قازاق ءتىلىن ماڭگى ۇيرەنۋىمىز كەرەك

تارباعاتاي جۋرنالىنىڭ باس رەداكتورى مادەنيەت مۇقاتاي ۇلىمەن سۇحبات

سۇحباتتاسقان: مۇحيت امانتاي ۇلى

2015.05.25 14:34   كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى

　　ءتىلشى: ەڭ اۋەلى تارباعاتاي جۋرنالىنىڭ قىسقاشا بايانى، وسى جۋرنال قاي جىلداردان باستاپ جارىق كوردى؟

　　مادەنيەت مۇقاتاي ۇلى: تارباعاتاي جۋرنالى 1982-جىلدان باستاپ شىعا باستاعان. قازىرگە دەيىن 30 نەشە جىلدىق تاريحققا يە. ەلىمىزدەگى قازاق تىلىندە شىعاتىن 10 عا تارتا ادەبي جۋرنالداردىڭ ءبىرى. بۇل جۋرنالدى قازىرگە دەيىن ءوز تاريحىندا جۇماباي ءبىلال ۇلى باستاپ شىعارعان، ودان كەيىن سەرىك قاپشىقپاي ۇلى، ماۋلىتقان ءابىلعازى ۇلى، زاقان راقىش ۇلى قاتارلى باس رەداكتورلار قىزمەت اتقارعان. باسقا جۋرنالدار سياقتى، بۇل جۋرنالدا سونداي جۇڭگو قازاق ادەبيەتىنىڭ دامۋىنا وزىندىك ۇلەس قوسىپ كەلە جاتقان باسىلىمنىڭ ءبىرى. مەن ءوزىم ءۇشىن الىپ ايتقاندا، 2013-جىلدان بەرى قاراي، ۇيىمنىڭ ۇيعارىمى بويىنشا وسى جۋرنالعا جاۋاپتى بولدىم. 2014-جىلدان باستاپ جۋرنالىمىز ماۋسىمدىق جۋرنالدان قوس ايلىق جۋرنالعا وزگەردى. ءارى جۋرنالىمىزدىڭ جالپى قۇرىلىمىنا، مازمۇنىنا، ايدارلارىنا، بەت الىسىنا وزگەرىس ەنگىزىپ، جاڭالىق قوسقانداي بولدىق. قازىرگە دەيىن ءبىزدىڭ جۋرنالىمىزدىڭ بەت الىسىن ياعني ۇرانىمىزدى ايتاتىن بولساق، ءارقانداي ءبىر باسىلىمنىڭ ءوزىنىڭ ۇستانعان جولى بولادى. ءبىزدىڭ باسىلىمىزدىڭ ۇستانعان جولى «جاڭا وي، تىڭ بەتالىس» ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزدەگى جاڭا وي، تىڭ بەتالىستاردى دارىپتەۋ. وسىنى ورتاعا قويۋ، الەم ادەبيەتىندەگى جاڭا ۇلگىلەردى، تىنىستى دۇنيەلەردى قازاق ادەبيەتىنە جەتكىزۋ. ودان كەيىن ۇلت رۋحى، ءبىزدىڭ قازاق تىلىندە شىعاتىن، قازاق تىلىندەگى وقىرماندارعا ارنالعاندىقتان، ءبىز قازاق ۇلت رۋحانيەتىنە يگى ىقپال جاساعان، وسىعان جاقسى اسەر ەتەتىن تۋىندىلاردى كوپ ۇگىتتەپ جاريالاۋ، ودان كەيىن جۇرەك ءسوزى، قازىر بۇكىل ەلىمىزدە جوعارىدان تومەنگە دەيىن، بۇقارا ءۇشىن قىزمەت ەتۋ ەرەكشە دارىپتەلىپ جاتقان جاعدايدا، ءبىز حالقىمىزدىڭ نەگىزگى ساتىدا، ءار سالادا جۇرگەن، ءار جۇمىس شەبىندە جۇرگەن ادامداردىڭ ءسوزىن، مۇڭىن، ويىن جەتكىزسەك دەگەن ويمەن وسىندايءتورت ءتۇرلى مازمۇندى بەتالىس ەتىپ قۇردىق. ازىرگە دەيىن جۋرنالىمىزدىڭ پوچتادان تارالىمى جىلىنا 4 مىڭ عا جۋىق. بۇنىڭ ءوزى اۆتورلار مەن وقىرمانداردىڭ قولداپ-قۋاتتاۋىنىڭ ارقاسى.

　　ءتىلشى: بۇگىن استانا بەيجيڭدەگى قازاقتارعا ارنالعان سانىنىڭ تارالۋ سالتى ۇلتتار باسپاسىندا ءوتتى، وسى جوبا قالاي ويىڭىزعا كەلگەن ەدى؟

　　مادەنيەت مۇقاتاي ۇلى: دۇنيەدە 35 ەل مەن رايوندا قازاق ۇلتى جاسايدى. ال ەلىمىزدە دە شينجياڭنان تىسقارى رايونداردا ازدى كوپتى بولسىن قازاقتار شوعىرى قالىپتاسا باستادى. ونىڭ باستى توبىن ستۋدەنتتەر قۇراسا، ال مىنا دۇنيەدەگى ەڭ ۇلكەن قالانىڭ ءبىرى، ءنان قالانىڭ ءبىرى استانا بەيجيڭدە دە 300 دەي تۇراقتى تۇرعىن، نەشە مىڭداي ستۋدەنت بار. وسىنىڭ ءوزى قازاقتىڭ ءبىر باستى بولەگى ەسەپتەلەدى. وسىنداي ءبىر ۇلكەن قالادا وننان اسا ورىندا، ءار تۇرلى سالادا ابىرويمەن ەڭبەك ەتىپ، وسى ەلگە، ءوز ۇلتىنا ۇلەسىن قوسىپ جاتقان ونەر ادامدارىنىڭ، ەڭبەك ادامدارىنىڭ بار ەكەنىن ءبىلدىرۋ ۇلتىمىزدىڭ قالالانۋعا، وتىراقتانۋعا، وسىزامانداندىرۋعا بەيىمدەلىپ جاتقان وسى ءبىر قوعامداعى ۇلكەن قالادا قازاقتاردىڭ تىرشىلىگىن اڭعارتۋ، ودان كەيىن ءبىزدىڭ اتا-انالارىمىزدىڭ بالالارى ىشكى ولكەنىڭ ءار قايسى مەكتەپتەرىندە وقيدى، ولاردىڭ دا وسى ىشكى ولكەدەگى قازاقتاردان حاباردار ەتسەك، سوندا بۇلارعا دا ءبىر دەمەۋ بولادى. ءوزارا جالعاۋ ياعني اۋىل مەن استانانى، استاناداعى ەلىن -جەرىن ساعىنىپ جۇرگەن اعايىن- تۋعانداردىڭ جۇرەك جاردى ءسوزىن اۋىلعا جەتكىزسەك دەگەن ويىمىز بار. ەكىنشى ءبىر مانىنەن العاندا، قازىرگى زامانداعى قالالاسۋعا، وسىزاماندانۋعا بەيىمدەلىپ جاتقان داۋىردە، وسى ۇلكەن قالالاردا، ياعني قازاقتار كوپ قونىستانعان ەلدى مەكەندەگى ونەر ادامدارىنىڭ ومىردەن تۇيگەن تىڭ كوزقاراستارى مەن پىكىرلەرى بولادى. وسىلاردى دا ءبىز جەتكىزىپ، جارىققا شىعارساق، وسى ءبىر قازاق ادەبيەتىنە از بولسا دا ۇلەس قوسقاندىق ەسەپتەيمىز. ءۇشىنشى ءبىر تۇرعىدان العاندا قازىرگى جۋرنالىمىزدى تانىتۋ. جۋرنالىمىز ەمەس، وسى ءبىر نەگىزگى ساتىدا كومىلىپ جاتقان اۆتورلاردى تانىتۋ، وسىعان ءبىر دانەكەر بولسا، دۇنيەدەگى توعىسپالى دامۋدا، ءبىر-بىرىنە ۇندەس بولسا، تىلەۋلەس بولسا دەگەن نيەتتە تۋىنداپ وتىر. وسىعان جاراي ءبىز بەيجيڭنەن 40 قا تارتا اۆتوردىڭ ءار تاقىرىپ، ءار جانرداعى شىعارمالارىن جۋرنالدىڭ مۇمكىندىگىنشە ورىن بەردىك. ادەتتە جۋرنالدىڭ بەت سانى 128 بەت، ءبىراق بۇل ساندى كوبەيتىپ 165بەت ەتىپ بەردىك، بۇلاردىڭ ىشىندە 40 بەت ءوزىمىزدىڭ شينجياڭداعى جەرلىك اۆتورلار، قالعاندارى بەيجيڭدەگى اۆتورلارعا ارنالعان. بۇل شىعارمالاردىڭ ءبىزدىڭ قۋاندىراتىنى ءار ءتۇرلى جانرداعى پوۆەست، رومانداردان ۇزىندىلەردىڭ اۋدارمالارى بولعانىمەن ءبىزدىڭ ادەبيەتىمىزگە تاماشا تاجىريبە سيلايدى. سول سياقتى بىزدە كەندە بولىپ جاتقان مىنا اقپارات ادەبيەتى، عۇمىرنامالىق ادەبيەتى دەگەندەرگە تامشىلاي بولسادا ۇلەس قوستى دەپ ويلايمىن. قازىر بەيجيڭدە ادەبيەت جاعىنان الىپ ايتساق، اكبار اعامىز بار، ودان بۇرىن-سوڭدى بايقالماعان جاستار شوعىرى بار. مۇنان بىلاي ادەبيەتىمىزدىڭ ءۇمىتى وسى جاستاردا. ءبىز ستۋدەنتتەرگە از بولسا دا كەڭىستىك اشا الساق، وندا ءبىز ونى قۋانىش دەپ سانايمىز.

　　ءتىلشى: مەنىڭ وسى جيىننان تۇيگەن ويىم، ءسىز بەيجيڭگە تەك ءبىر توپ جۋرنال اكەلىپ وتىرعان جوقسىز، قايتا بەيجيڭدەگى ادەبيەتكە، تىلگە سۋسىنى قانباي وتىرعان قازاقتارعا ۇلكەن رۋحاني بايلىق الا كەلدىڭىز دەپ بىلەم. بۇگىنگى تالقىدا كوپ كىسىلەر بەيجيڭدەگى كەلەسى ۇرپاقتىڭ ءتىل ماسەلەسى تۋرالى كوپ ويلاردى ورتاعا قويدى، بۇل جونىندە ءسىز قانداي ويداسىز؟

　　مادەنيەت مۇقاتاي ۇلى: ءار رايونداعى قازاقتاردىڭ بارلىعى ەگىن- مال شارۋاشىلىق رايونداردا قونىستانعان، قازىر قازاق ءتىلىنىڭ مارتەبەسى كۇن سايىن ءوسىپ كەلە جاتىر. ءبىراق ءبىز دۇنيەگە دامۋ تۇرعىسىنان قاراۋىمىز كەرەك. دۇنيەدە قانداي ءتىل قيىن دەگەندە زەرتتەلمەگەن ءتىل ەڭ قيىن. ءبىز قازاق ءتىلىنىڭ ۇيرەنۋ تاسىلدەرىن، ۇيرەتۋ تاسىلدەرىن وڭايلاستىرۋىمىز كەرەك، قاتىستى وقۋلىقتاردى شىعارۋ وتە ماڭىزدى. ەندى ءبىرى، اقپارات تانۋ كەڭەستىگىنەن پايدالانىپ، قازاق ءتىلىنىڭ قولدانۋ اياسىن كەڭەيتۋىمىز كەرەك. قازىر قازاق تىلىندە ەڭ ۇلكەن شەشىلمەي وتىرعان نارسە كومپيۋتەردە قازاق ءتىلىن كىرگىزۋ ءۇشىن ونىڭ قاتىستى تەحنيكالىق ماسەلەلەرى تولىق شەشىم تاپپاعان. ول ءۇشىن ۇلكەن ميكروسوفت سەرىكتىگىنە دەيىن اڭىس ەتىپ، باستى سەبەپ بولىپ تۇرعان ماسەلەلەردى شەشىپ، كومپيۋتەردىڭ بۇكىل جۇيەسىندە بولماسا دا %70 مولشەرىندە بولسا دا ءورىس اشا الاتىن بولۋ كەرەك. ال ەندى ءبىرى، وزىمىزدە قاتە ءبىر كوزقاراس بار. ءتىل دەگەن ءومىر بويى ۇيرەنەتىن نارسە، بەينە ىشەتىن تاماق سياقتى. كوپ ادامدار ءوزىنىڭ قازاق ءتىلىن ۇيرەنگەنى ءۇشىن ءوزىن قازاق ءتىلىن ۇيرەنىپ الدىم دەپ ويلايدى. مۇنىڭ ءوزى قاتە كوز قاراس. ءبىز قازاق ءتىلىن ءومىر بويى ۇيرەنۋىمىز كەرەك. ءوز ءتىلىڭ بىرلىك ءۇشىن، وزگە تىلىڭ تىرلىك ءۇشىن دەگەن، ءوز تىلىمىزدى ارى قاراي زەرتتەپ، قۇنىن اسىرۋىمىز كەرەك. ءار قازاق وتباسىندا بىردەن كىتاپ سورەسى بولۋى ونىڭ ۇلت تىلىنە دەگەن قۇرمەتى دەپ ويلايمىن. بۇدان سىرت شينجياڭداگى قازاق تىلىندە باسىپ شىعاتىن گازەت – جۋرنالدار دا زامانعا بەيىمدەلۋى كەرەك سياقتى، ءبىز جاڭا زاماندا جاساپ جاتقان وقىرمانداردى زەرتتەي ءبىلۋىمىز كەرەك، ولاردىڭ نەنى قاجەت ەتەتىنىن، قانداي مازمۇنداردى قىزىعىپ وقيتىنىن ءبىلۋىمىز كەرەك، ءار قاشان وقىرمان ءۇشىن قىزمەت وتەيمىن دەگەن كوزقاراستان جازباۋىمىز كەرەك، سوندا عانا وقىرماننىڭ جۇرەگىنەن ورىن الامىز. ءبىز ءوزىمىزدىڭ قىزمەت وتەۋشى ەكەنىمىزدى ءارقاشان ۇمىتىپ قالماساق دەگەن ويدامىن.

　　ءتىلشى: وسى جۋرنالدارىڭىزدىڭ الداعى بەتالىسى قالاي؟ الدا قانداي قىزمەتتەر سىزدەردى كۇتىپ تۇر؟

　　مادەنيەت مۇقاتاي ۇلى: ءبىز ەندى قازىر ۇلكەن جۋرنالدىڭ باعىتى بويىنشا قىزمەت جاساپ جاتىرمىز، بيىلدىڭ وزىندە 400 گە جۋىق اۆتوردىڭ شىعارماسى كەلدى، بۇنىڭ كوبى ولەڭ، وسى ولەڭىمىزدىڭ ءوزى زامانعا سايكەسەتىن جاعدايعا تۋرا كەلىپ وتىر. ال مىنا باسقا جانرلاردان اۋدارما جانرىن ءبىز زاكازعا بەرىپ وتىرمىز. ويتكەنى ءبىز باسقا تىلدەردەن شىققان جاقسى شىعارمالاردى اسىرەسە، وقىرماندارعا قاجەت دەگەن شىعارمالاردى تاۋىپ اۋدارماشىلارعا اۋدارتىپ وتىرمىز. ال ەندى كەيبىر جانرلاردى، اسىرەسە جوعالىپ كەتكەن جانرلاردى اشايىق دەگەن ويىمىز بار، مىسالى بالالار ادەبيەتىن ايتاتىن بولساق، بالالار ادەبيەتىمەن شۇعىلداناتىن ادام وتە از، بالالار ادەبيەتىن بالالاردىڭ ءوز تىلىمەن جازاتىن تۋىندىلار جوقتىڭ قاسى، ونى ۇلكەندەر رەداكسيالاپ شىعارادى، ءبىز بالانىڭ تىلىمەن جازىلعان شىعارمالاردى بالالارشا سويلەتىپ شىعارساق قانداي جاقسى بولار ەدى. وسىنداي ادەبيەت بىزدە جوق دەرلىك. قازىر بالالار ادەبيەتى، بالالاردىڭ ءوز تىلىمەن جازىلماعان، ول ۇلكەندەردىڭ تىلىمەن جازىلىپ شىعارىلعاندىقتان، بالالار ونى قابىلداي المايدى. جانە باسقا پەسسيا جانرى قاتارلى جانرلاردى ءىس جۇزىندە، تەكتەيتىن، زەرتتەيتىندەر دە كەمشىل. ءوزىنىڭ اسەرىن عانا جازۋشىلار بار. ءبىز جوعارىدا ايتقانداي، جاڭا وي، تىڭ بەتالىس، ۇلت رۋحى، الەمدىك تۇرعى دەگەندى نەگىزگى جەلى ەتە وتىرىپ، جۋرنالىمىزدى حالقىمىزدىڭ ادەبيەت قازىناسى قامباسىنا قۇيىلاتىن سارقىلماس بۇلاققا اينالدىرساق دەپ ويلايمىز. مۇنان سىرت، شەتەل ادەبيەتىنەن تىس، ەلىمىزدەگى بىزدەن باسقا 55 ۇلتتىڭ ادەبيەتىن ءبىر-بىرىمەن تانىستىرۋ ويىمىز دا بار . بۇنى قاناتتاس ادەبيەتتەر ايدارى دەپ ۇلت رۋحىنا ىقپال جاساعان جاڭا ادەبي شىعارمالاردى تانىستىرساق دەيمىز، جاڭا كەلگەن اۆتورلارعا جول اشىپ تۇساۋىن كەسسەك دەيمىز. سونىمەن بىرگە جاقسى ەسسەلەردى، پەسسا، وچەرك، اقپارات ادەبيەتى، عۇمىرنالالىق ادەبيەت، شالقىما سياقتى جانرلارعا ءورىس اشساق دەيمىز. قوعامنىڭ ءار سالاسىندا جۇرگەن، جالدانبالى جۇمىسشىلاردىڭ، ستۋدەنتتەردىڭ ءوز باسىنان وتكەن، كىسىگە وي سالاتىن وسىنداي شىعارمالارعا جول اشساق دەيمىن، مۇنداي شىعارمالار شىن جازىلادى، وسىنداي دۇنيەلەر بىزگە قاجەت. ويتكەنى ءبىزدىڭ زامانداعى ادامداردىڭ كوبىنىڭ كەشىرمەلەرى وتە باي، ءبىراق كوبى قاعازعا تۇسكەن جوق. وسىنداي شىعارمالاردى بەرسەك وقىرمانداردى باۋرايدى، ونىڭ ۇستىنە تاربيەلىك رولى دا زور بولادى. قازىر ەلىمىزدە %70 كە جۋىق قازاق ءار قايسى اۋىل- قالاشىقتارعا ورنالاسىپ، وتىراقتاسىپ بولدى. جاڭا ءبىر قازاقتىڭ ءداۋىرى باستالدى. بۇلاردىڭ ۇلكەن- كىشى قالاعا كىرۋ بارىسىنداعى ءومىرى ءالى جازىلعان جوق. وسىنى كورىپ، ءبىلىپ جازاتىن جاڭا ءبىر ادەبي تۋىندىلار قاجەت بىزگە. وسىنى اۆتورلاردىڭ جازىپ بەرۋىن ءۇمىت ەتەمىن.

　　ءتىلشى: سوڭىندا، «تارباعاتاي» جۋرنالى رەداكسياسىنداعىلاردىڭ بەيجيڭدەگىلەرگە ارناپ استانا مەن اۋىلدى جالعاعان ارناۋلى سان شىعارعاندىعىنا راحىمەت ايتامىز. سونداي-اق ءبىزدىڭ سۇحپاتىمىزدا بولىپ كەڭ اڭگىمەدە بولعانىڭىزعا راحىمەت.

　　مادەنيەت مۇقاتاي ۇلى: وزدەرىڭە دە راحىمەت، وسى سەندەردىڭ كەڭىستىكتەرىڭ ارقىلى وقىرماندارعا جالىندى سالەم جولدايمىن، قازىرگى قوعام جاڭا ادەبي جانرلارعا زارۋ، سوندىقتان ءبىز وسىنىڭ جارشىسى بولۋعا تىرىسايىق. راحىمەت.

　　كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى