- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
كۇمبىر - كۇمبىر كۇي سىرى
2013.04.17 16:37 كەلۋ قاينارى : ءتاڭىرتاۋ تورابى
دومبىرادا نەمەسە سىبىزعىدا ورىندالاتىن كۇي دىبىستىق، ءتىلسىز ءتىل. ول باي مازمۇندى، اسەم ىرعاقتى، جان تەبىرەنتەتىن دىبىس تولقىنى، ءومىر قۇبىلىسىمەن قولداسىپ، جاراتىلىس بولمىستارىن بويىنا توقىعان، يدەيالىق مازمۇنى قويۋ، شىعۋ تەگى بار، زارلى دا مۇڭلى، ويناقى دا قۋانىشتى، سىرشىل دا سىڭعىرلى، ساعىنىشتى، قوڭىر ءۇندى، سازدى، ءتاتتى سارىندى، ۇعىمى جەڭىل، قۇرىلىمى قىسقا كوركەم تاقىرىپ تالعامىنان تۋعان. بىلايشا ايتقاندا، اسقاق سەزىم تولقىنى بار، حالىقتىڭ تاريحتان بەرگى كۇرەس دۇبىرىنەن جانە جەڭىس تۋىنان جەلبىرەگەن اسقاقتىعىنان تىس، قىم - قۋىت جاراتىلىس دۇنيەسىنىڭ، جانۋارلار دۇنيەسىنىڭ سىمباتتى سىندارىنان، قوزعالىس - قيمىلىنان ساباقتالىپ جەتكەن اتا - بابالارىمىزدىڭ ەستەتيكالىق سەزىم شەجىرەسى. وسى ارمانشىل سەزىم ارقىلى تاريحقا تاڭبا بولىپ قالعان، ۇلتتىق بوياۋى قويۋ كۇيلەردى جازۋسىز، ارحيۆسىز وتكەن عاسىرلاردان بەرى قاراي، ءور سەزىم، ۇلى مۇراتتى كۇي كومپوزيتورلارىمىز ۇزاق - ۇزاق تاريحتى باسىپ وتسە دە، جاقسى شەجىرە − ءتاتتى كۇي، تارتىمدى ءاننىڭ كاۋسار نارىمەن ۇرپاقتارىن سۋسىنداتىپ، اتادان بالاعا مۇرا رەتىندە قالدىرىپ، قولدان - قولعا، دومبىرادان - دومبىراعا جالعاپ، وزدەرىنىڭ تاريح الدىنداعى مەنشىكتى بورىشىن اتقارىپ، بىزگە جەتكىزىپ كەتتى.
سول قاتپارى مول عاسىردىڭ قۋانىشى مەن قايعىسىن، قاسىرەتتى كەگى مەن مۇڭ - زارىن بىزگە جەتكىزىپ وتىرعان كۇي اتاۋلىعا زەر سالا بىلسەك، ول سول داۋىردەگى ءومىر شىندىعىنىڭ ارحيۆى، شەجىرەسى دەۋگە بولادى. سەبەبى كەيبىر كۇي حالىقتىڭ باسىنان وتكەن ارپالىس كۇندەرىنىڭ كورىنىسىن، مىلتىق ءۇنىن، قان مايداندى كوز الدىڭا اكەلەدى، ءبىر ءبولىمى، حالىقتىڭ تيپتىك حيكايالارىنان بەت اشادى. تاعى ءبىر ءبولىمى، قايسى ءبىر داۋىردە جوقشىلىق جونداپ، جۇرەگى مۇزداعان اش - ارىقتىڭ مۇڭى بولىپ جەتەدى. ءبىر ءبولىمى، تاڭعاجايىپ تابيعات تالعامىمەن تىلدەسىپ، گۇل بىتكەندى ءوبىپ، وزەننىڭ گۇرىلى، تاس بۇلاقتىڭ سىڭعىرى، قۇس قاناتىنىڭ زۋىلى، ماحاببات زارىعىنىڭ اشتى لەبىزى، قۋانىشتى كۇلكىنىڭ قۇمارى، الۋان گۇلمەن كومكەرىلگەن، ءورىسى مالعا، قويناۋى قۇتقا تولعان، شات - شادىمان دۋماندى ءومىر باقشاسىنداعى تىرشىلىك كورىنىستەرى سياقتىلاردى بەينەلەيدى. ەندى ءبىر ءبولىمى، وزەكتى ورتەپ تۇرعان تەڭسىزدىك پەن ادىلەتسىزدىك، وكتەم تۇرعان ەسكى دۇنيەنىڭ وكىنىش - قۇساسىن اڭعارتسا، كەيدە الىپ ۇشقان اسقاق نيەتى كوكىرەگى وياۋ پەندەگە بەلەستەن قول بۇلعاپ، ءومىردىڭ وتكەلەك جولىن انىقتاپ نۇسقاپ، سول نۇسقاعان جولىنا ىزگىلىك پەن ادامگەرشىلىك، بىرلىك - ىنتىماقتىڭ سورابىن سالىپ، الداعى باقىت ساپارىنا اتتاندىرىپ وتىرادى. ال كەي كۇيلەردە وزبىرلىق پەن ادىلەتسىزدىك ادامگەرشىلىككە جات اشۋ - ىزانىڭ اق وركەش تولقىنى بولىپ ارىندايدى. جانە ءبىر ءبولىمى جاۋىنا ساتيرالىق مىسقىل بوراتىپ، وتكىر قانجار بولىپ تيسە، ەندى ءبىر بولىمىندە ءبىلىم - عىلىمعا تالپىنعان ىزگى نيەتتى اڭعارتادى.
ەندەشە، وسىنداي الۋان ءتۇرلى قۇبىلىستاردى، تاريح تارتىسىن بىزگە جەتكىزگەن ءبىر قۇدىرەتتى ەنسيكلوپەديالىق شىعارمانىڭ سىبىزعىدا تارتىلىپ، دومبىرادا شەرتىلگەن كۇي جايىنان ءسوز قوزعاساق، ءوز الدىنا ءبىر توبە. قىسقارتىپ ايتقاندا، كۇي فورما جاعىنان «توكپە كۇي»، «شەرتپە كۇي»، «تەرمە كۇي»، «سوقپا كۇي»، «تاقپاق كۇي»، «كەڭەس كۇي»، «تولعاۋ كۇي» دەپ، ال تۋىنداۋ جاعىنان «ۇلاسپالى» جانە «شەرتپە»، ياعني «توعىسپالى سيمفونيالىق كۇي» دەپ بولىنەدى. ءبارى دە باستالۋ، دامۋ، شارىقتاۋ، شەشىلۋ سياقتى سيۋجەتى انىق، مازمۇنى باي، قۇرىلىمى شىمىر ورنالاسقان شىعارما. بۇل جونىندە ارعىسى قورقىت، اسان اتا كۇيلەرىنەن مىسال الماساق تا، بەرتىنگى بايجىگىتتىڭ «قاراجورعا» كۇيى دە «قاراجورعانىڭ مايدانعا شىعۋى»، «ەلدىڭ جورعاعا تاڭىرقاپ قاراۋى»، «جورعانىڭ تايپالىپ جورعالاۋى» دەپ بولىنەدى.
قازاق كۇيلەرىنىڭ ىشىندە بوگەنايى بولەك «ايتىس كۇي» دەگەن كۇيلەر كەزىگەدى، بۇلار بەينە ايتىس اقىندارى سياقتى ءبىر كۇيشى ەندى ءبىر كۇيشىنى ارنايى ىزدەپ بارىپ، ءوزىن دومبىرا تىلىمەن تانىستىرىپ نەمەسە بۇيىمتايىن دومبىرادا جەتكىزەدى، مۇندايدا ارىپتەسى دومبىرا تىلىنەن (دىبىسىنان) ونىڭ كىم، نە جۇمىسپەن كەلگەندىگىن بىلەدى دە، ءوزى دە دومبىرا تىلىمەن جاۋاپ بەرىپ، اقىرى تانىستىق، ماحاببات، دوستىق، قۇرمەت، سي - سياپات باستالادى. كەيدە تاڭدى تاڭعا جالعاعان كۇي ايتىسى باستالىپ، اقىردا دومبىرا شەرتۋ ونەرىنىڭ شەبەرلىگىن بايقاتىپ، دومبىرانى باسىنان، ارقاسىنان اينالدىرىپ شەرتەتىن، ءتىپتى، باقايىمەن قاعاتىن شەبەرلىكتەرىنە دەيىن كورسەتەدى. بۇعان «ەركەجاننىڭ قىزبەن ايتىسى»، «قويكەلدىنىڭ قىزدان جەڭىلۋى»، ت. ب قىرۋار كۇي ايتىستارى دالەل بولادى.
جيناقتاپ ايتقاندا، بۇل شاعىن ماقالادا جالپى حالىق كۇيلەرى تۋرالى ەمەس، جوعارىداعى پىكىرىمدى دالەلدەۋ ءۇشىن بۇگىنگى كۇنى كۇيدىڭ شىعۋ تەگى جايىندا جانە كۇيدىڭ ءبي بولىپ تارالۋ بارىسىمەن دە تالاس - تارتىسقا ءتۇسىپ جۇرگەن «قاراجورعا» كۇيىنىڭ شىعۋى تۋرالى ەكى اڭىزعا توقتالا كەتۋدى ءجون كوردىم.
ءبىرىنشى، حالقىمىزدىڭ كۇيى ءارى ءبيى − «قاراجورعا» جونىندە ەل اراسىندا ءتۇرلى پىكىر، كوزقاراستار ايتىلىپ ءجۇر. اسىرەسە، قازىرگى كەزدە شەرتىلىپ جۇرگەن «قاراجورعامىز» بايىرعى «قاراجورعا» كۇيىنىڭ ءبىر قايىرماسى (اۋەنى) عانا نەمەسە «سالكۇرەڭ» كۇيىن «قاراجورعا» دەپ تانىپ جۇرگەن جايىمىز بار، ال «قاراجورعا» كۇيىنىڭ ناقتى شەرتىلۋى 1923 - جىلدارى دانەي شەرتكەن نۇسقا نەگىز بولادى (التىن قوردا). ەندى كۇيدىڭ شىعۋ تاريحىنا كەلسەك، 1500 - جىلدار مولشەرى بولسا كەرەك، اقيىق دەيتىن ادام بولعان ەكەن، ونىڭ اقسۇڭقار دەگەن سۇلۋ قىزى بولىپتى، بويجەتە كەلە داڭقى شار تاراپقا جايىلادى. قىزعا ىنتىققان نە ءبىر بىلىكتى، ءبىلىمدى ات سابىلتىپ كەلىپ جاتادى. وسى توپپەن بىرگە ونەرى تاڭداي قاقتىرعان دومبىراشى بايجىگىت تە (قايسى بايجىگىت ەكەنى بەلگىسىز) كەلەدى. بايجىگىت كەلگەندە نە ءبىر ونەرپازدار ءدوڭ باسىنا جيىلىپ الىپ ونەر كورسەتىپ جاتقان ەكەن، سوندا ارقاسى قىزعان بايجىگىت دومبىراسىن الا سالىپ كۇي شەرتەدى. قازداي قالىقتاپ قانات قاققان، الۋان اۋەندى كۇي كۇمبىرلەپ كەتەدى. الەمگە شارىقتاپ، قيادا قالقىپ، قياننان اسىپ، قيقۋلاي سۇڭقىلداپ بارا جاتقان اققۋداي قانات قاققان كۇي اۋەنى تىڭدارمانداردى تاڭ - تاماشا قالدىرادى. سوندا قىز اكەسى اقيىق:
− ور قوياننىڭ ىرعۋىن جىمى، قىز قىلىعىن جىگىت بىلەدى، جان تەربەر، جۇرەك قوزعار كۇي ەكەن. ەسى بار جان اڭعارىپ، مويىن بۇرار ءسوز ەكەن. جۇرت قاقاس ەستىپ جازا باسپاپتى، كوسەۋىڭدى كوسىلتە بەر، كۇيشى بالا، مىنا قۇدىرەتتى كۇيىڭ، جاننان اسقان ونەرىڭ تۇرعاندا كوز قيىعىن سالماس، كوڭىلىنە الماس، نيەتىن بەرمەس قىز بولماس، - دەپ الدىنا قاراسا، قىزى اقسۇڭقار وتىر ەكەن. اكە سوزىنە يلانعان اقسۇڭقار:
− اتا ءسوزى پارىز، انا ءسوزى قارىز، مەنىڭ پەرزەنتتىك قارىزىم سول، ياعني تونىن ءپىشىپ، قالىڭىن ايتىڭىز اكە، ءسىز پىشكەن تون كەلتە بولماس، كەسكەكتىگە سىڭاي كورسەتىپ، جول بەردىڭىز، جاس دەرەنگە مويىن بۇردىرىپ، تىزە بۇكتىردىڭىز، كىلتىن بەرىپ ەسىگىن اشقىزدىڭىز، ەكى جۇرەك ءبىر ۋادەگە جۇمباعىن شەشتى، سەرتىنە جەتتى، ەندى جاس دەرەن تابالدىرىق اتتاپ، اتتانارلىق مەزگىل جەتتى. وتىڭنىڭ باسىن، وشاعىڭنىڭ قاسىن قۇراپ، دومالاق تويىن جاسارسىز، - دەپتى.
سەرتىنە قاراي ءىسى جۇرەدى، تاسى ورگە دومالاعان، ونەرى ورگە سۇيرەي ورشىگەن، كۇيى تاسقىنداعان بايجىگىت ءبىر كۇيدەن سوڭ ءبىر كۇيدى شەرتە بەرەدى. وسى كەزدە وسى وڭىرگە اتى ايگىلى «قاراجورعا دا» شىعادى. ءدوڭ باسىنداعى ەل نازارى سولاي اۋادى، جۇلدىزداي اعىپ، قۇلىنداي قۇلدىراعان سۋ جورعا ءتورت اياقتاپ كەرىلگەن سياقتى، جەر باۋىرلاپ جاتا قالىپ، سۇر تايپامەن تايپالادى، ىزعىتا زىتىپ، جۇيتكىپ جوسىپ، زۋلاي زىمىراپ، ساعىمشا بۇلدىراپ، اۋىزدىقپەن الىسىپ جورعا كەلەدى، دىزگىنىن تىستەنە تارتىپ، بالا جىگىت ات ۇستىندە ويناپ، اۋزىن ارانداي اشا زىمىراعان جورعا زۋلاپ، جەر اپشىسىن قۋىرىپ كەلە جاتقانداي سەزىلەدى. وسى كەزدە «قاراجورعانىڭ» بۇل كورىنىسىنە كوڭىلى تولعان بايجىگىت مايداندا «قاراجورعا» كۇيىن اعىتادى. سوندا ءدوڭ باسىندا باعانادان شۋلاپ - شۇرقىراپ تۇرعان ەل تىنا قالىپ كۇيگە قۇلاق تۇرەدى. ەكى ىشەكتى بىرىنەن سوڭ ءبىرىن ءىلىپ، كەزەك قاققان دىبىس ۇندەستىگى جان تەبىرەنتىپ، سەزىم وياتىپ، رۋحاني جۇيەڭدى قىتىقتاپ، وي - ساناڭدى مۇلگىتىپ مۇلدەم بيلەپ العان كۇي اۋەنى ءاربىر ساناعا جىلى تارتىپ بەرىلە تەربەلتەدى. كۇيدى تىڭداپ وتىرعاندار شولپىسى سىڭعىرلاعان قىزداردىڭ جاراسىمدى قىلىعىن، جىگىتتەردىڭ ءازىلىن، انالاردىڭ كەڭكىلىن، كارى اجەلەردىڭ كوز جاسىن، اكەلەردىڭ جيىنىن، اتالاردىڭ اياق الىسىن بايقاعانداي قيلى دىبىس شۋلىعىپ، اسەم ساز، ءساندى سارىن، ادەمى اۋەن، ەرشىمدى ىرعاق، ەكى ىشەكتەن الۋان - الۋان ءتۇرلى قۇبىلىس ۇيلەسە قالعانداي توگىلىپ تۇرىپ، كۇي ءۇنى ءۇزىلىس بولىپ تىنا قالعاندا، باعانادان ءۇنسىز وتىرعان جۇرت قاسقايا قاراستى. قىز اكەسى اقيىق تا اۋىر ءبىر كۇرسىنىپ بارىپ، بەتىن بۇرىپ اكەتتى. سوندا تەك كۇيشى عانا ەمەس، اعىتىلعان شەشەن بايجىگىت دومبىراسىن سىڭعىر ەتكىزىپ قاعىپ قالىپ:
− الدىڭا كەلگەندە اعاتىن كەش دەيدى. بالانىڭ قىلىعىن اكە، قىزدىڭ قىلىعىن انا تابادى، تاعاسىز ات، ءپاتۋاسىز ادام تايعاق، تابانسىز ەكى ايتادى، تۇرلاۋسىز سەرتتەن قايتادى. جامان جەگەنىن ايتادى، ىقىلاسىڭىزعا كوشىپ، راقىمىڭىز ويانسا، ۋادەلى جارلىق − جارلىق. سەرتتەن تايار مەندە جوق، - دەپ قۇلاي بەرەدى.
اقىرى قالىڭسىز قىزىن بەرگىسى كەلمەي وتىرعان اقيىق ەندى ءوزى ايتىپ، ءوزى سەرتتەن قالاي تايسىن، بايجىگىت ونەرى قىزىنىڭ عانا ەمەس، ءوزىنىڭ دە بۋىنىن الىپ، جۇرەگىن جىبىتكەن، بويىن بالقىتىپ، يدىرگەن وسى جالعىز باستى، ساباۋ قامشىلى جولاۋشى بايجىگىتكە امالسىز قىزىن بەرۋگە ريزا بولادى ەكەن.
ەكىنشى، بۇرىن ءبىر بايدىڭ ەركە - شولجاڭ قىزى بولعان ەكەن، قىز ەرجەتىپ، ۇزاققا ۇزاتىلاتىن بولادى. ءداستۇر بويىنشا اكەسى قىزىنا «قالاعانىڭ بولسا الا عوي بالام» دەسە كەرەك، سوندا قىز اكەسىنىڭ كەزىندە نەشەءجۇز اتقا ايىرباستاپ العان قارا جورعاسىنا اۋىز سالادى، ادەتتە تايپالىپ جورعالاعاندا ۇستىنە مىنگەن ادامنىڭ قولىنا ۇستاعان جىبەك ارقانىنىڭ ءبىر ۇشىن لاقتىرىپ جىبەرگەندە ارقاننىڭ ۇشى جەرگە تيمەي كولبەپ اۋامەن بىرگە قالقىپ وتىراتىن ايگىلى قارا جورعانى ەركە قىزى قالاپ تۇرعان سوڭ، امالسىز قالعان اكەسى: «وندا ەڭ سوڭعى رەت بەر، جورعالاتىپ الايىن» دەپ، تويشى قاۋىم الدىندا قارا جورعانى جورعالاتقان ەكەن، سوندا ءبىر كۇيشى قارا جورعانىڭ جورعاسىنا ءسۇيىنىپ «قاراجورعا» كۇيىن شىعارىپتى، مىنە بۇل كۇي ۋاقىت وتە كەلە ەلگە كەڭىنەن تاراعان ەكەن.
مىنە بۇل «قاراجورعا» كۇيىنىڭ شىعۋ تەگىنە قاتىستى ەكى اڭىز. بۇدان باسقا شىندىققا جاناسپايتىن اڭىزدار دا بار، بۇل ەكى اڭىزدا «قاراجورعا» كۇيىن اتتىڭ جۇرىسىنە تاۋەلدەگەن، اڭىزدىڭ اقيقات بولۋى دا عاجاپ ەمەس، ءوز باسىم «قاراجورعا» كۇيى ءوز كەزىندە «قارا» اتاۋلىعا قارسى بولعان حالىق توتەمى نەگىزىندە كەلگەن بولۋى مۇمكىن دەگەندى باسىپ ايتسام دا، ءارقانداي كۇيدىڭ شىعۋ تاريحى بولاتىندىعى جانە حالىق ىشىندەگى «قاراجورعا» كۇيى جونىندەگى بۇل ەكى اڭىز وسى كۇيدىڭ شىعۋىنا ەڭ نانىمدى، جاقسى دەرەك بولار دەپ ويلايمىن. «شينجياڭ گازەتى»
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
