بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى
حالىق تورابى>>سالت-سانا

ۇلتتىق سالت-سانا

2013.07.31 13:51  



  شاڭىراق كوتەرۋ

  جاس وتاۋدىڭ العاش رەت شاڭىراعىن كوتەرۋدىڭ ءوزى قازاق ءۇشىن تاعى ءبىر قىزىقتى، ەرەكشە ءسات. مۇنى قازاق سالت-ءداستۇرىن جەتىك بىلەتىن بەلگىلى ەتنوگراف جازۋشى احمەت ءجۇنىس ۇلى بىلاي دەپ جازعان: «…. قازاقتا وتاۋدىڭ شاڭىراعىن الباتى ادام كوتەرمەيدى. بۇعان بالاسى كوپ، كارى كۇيەۋ كەرەك. ونى قوس اتپەن بولسا دا العىزادى. ىڭعايلى جەر بولىپ، وتاۋ وتە ۇلكەن بولسا كارى كۇيەۋ شاڭىراقتى اتتىڭ ۇستىندە تۇرىپ كوتەرەدى. بۇل ەڭبەگىنە ول نە ات مىنەدى، نە تۇيە جەتەكتەيدى. بۇعان مالدى وتاۋدى كوتەرتكەن جاق بەرەدى. (ا. ءجۇنىسوۆ «فانيدەن باقيعا دەيىن»). ادەتتە كيىز ءۇيدىڭ شاڭىراعىن ەر ادامدار كوتەرەدى. ال، جاس وتاۋدىڭ شاڭىراعىن كارى كۇيەۋگە كوتەرتۋدە ۇلكەن ءمان، ىرىم بار. ويتكەنى «جاسى ۇلكەن كۇيەۋ» قاشاندا ەلگە سىيلى جانە تىلەكتەس ادام. جانە كۇيەۋ قارتايعان سايىن جۇرتىنا قادىرى، سىيى ارتا تۇسەدى. قازاق ەلى وسى جولدان ءالى ايرىلعان جوق. كارى كۇيەۋ كەلسە، اۋىلدىڭ ۇلكەن كىشىسى، ەركەك ايەلى ونىمەن ءبىر قاعىسپاي، قاجاسپاي قالمايدى. ونىڭ شاڭىراق كوتەرۋىندە دە وسىنداي تەرەڭ سىيلاستىق بار.

  «شاڭىراق تۇيە» (ءداستۇر)

  ۇزاتىلىپ كەلە جاتقان قىزدىڭ جانە ونىڭ جانىنداعى ايەلدەردىڭ (شەشەسى، جەڭگەسى، ءسىڭلىسى، ت. ب. ) ءمىنىپ كەلە جاتقان كولىگى «شاڭىرقا تۇيە» دەپ اتالادى. جانە ول كەلىنء ۇشىن ىستىق قاسيەتتى مال بولىپ سانالادى. بۇعان جولشىباي كەزدەسكەن نەمەسە بوتەن ادام مىنبەيدى. ەگەر مىنە قالسا ونى كورگەن جۇرت « پالەنشە كەلىننىڭ شاڭىراق تۇيەسىنە» ءمىنىپ كەلدى دەپ كەلەمەجدەگەن. ەرتەدەگى سالت بويىنشا كوشتە ۇلكەن شاڭىراق جەكە تۇيەگە ارتىلىپ، الدىمەن جۇرەدى ەكەن. وعان ادام مىنبەيدى، اتپەن جەتەلەيدى، «شاڭىراق تۇيە» دەگەن ءسوز وسىدان شىققان.

  ءيتاياعىنا سالۋ (ءداستۇر، ىرىم)

  جاس كەلىنشەك ءبىر اۋىلعا قىدىرىپ بارعاندا، نە ەسىك كورۋگە شاقىرعاندا ايەلدەر نە ۇلكەن اجەلەر وعان «ءيتاياعىنا» سال دەپ ساقينا، كۇمىس، جۇزىك سياقتى زاتتار بەرەدى. «ءيتاياعىنا سالۋ» دەگەن كەلىنشەك بوسانىپ بالانى شاراناسىنان جۋاتىن سۋعا ياعني «شىلدە سۋىنا» الگىندەي كۇمىس جۇزىك، ساقينا، كۇمىس تۇيمە سياقتى زاتتاردى ىدىسقا سالىپ جىبەرىپ، نارەستەنى جۋادى. جۋىپ بولعاننان كەيىن الگى زاتتاردى سول جەردەگى ايەلدەر ىرىم قىلىپ ءبولىسىپ الىپ، ءماز-مەيرام بولىپ تاراسادى.

  قاپقا سالار

  قالىڭدىعىن الۋعا كەلگەن كۇيەۋ بارلىق جول-جورالعىلارىمەن، ياعن،ي قۇدالىق كادەلەرىمەن، ۇلكەندەرگە ارنالعان سي-سياپاتىمەن، توي مالىمەن كەلەدى. توي باستالدى. قىز ءوز ۇيىنەن اتتانار الدىندا ونىڭ اكەسى بارلىق قۇدالارعا كيىت كيگىزەدى. كۇيەۋ بالاسىنا دا سىيلىق بەرەدى. ءبىراق ول كيىت ەمەس «قاپقا سالار» دەپ اتالادى. ول باعالى كيىم، قىمبات ەر توقىم، جىگىت جاراقتارى نەمەسە مال بولۋى مۇمكىن. ارينە، بۇل قايىن اتانىڭ داۋلەتى مەن مىرزالىعىنا، ابىروي بەدەلىنە ساي جاسالاتىن جولدى ءداستۇر.

  اۋ جار (سالت، ايتىس)

  ۇزاتىلىپ بارا جاتقان قىزدىڭ «سىڭسۋى»، «قوشتاسۋى» ۇلتتىق تاربيە مەكتەبىنىڭ تاماشا ۇلگىسى. التىن ۇيانى، تۋعان ەل جۇرتتان ءبولىنۋ، جات بوساعا اتتاۋ وڭاي ءىس ەمەس. وسىنىڭ ءبارىن تاجىريبەلى دە تاربيەلى حالىق جىلاي ءجۇرىپ ءان، جىر تۇرىندە شەبەرلىكپەن ۇيلەستىرىپ جاساي بىلگەن. تاعى ءبىر قىزىعى قىز جىلاپ قوشتاسقانمەن ول قايعى ەمەس قۋانىش، قيماستىق ءساتىنىڭ دە بەلگىسى. دەگەنمەن قىز اۋىلىنىڭ قىزدارى مەن جىگىتتەرىنىڭ دە قيماستىق كوڭىلدەرى دە كورىنبەي قالمايدى. ولار «جار-جاردان» كەيىن دە ولەڭ جىردى ۇستەمەلەي ءجۇرىپ، ايتىس تۇرىندەگى «اۋ-جاردى» تاعى باستاي جونەلەدى. مۇندا دا ىزگى تىلەكتەستىك، دوستىق كوڭىل، جاڭا باقىت جولىندا جاقسى نيەت كورىنەدى. ونىڭ ءسوزى دە، ءانى دە كوركەم، ويناقى ايتىلادى. ول بىرەسە «اۋ-جار»، بىرەسە «اي-اۋ»، بىرەسە، «بيكە-اۋ»، بىرەسە «ۇكى-اۋ» دەپ تە ايتىلا بەرەدى. ولاردىڭ مىناداي ۇلگىلەرى بار:

  بۋىنعانىم بەلىمە كىسەن بە ەدى، اۋ-جار-اۋ،

  بەكەم بۋسام بەلىمنەن تۇسەر مە ەدى، اۋ-جار-اۋ،

  اكەڭ بارىپ شەشەڭدى اپ كەلمەسە، اۋ-جار-اۋ،

  مۇنداي ازاپ باسىڭا تۇسەر مە ەدى، اۋ-جار-اۋ!

  مىنگەن دە اتىڭ بوز عانا، بيكە-اۋ،

  كۇيەۋىڭ سەنىڭ بوز بالا، بيكە-اۋ.

  وكسىگىڭ سەنىڭ باسىلماس، بيكە-اۋ،

  الديلەپ بالا سۇيگەنشە، بيكە-اۋ.

  مىنگەن دە اتىم جيرەنشە، ۇكى-اۋ،

  تىقىرشىپ تۇرار مىنگەنشە، ۇكى-اۋ،

  قىز كوڭىلى باسىلماس، ۇكى-اۋ،

  الديلەپ بوپە سۇيگەنشە، ۇكى-اۋ!

  كەتتىڭ، كەتتىڭ دەۋشى ەدىڭ، كەتتىم، اپا اي-اۋ،

  ەرتتەپ قويعان اتىڭا جەتتىم، اپا اي-اۋ،

  شىمىلدىعىن جەلپە سال، كورسىن اپام، اي-اۋ،

  كوزىنىڭ جاسىن قوينىنا، توكسىن اپام، اي-اۋ!

  بۇل جىردىڭ بارىندە دە ادەپ، ونەگە، تالىم تاربيە، حالىقتىق سالت-سانا مەكتەبىنىڭ تاماشا ۇلگىسى جاتىر.

  سىڭسۋ (سالت)

  «حالقىمىزدا تۇرمىس-سالت جىرلارىنىڭ ەڭ كوپ تاراعاندارىنىڭ ءبىرى سىڭسۋ». ۇزاتىلعان قىز ءوز بوساعاسىنان اتتانار الدىندا اعايىن-تۋعاندارىن ارالايدى. بىلايشا ايتقاندا قوشتاسادى (ءبىراق بۇل ءداستۇرلى قوشتاسۋ ەمەس). جەڭگەسىن ەرتىپ اعايىندارىن ارالاپ جۇرگەن قىز جاي جۇرمەيدى. ول ءوزىنىڭ بالالىق داۋرەنىنىڭ، وڭ جاقتا بۇلعاقتاپ وسكەن باقىتتى كۇندەرىنىڭ وتكەندىگىن، اياۋلى اتا اناسىنىڭ، تۋىسقاندارىنىڭ ءوزىن ماپەلەپ وسىرۋدەگى ەڭبەگىن ولەڭمەن ايتا ءجۇرىپ وكسيدى. ونداي ولەڭ-جىردى سىڭسۋ دەيدى.

  بازاردان كەلگەن قۇيىسقان،

  تاراماي شاشىم ۇيىسقان.

  كەلىپ كەتىپ جۇرىڭدەر،

  ساعىندىرماي تۋىسقان،-دەپ ءوزىنىڭ ءوتىنىشىن دە ايتا جۇرەدى.

  قىزدىڭ سىڭسۋى جاراسىمدى ءارى تاربيەلىك مانى بار سالتاناتتى سالت. بۇل ادامگەرشىلىك، ادەپتىلىك جاعىنان العاندا دا وتە ورىندى ءداستۇر. ويتكەنى بالالىق كۇندەردەن اعايىن ورتاسىنان ءبولىنىپ كەتۋ وڭاي ءىس ەمەس. ال قازاقتىڭ قازىرگى قىزدارى بۇل ءداستۇردىڭ التىن ارقاۋىنء ۇزدى دەسە دە بولادى. ويتكەنى اۋىل، ءۇي ارالاپ سىڭسۋ، جىلاۋ تۇگىلى، وڭ جاقتان اتتاناردا كۇلىپ، قۋانىپ جۇرگەندەرىن دە كوز كوردى. بۇل ۇلتتىق تاربيە مەن ۇلتتىق مادەنيەتتىڭ ۇمىتىلعاندىعىنان دەپ تانيمىز.

  ءۇي كورسەتۋ (ءداستۇر)

  جاڭا تۇسكەن كەلىندى تۋىس-تۋعان، كورشى كولەم، ىلىك جەكجاتتار «ءۇي كورسەتۋگە» (شىعىس جاق «وتقا شاقىرۋ» دەيدى» ياعني ەسىك اشارعا شاقىرادى. مۇنىڭ ماعىناسى كەلىن وتباسىمەن تانىسىپ، ۇيگە كەلىپ ءجۇرسىن دەگەن ءسوز. بۇل ۇيگە كەلىن قۇر قول بارمايدى، كادە-جوراسىمەن بارادى. مۇنى «ءىلۋ» دەيدى. ءبۇل ماسەلەنى شاقىرعان ءۇيدىڭ دارەجەسىنە (ۇلكەن، كىشى دەگەن ماعىنادا) كەلىننىڭ ەنەسى شەشۋى كەرەك. مۇنىمەن بىرگە كەلىندى شاقىرعان ۇيلەر كەلىننىڭ مىنەز-قۇلقىن، ءجۇرىس-تۇرىسىن ياعني ادەپ-ءتارتىبىن بايقاپ-سىناپ وتىراتىنى دا بار. مۇنى بولاشاق كەلىندەر ەسكەرە ءجۇرۋى كەرەك. ويتكەنى اتالعان ءداستۇر ءالى جالعاسىپ كەلە جاتىر.

  قوشتاسۋ (سالت)

  ۇزاتىلاتىن قىز ءوز ۇيىنەن اتتانار الدىندا ءوزىنىڭ اتا-اناسىمەن، اع- ىنىسىمەن، ءسىڭلىسى، جاقىن جۋىقتارىمەن قوشتاسۋ جىرىن ايتادى.

  اۋەدەن ۇشقان بۇلدىرىق،

  قۇبىلادان سوققان ىزعىرىق.

  جاتقا كەتىپ بارامىن،

  جاراتقان سوڭ قىز قىلىپ،

  اتاسى جاقسى قۇل بولماس،

  اناسى جاقسى كۇڭ بولماس.

  وڭ جاقتان كەتىپ بارامىن.

  قىز ەركەلەپ ۇل بولماس،-دەپ ءوزىنىڭ جات جۇرتتىق بولىپ جاراتىلعانىن جىرعا قوسادى. ەڭ سوڭىندا:

  جانىمداعى قىنىم-اۋ،

  سىڭلىلەر مەنء ىنىم-اۋ.

  جىل اينالىپ كەلگەنشە،

  قوش امان بول كۇنىم-اۋ،-دەپ باۋىرلارىمەن قوشتاسادى. مۇندا «جىل اينالىپ كەلگەنشە» دەگەن ءسوزدىڭ ماعىناسى بار. ويتكەنى ءداستۇر بويىنشا ۇزاتىلعان قىز جىل تولماي ءوز ۇيىنە بارا المايدى.

  قوشتاسۋ قازاق حالقىنىڭ باۋىرمالدىق، انشىلىك، ايتقىشتىق قابىلەتىن كورسەتەتىن تۇرمىس سالت جىرلارىنىڭ ىشىندە كوركەم دە كورنەكتى داستۇر. قوشتاسۋ جىرى سوڭىنان قىزدىڭ جەڭگەلەرى مەن سەرىكتەرى:

  جىلاما، بيكەم، جىلاما،

  كوزىڭنىڭ جاسىن بۇلاما.

  ۇل بولىپ تۋساڭ اۋەلدەن،

  سەنى مۇنداي قىلا ما؟-دەپ وعان جۇباتۋ ايتىپ، كەلەشەگىنە جاقسى تىلەك بىلدىرەدى.

  سالت جىرلارىنىڭ تاربيەلىك ماڭىزى زور. مۇندا ۇلتتىق ءداستۇر، حالىقتىق قاعيدا، اعايىن-تۋىستىق قيماس سەزىم، الداعى ارمان ءبارى-ءبارى دە بار. قوشتاسۋ، جۇباتۋ جىرى سونىسىمەن قۇندى.

  ساۋكەلە كيگىزۋ (سالت)

  «قارا ماقپال ساۋكەلە، شاشىڭ باسار جار-جار اۋ» (جار-جار). ومىردە قازاق سالت داستۇرلەرىنىڭ تۇرلەرى كوپ. سونىڭ ىشىندە قالىڭدىققا ساۋكەلە كيگىزۋدىڭ ورنى ءبىر بولەك. سەبەبى ساۋكەلە ايەل كيىمدەرىنىڭ ىشىندەگى ەڭ اسىلى عانا ەمەس، ونىڭ جۇبايلىق ومىرىندەگى ەلەۋلى كەزىنىڭ ەستەن كەتپەس ىستىق ءساتى. ول بۇلعاقتاپ وسكەن وڭ جاقتاعى جانە اق بوساعا اتتار اراسىنداعى قيماس تا قىزىقتى كەزدىڭ ەسكەرتكىشى. بۇل از بولسا كەلىنشەككە ساۋكەلە كيگىزۋدىڭ ءوزى بىر ەرەكشە سالتانات. بۇعان قۇدا-قۇداعيلار شاقىرىلادى. شاشۋ شاشىلادى. اق باتا ارنالادى. ساۋكەلە بايعازىسىنىڭ باعاسى دا ولقى بولمايدى. ساۋكەلەلى كەلىنشەك اجارلى دا بازارلى كورىنەدى. ونى جۇرتتىڭ بارى كورۋگە ىنتىق. ونىڭ كورىمدىگى دە سوعان لايىق بولۋ كەرەك. جاس وتاۋ، ساۋكەلەلى كەلىنشەك، ويىن ساۋىق، كوڭىلدى كۇلكى جاڭا ءومىردىڭ باقىت ەسىگىن اشقانداي اسەر ەتەدى.

  ساۋكەلە تۋرالى بىرەر ءسوز. ساۋكەلە كەلىنشەك كيىمى. ول باس كيىم عانا ەمەس قازاق ءسان-سالتاناتىنىڭ، سالت-ءداستۇرىنىڭ مادەنيەتى مەن شەبەرلىكتىڭ وزىق ۇلگىسى، ونەر تۋىندىسى. «التىنمەن اپتالىپ، كۇمىسپەن كۇپتەلىپ» دەگەندەي، ول ءىنجۋ-مارجان، گاۋھار، لاعىل، جاقۇت سياقتى اسىل تاستار تىزبەگىمەن ارلەنىپ، اشەكەيلەنەدى. نەگىزى ماقپال، بارقىت سياقتى قىمبات ماتالاردان تىگىلىپ، بۇلعىن، قۇندىز تەرىلەرىمەن جيەكتەلىپ، وقامەن ويۋلانىپ، ءتۇرلى-ءتۇستى مونشاقتارمەن شاشاقتالىپ، كوركەم جىپتەرمەن كەستەلەنىپ، الدىڭعى جاعى كوزدى تاستارمەن قاپتالىپ، ءتۇرلى تاعىم، التىن، كۇمىس تەڭگەلەرمەن بەزەندىرىلەدى، توبەسىنە ۇكى تاعىلادى. كورسە كوزدىڭ جاۋىن الاتىن وسى بۇيىم تەك كەلىنشەك ءسانى عانا ەمەس، توي سالتاناتى مەن قۇدالار بەدەلىن دە كوتەرە تۇسەتىن ەرەكشە كورىنىس! 19-عاسىردىڭ العاشقى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن كىشى جۇزدىڭ بايساقال اتتى بايىنىڭ قىزىنىڭ ساۋكەلەسىن كەنەسارى حاننىڭ اعاسى سارجان تورە بەس ءجۇز بايتالعا باعالاعان.

  وتاۋ كوتەرۋ (سالت)

  «كوتەرىلگەن وتاۋىڭ قۇتتى بولىپ، ۇزاق جاساپ ىشىندە ءسۇيسىن جارىڭ» (قىز جىبەك). ۇلتىمىزدىڭ مادەنيەتىندە «وتاۋ كوتەردىڭ» دەگەن ءسوز بار. ول «ۇيلەندىڭ، جۇپتى بولدىڭ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. دەمەك، ۇيلەنۋمەن بىرگە وتاۋ كوتەرۋگە تيىس. ادەتتە ۇلى ۇيلەنەتىن، قىزى تۇرمىسقا شىعاتىن اتا-انا الدىمەن وتاۋ دايىندايدى. قىز جاساۋىنا وتاۋ قوسىلا بەرىلەتىن. وتاۋ جاس وتباسىنىڭ باقىت شاڭىراعى بولىپ سانالاتىندىقتان ونى بارىنشا اسەمدەپ، ادەمىلەپ، تولىق جابدىقتاپ ازىرلەۋ از شارۋا ەمەس. وعان كورشى كولەم، جاقىن تۋىس، ناعاشى جيەندەر تەگىس ارالاسادى. كەسە-اياقتان باستاپ ءۇي كيىزىنە دەيىن اكەلەدى. ءسويتىپ بۇكىل اۋىل بولىپ وتاۋ كوتەرۋ ءارى قىزىق، ءارى مىندەتتى ءىس. وتاۋ العاش تىگىلگەندە ونى قۇرمەتتى ءارى ەلگە سىيلى انالار باستايدى. شاڭىراقتى دا باقانعا اق ماتا بايلاپ، ەل اعالارى كوتەرەدى. وتقا ماي قۇيىلادى، «بوساعا مايلاۋ» جاسالادى. العاشقى داستارحان جايىلىپ، وعان مول تاعام جاسالادى. كىرگەندەر شاشۋ شاشىپ، «قۇتتى بولسىن»، «ءىشى جانعا، سىرتى مالعا تولسىن» دەگەن تىلەكپەن قۋانىشىن بىلدىرەدى. جاقىن تۋىستار وتاۋعا كورىمدىك اكەلىپ، مال اتايدى، باعالى مۇلىكتەر سىيلايدى. جاس وتاۋ اكە ءۇيىنىڭ وڭ جاعىنا تىگىلەدى. بۇل ۇيگە جاسى ۇلكەندەر شاقىرۋسىز كىرمەيدى. ال جاستار مەن بالالار قىزىقتاپ، وسى وتاۋدى توڭىرەكتەيدى. اۋىلداستار مەن جاناشىرلار جاس وتاۋ ءتۇتىنىنىڭ ءتۇزۋ شىعۋىن، جاڭا ۇيلەنگەندەردىڭ تۇرمىس-تىرشىلىگىن سىرتتاي باقىلاپ، كەلىنگە باعا بەرىپ وتىرادى. جاس كەلىن ەرتە تۇرىپ ءوز ءۇيىنىڭ عانا ەمەس، جانىنداعى ىرگەلەس ۇيلەردىڭ دە تۇندىگىن اشۋى ونىڭ ادەپتىلىگى مەن مادەنيەتتىلىگىن بىلدىرەدى.

  عالامتوردان جيناقتاعان: جۇلدىز اقباي قىزى (پراكتيكانت)

جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى

 سۋرەت