رەداكتورى جانە شىعارۋعا جاۋاپتى بولعان، «قازاق سۆەت ەنتسيكلوپەدياسىنىڭ» 1 ــ 4 تومىن جۇڭگودا باسپادان شىعارۋدىڭ ناقتى جۇمىستارىنىڭ ۇيىمداستىرۋشسى ءارى جاۋاپتىسى بولعان. 1989 – جىلى قىركۇيەكتەن باستاپ جۇڭگو مەن قازاقستان باسپا ءسوز ورىندارىنىڭ ورتاسىندا كوپىرلىك رول ويناپ، 1991 – جىلى ناۋرىزدا قۇلجا قالاسىندا، ماۋسىمدا الماتى قالاسىندا تاريحتان بەرگى تۇڭعىش رەت وتكىزىلگەن كىتاپ كورمەلەردىڭ اشىلۋىنا كوپ كۇش شىعاردى ءارى ۇيىمداستىردى.

　　كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى