- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
ءداستۇر جانە داستۇرگە جاتپايتىن ىرىم-جىرىمدار
ىسپانديار سولتاش ۇلى
2013.09.18 13:57 كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى
ءداستۇر ــ بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ سان عاسىرلىق تۇرمىس-تىرشىلىگى بارىسىندا جيناقتاپ، سۇرىپتاپ، ءبىر جۇيەگە كەلتىرىپ، قالىپقا تۇسىرگەن قوعامدىق ويىنىڭ، ادەت-عۇرىپىنىڭ جيىنتىعى. ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ قالىپتاسۋ بارىسىنداعى بارلىق ماتەريالدىق، الەۋمەتتىك جانە رۋحاني قۇندىلىقتارىنىڭ وزگە حالىقتاردا جوق وزگەشە بەينەسى. ءبىر ۇلتتىڭ وزىنە عانا ءتان تاعىلىمدىق ءمانى زور ءمورالدىق، تانىمدىق ءتالىم-تاربيەسى، حالىقتىق داعدىسى، ۇلگى-ونەگەسى، دانالىعى مەن دارالىعى. ول وسى قاسيەتىمەن وزگەلەردەن ەرەكشەلەنىپ، وقشاۋلانىپ تۇرادى. سوندىقتان وعان وزگە جۇرتتىڭ ورتاقتىعى جوق. ونىڭ ءبىر ۇلتقا تەلىنىپ، «ۇلتتىق ءداستۇر» اتالۋى دا سول ۇلتقا عانا تاۋەلدى بولاتىنىندا.
مەيلى قاي داۋىردە بولسىن، بەلگىلى ءبىر ۇلتتىڭ ءداستۇرى بۇزىلعان كەزدە، ونىڭ حالىقتىق قاسيەتى وزگەرىسكە ۇشىراپ، قۇلدىراۋعا بەت الادى. ال مۇنىڭ كەرىسىنشە ەلدىگىنىڭ ەجەلگى تامىرىنان ءنار قابىلداپ، تاڭداۋلى ءداستۇرىن جوعالتپاي ساقتاپ، دامىتىپ جالعاستىرعان ۇلت ءوزىنىڭ حالىقتىق قاسيەتىنە سەلكەۋ تۇسىرمەيدى. وزگەشە ءومىر ءسۇرۋ زاڭدىلىقتارىن كورنەكتىلەندىرىپ، زامان تالابىنا ساي العا ىلگەرىلەپ، ءوسىپ-وركەندەپ، جەتىلىپ وتىرادى. مىنە مۇنداي ۇلتتىڭ ىرگەسى قاشاندا بەرىك، مەرەيى ۇستەم، رۋحى بيىك تۇرادى. حاتتالىپ قاعازعا تۇسپەسە دە، ءداستۇردىڭ قۇندى قاسيەتى سول ۇلتتىڭ ءار ازاماتىنىڭ سانا-سەزىمىنە اناسىنىڭ سۇتىمەن، اتاسىنىڭ تاربيەسىمەن، ورتاسىنىڭ ونەگەسىمەن دارىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا جالعاسىپ وتىرادى.
بۇگىنگى باسەكەلى قوعامدا، ءبىز ەڭسە كوتىرىپ، ىقپالدى ۇلت بولىپ ءوسىپ-وركەندەيمىز دەسەك، زامان تالابىنا سايكەسەتىن تاڭداۋلى ءداستۇرىمىزدى، وزىق مادەنيەتىمىزدى ساقتاپ، قورعاپ، ونى ونان ارى دامىتىپ، وركەنيەتتى ۇلتتار قاتارىنان تيەسەلى ورنىمىزدى ەنشىلەۋمىز قاجەت. كەزىندە اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇرپاقتارىنا «قالپىڭنان ايىرىلساڭ دا، سالتىڭنان ايىرىلما»، «بالاڭا باسقۇر قالدىرعانشا ءداستۇر قالدىر» دەۋى، تۇپتەپ كەلگەندە، حالىقتىق ءداستۇرىمىزدى ايالاپ، قاستەرلەپ، زامان تالابىنا ساي جەتىلدىرە بەرۋىمىزدى اڭساعان تىلەگىنەن تۋعاندىعى بەلگىلى.
بايىرعى داستۇرلەرىمىزدىڭ بەلگىلى ءبىر ۆاريانتى جونىنەن ايتقاندا، ول ءومىردىڭ وزگەرىپ، زاماننىڭ جاڭالانۋىنا سايكەسىپ، ءوزىنىڭ رۋحاني قۇندىلىعىن ايگىلەپ، بىلايعى جەردە ۇلتتىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنە ءوز پايداسىن تيگىزە السا، وندا ونى وزىق داستۇرگە جاتقىزامىز. ايتالىق، ۇلتىمىزدىڭ سان عاسىرلىق ساراپتاۋدان ءوتىپ بۇگىنگە جەتكەن جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپايتىن تاماشا ءداستۇرى بار. قازىرگىدەي وركەنيەتتى دامىعان قوعام عىلمي قۇنىن ەندى ءتۇسىنىپ دارىپتەپ وتىرعان وسىنداي «جازىلماعان قاتاڭ قاعيدا» الەمدە مۇمكىن جوق تا شىعار. اتا-بابالارىمىزدىڭ عاسىرلار بويى بۇلجىتپاي ۇستانىپ، دارىپتەپ كەلگەن ءداستۇرلى جول-جوسىنىنان تاعى دا بىرەر مىسال ايتار بولساق: «سۋ ىشكەن قۇدىعىڭا تۇكىرمە، قايتا كىرەر ەسىگىڭدى قاتتى سەرىپپە، ناندى باسپا، جاسى ۇلكەننەن جوعارى وتىرما، اتا-انانىڭ بەتىنەن الما، ۇلكەننىڭ ىقىلاسىنان بۇرىن اسقا قولىڭدى سوزبا، كەمتار ادامعا كۇلمە، كىسىگە قارۋ كەزەمە، مالدى باسقا ۇرما، باس كيىمىڭدى اياق استىنا تاستاما، قۇمىرىسقانىڭ يلەۋىن، قۇستىڭ ۇياسىن بۇزبا، كوك ءشوپتى جۇلما، جالعىز اعاشتى كەسپە، ءىشتى اڭدى اتپا، جان يەسىن جابىرلەمە، وتپەن ويناما، ت.ب» تولىپ جاتقان تيىم تاعىلىمدارىنىڭ ءوزى ءوز ۇلتىمىزعا عانا ءتان ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدى، وزگە ۇلتتا جوق اسىل ءداستۇرىمىزدى، تاماشا حالىقتىق قاسيەتىمىزدى ايعاقتايتىنى ايدان انىق.
ءومىردىڭ وزگەرىسكە ۇشىراپ، زاماننىڭ جاڭارۋىنا ساي، ياعني بايىرعى كوشپەندى تۇرمىسىمىزدىڭ وتىرىقتى ومىرگە بىرتىندەپ وزگەرۋىنە ىلەسە، كەزىندە كادەگە جاراعان، بەلگىلى قۇنى بولعان كەي جول-جورالعىلارىمىز قازىرگىگە قيسىنى كەلمەي، جارامسىز بولىپ قالاتىن بولعان. مىنە مۇنى ءداستۇردىڭ توزىعىنا جاتقىزىپ، ونى تىم اسىرەلەپ دارىپتەمەگەنىمىز ءجون. سوڭعى كەزدەرى «اتا-بابالارىمىزدىڭ ۇستانعان جولى ەدى» دەپ ومىرشەڭدىگىنەن ايىرىلىپ قاجەتكە جاراماي قالعان، تاربيەلىك ءمانى، اقىلعا قونىمى، قوعامدىق قۇنى جوق ءبىر ءبولىم ىرىم-جىرىمدارىمىزدى تاۋىپ الىپ، ونى اسپەتتەپ اسپانعا كوتەرەتىن جاعدايلار دا بەلەڭ بەرىپ ءجۇر. ءاسىلى قازىرگى قاجەتتىلىك ــ قوعامدىق جالپى دامۋدى شىعار ءتۇيىن ەتىپ، دۇنيەلىك اۋقىمعا ساي ۇلتتى جاڭا زامانعا، وزىق مادەنيەتكە، ىلعارى داستۇرگە بەيىمدەۋ. سوندىقتان ۇلتتىڭ ۇلاعاتتىلىعىن ساقتاۋ نەگىزىندە «ورتەيتىعۇن كىتاپ، ولتىرەتىن موللا بار»، «كەي ادام ىرىم ەتەدى، ىرىمى قىرىن كەتەدى» دەپ اتامىز قازاق ايتقانداي، «ءداستۇرىمىز ەدى» دەپ قاجەتكە جاراماي قالعان ىرىم-جىرىمدارىمىزدىڭ ءبارىن بۇگىنگىگە تالعاۋسىز قولدانىپ، ورىنسىز باس شۇلعي بەرمەي، ءداستۇردىڭ وزىعى مەن توزىعىن سارالاپ، تالعامپازدىقپەن قوعامدىق قۇنى، تاربيەلىك ءمانى بار تۇرلەرىن قولدانعانىمىز ءجون. بۇل جونىندە كەزىندە ابىلاي حاننىڭ اقىلشىسى بولعان، قازاقتىڭ كورنەكتى قوعام قايراتكەرلەرىنىڭ ءبىرى، بىلىكتى ءبي، ايتۋلى شەشەن بايدالى بابامىز: «ماقالعا جارماسا بەرمە، وندا دا ءمىن بار، موللانىڭ ايتقاننىڭ ءبارى شاريعات ەمەس، بۇرىنعىلاردىڭ ايتقانىنىڭ ءبارى قاعيدات ەمەس» دەپ، بۇرىنعىعا تالعاۋسىز قاراپ، ورىنسىز ەلىكتەي بەرمەي، وعان سىن كوزبەن قاراۋدى ەسكەرتسە؛ ال ەجەلگى گرەك ويشىلى اتاقتى پيفاگور: «جاقسى جاسالعان زاڭنان جاقسى سالت-ءداستۇر ارتىق» دەپ، بەلگىلى شارت-جاعداي استىندا سالت-ءداستۇردىڭ زاڭنان دا ىقپالدى تۇراتىنىن دارىپتەگەن. سول سەبەپتى ءبىز ءمورال كاتەگورياسىنا ءتان ءداستۇر ۇعىمىنا استە جەڭىل-جەلپى قاراۋىمىزعا بولمايدى.
قازىرگى كەزدە ءساپ سالىپ قارايتىن بولساڭىز، اتا-بابالارمىز ۇرپاقتان-ۇرپاققا قاتاڭ ۇستانىپ، قالپىن قۇراتپاي جالعاستىرىپ كەلە جاتقان وتباسىندىق ءداستۇر تاربيەسىنىڭ ارقاۋى ۋاقىت وزعان سايىن بوساي باستاعاندىعى بايقالادى. مۇنىڭ ايقىن بەينەسى ءوز ۇيىندە وتىرىپ بالالارىنا وزگە تىلدە سويلەسەتىن، ۇرپاقتارىنا «ۇلتىمىزدىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرى، تيىم-تاعىلىمدارى مىنانداي ەدى» دەپ ەسكەرتىپ وتىراتىنداردىڭ سانى ازايعاندىعىنان؛ اۋەلى، وتباسىندا ءداستۇر ءسوزىن دارىپتەمەۋدى، ءوز تىلىندە سويلەمەۋدى ءبىر ءتۇرلى مادەنيەتتىلىك، بىلىمدىلىك، ءتىپتى كادىمگىدەي مارتەبە سانايتىنداردىڭ، بالاسىنىڭ ءوز ءتىلىن بىلمەي قالۋىن ماقتانعا، ابىرويعا بالايتىنداردىڭ قاتارى بارعان سايىن مولايىپ بارا جاتقاندىعىنان بايقاۋعا بولادى. ءسۇيتىپ، بۇل كۇندەرى قاسيەتتى انا تىلىمىزگە سالعىرت قاراۋدىڭ، ءداستۇر تاربيەسىن ءناسيحاتتاماۋدىڭ تۇپكى تەگى، سوڭعى ناتيجەسى وزگەنى ەمەس، ءوزىمىزدى سيلاماۋ، ۇرپاق تاعدىرىن، ۇلت كەلەشەگىن ويلاماۋ ەكەنىن اڭعارمايتىنداردىڭ قاتارى دا بارعان سايىن مولايا تۇسۋدە. ەگەردە بۇگىنگى ۇرپاعىڭىز ءتىل جانە ءداستۇر تاربيەسىنەن شىنىندا قول ۇزسە، وندا الدا تۋعان بالاڭىز شالا قازاققا، كەلەشەك نەمەرەڭىز ماڭگۇرت قازاققا اينالارى داۋسىز. سوندىقتان وسەر ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق داستۇرىمىزدەن كوز جازىپ، اداسىپ قالماۋى ءۇشىن، ەڭ اۋەلى، ولاردى وتباسىندىق قاراپايىم تۇرمىستا زامان تالابىنا ساي كەلەتىن تاڭداۋلى ءداستۇرىمىزدىڭ ءنارلى ۋىزىنا ءوز انا تىلىمىزدە قاندىرۋىمىز قاجەت.
ازاماتتارىمىزدا حالقىمىزدىڭ تاڭداۋلى داستۇرىمەن ساباقتاسقان وزىنە ءتان وزگەشە ۇلتتىق نامىس-جىگەرى كۇشتى بولۋعا ءتيىس. مۇنداعى ۇلتتىق نامىس-جىگەر «مەن قازاقپىن!» دەپ كەۋدەنى ۇرىپ قۇر ايعايلاۋ ەمەس، قايتا ىشكى جان دۇنيەڭدە نامىس تۋىڭدى تىكتەپ، ءوز حالقىنىڭ تاڭداۋلى ءداستۇرىن، وزىق مادەنيەتىن ارداق تۇتىپ، ۇلتتىڭ اتاق-ابىرويىنا داق سالاتىن ۇنامسىز قىلىقتاردان اۋلاق بولۋدى كورسەتەدى.
شىنى كەرەك، ءبىز قازىر ءداستۇرىمىزدى ۇلتتىق ءتۇس العان ءبىر ءبولىم مەرەكە-مەيرام قيمىلدارمەن عانا بايلانىستىرىپ، فورماشىلدىقپەن دارىپتەيتىن بولىپ بارامىز. جايشىلىقتا ەشكىم كيە قويمايتىن، ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يە الەم-جالەمى كوپ، ويۋ-ورنەكتى كيىمدەردى كيىپ، ارنايى تىگىلگەن كيىز ۇيلەردە وتىرىپ، قازاقي تاماقتانىپ، دومبىرا شەرتىپ، حالىقتىق اندەردى شىرقاساق، ءداستۇرىمىزدى دارىپتەگەنىمىز دەپ ويلايمىز. ارينە، بۇل دا ءداستۇردى ساقتاۋدىڭ ءبىر ءتۇرلى بەينەسى ەكەنى راس. ءبىراق سىرتقى كورىنىستە وسىلاي بولعانىمەن، ىشكى رۋحاني جان دۇنيەمىزدە شىنايى داستۇرشىلدىگىمىز كەمەيىپ بارادى. رەال ومىردە داستۇرگە ءتان سىرتقى زاتتىق، فورمالىق كورىنىستى بايقاتۋ تىم قيىن ەمەس. ەڭ قيىنى ونىڭ قولمەن ۇستاپ، كوزبەن كورۋگە كەلمەيتىن، تەك سانامەن ويلاپ، تۇيسىكپەن قابىلدايتىن قۇندىلىقتارىن جان دۇنيەڭمەن سەزىنىپ، كوڭىل تۇكپىرىڭدە شىنايى ساقتاي بىلۋدە. ءداستۇر ــ ءاسىلى ءبىر ۇلتتىڭ كۇندەلىكتى ومىردەگى تۇتاس تۇرمىس-تىرشىلىگى مەن يدەيالوگياسىنا بىتە قايناسىپ، زاتتىق جانە رۋحاني دۇنيەنى جان-جاقتى تەرەڭدەي قامتىپ جاتاتىن اسا كەڭ كولەمدەگى ۇلاعاتتى ۇعىم.
دەمەك، ءداستۇر اۋەلدە جاي-جاداعاي قالىپتاسپاعان. ءار سالتىمىز، ىرىم-تيىمدارىمىز ەش قاشاندا نەگىزسىز ومىرگە كەلمەگەن. ءار قايسىسىنىڭ تۇپكى توركىنىندە ادام جانىن تاربيەلەۋگە ارنالعان ىزگى نيەت، اسىل قاسيەت جاتادى. سول ارقىلى ءبىزدىڭ قانداي قاسيەتكە يە ۇلت ەكەنىمىز اشىلادى. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، اتا-بابامىزدان قالعان سالت-ءداستۇرىمىزدىڭ اقىلعا سيمايتىن، قازىرگى داۋىرگە سايكەسپەيتىن، شەكتەن تىس كەتكەن جاقتارى دا جوق ەمەس. ءوز كەزىندە ۇلى اباي دا كەيبىر ماقال-ماتەلدەرىمىزدىڭ بەرەتىن ۇعىمىنىڭ تىم دۇرىس ەمەس ەكەنىن اشىنا ايتقان بولاتىن. قازىر ءساپ سالىپ قارار بولساڭىز، ءولىم-جىتىمدەرىمىزدەگى ورىنسىز ىرىم-جىرىمدار بارعان سايىن مولايىپ، «ءولىم باردىڭ مالىن شاشادى، جوقتىڭ ارتىن اشادى» دەگەندەي، سول شاڭىراقتى جالعاستى كۇيزەلىسكە دۋشار ەتەتىن جاعداي بەلەڭ بەرسە؛ ال توي-تومالاقتارداعى باسى ارتىق جول-جورالعىلاردىڭ سوڭى ۇرىس-كەرىس، جاڭجالمەن، قۇدا-قۇداعي، اعايىن-تۋعانداردىڭ الاكوز بولۋىمەن، قالتا قاعىلىپ، جاس جۇبايلاردىڭ اجىراسۋىمەن اياقتايتىنىن كوزىمىز كورىپ، قۇلاعىمىز ەستىپ ءجۇر. ءسۇيتىپ، بۇل كۇندەرى ءبىر ءبولىم بەي-بەرەكەت ىرىم-جىرىمدارىمىزدىڭ قالىپتان تىس مولايۋى ــ ءوز شىرقىمىزدى ءوزىمىز كەتىرۋىمىزگە مۇرىندىق بولىپ، ۇلتتىق ءداستۇرىمىز دەپ قاتە تانىلىپ ءجۇر. قاراپايىم حالقىمىزدى ماعىناسىز شاشىلۋعا، ۋاقىتىن ۇرلاپ اۋرە-سارساڭعا تۇسىرەتىن، ەڭسەسىن كوتەرتپەي كەدەيلەسۋگە يتەرمەلەيتىن مۇنداي بايانى جوق جاعىمسىز ىرىم-جىرىمداردى كورگەندە، كەيدە ونى قاسيەتتى حالىقتىق داستۇرىمىزدەن ساداعا كەتسىن دەيسىز ىشىڭىزدەن. قازىر كەي كەزدەرى ءبىر ىسكە قاراتا ورىنسىز ىرىم ەتىپ، ىرىمى قىرىن كەتىپ الەككە تۇسەتىن، اۋەلى، بىتكەلى تۇرعان جۇمىسى سول الگى ىرىم ەتۋدىڭ سالدارىنان بىتپەي قالاتىن جاعدايلار دا كۇندەلىكتى ومىرىمىزدە كەزىگىپ جاتادى. سوندىقتان ءبىز ءارقاشان رەال ءومىردىڭ وڭ باعىتتا دامىپ ىلگەرىلەۋىنە ورالعى بولاتىن ناداندىقپەن ساباقتاسقان اسىرە ىرىمشىلدىقتىڭ، كەرەناۋ داستۇرشىلدىكتىڭ سالدارىنان اركەز اۋلاق بولعانىمىز ءجون.
ۇلتىمىز ومىرىندە جوعارىداعىداي جاعدايلاردان سىرت، سوڭعى جىلدارى قايىرىمدى، باۋىرمال، بەرەكە-بىرلىككە تولى قاسيەتتى حالىقتىق داستۇرىمىزدەن اۋا جايىلىپ بارا جاتقان تاعى ءبىر ءبولىم وعاش قىلىقتاردى تىلگە تيەك ەتەر بولساق، بۇل كۇندەرى قاجىر-قايراتىنان ايرىلعان اتا-انانى باعىپ-قاعۋدان ءوز ۇرپاقتارى قاشقالاقتايتىن؛ زاڭ بىلگەننىڭ ءجونى وسى دەپ، اعايىن ارا كەشىرىسىپ شەشىم ەتەتىن بولماشى اراز ءىس جونىندە زاڭداسىپ، ارىزداسىپ شەشۋگە ۇمتىلاتىن، ءسۇيتىپ، اعايىن ارا الاكوز بولىپ ءوزارا جاۋىعاتىن؛ جۇبايلار ارا وتباسىندا تۋىلىپ تۇراتىن بولماشى كەلىسپەستىككە بولا تۇرا اجىراسۋعا قول قوياتىن كەلەڭسىز جاعدايلار تۋىنداپ، كەزىندە وزگە جۇرت «قازاقتاي قايىرىمدى، بەرەكە-بىرلىگى كۇشتى، باۋىرمال حالىق از ۇشىرايدى دەپ» قىزىعا دا، قىزعانا دا قارايتىن تاماشا حالىقتىق قاسيەتىمىزدىڭ ۇلتتىق بوياۋى ۋاقىت وزعان سايىن سولعىن تارتىپ، ادام بالاسىن الالاماي ايقارا اشاتىن مەيىرىمدى قورمال قۇشاعى بۇل كۇندەرى تامىرى ءبىر تۋىسىنا دا اشىلماي، ولارعا قىرىن قاراپ، سۋىق قاباق تانىتاتىن، اۋەلى الپەشتەپ الاقانىنا سالىپ باعىپ-قاققان اتا-اناسىنا دا قارايلاسۋدى وزىنە جۇك، اۋىرتپالىق كورەتىن جات قىلىقتاردىڭ بىرتىندەپ جارىققا شىعۋى سەبەپتى، بۇل كۇندەرى قاراۋسىز بالا، كۇتۋسىز قاريا، ويراندالعان وتباسى بارعان سايىن مولايىپ بارا جاتقاندىعى بايقالادى.
شىنىن ايتقاندا، قازىر ءبىر ءبولىم ۇلتتىق ۇستانىمىمىزعا، حالىقتىق داستۇرىمىزگە سايكەسپەيتىن كەرەعار ادەت-داعدىلار، وزىندەگىنى مىسە تۇتپاي، وعان جيرەنە قاراپ، وزگەگە ورشەلەنە ومەشەگىن ۇزدىرەتىن، ادامدى تەگىنەن جازدىرىپ، ازعىنداۋعا، اداستىرۋعا باستايتىن اپتىقپا پيعىلدار بىرتىندەپ بوي كورسەتىپ، ۇاقىت وزعان سايىن مولايىپ كەلەدى. ءبىزدىڭ اسىلگى ءداستۇرىمىز قانداي ەدى؟ سول ءداستۇرىمىز بۇل كۇندەرى بىلاي وزگەرسە، ايتالىق، وتە از سانداعى، ءوز جاراتىلىسىن ايپاراداي اشىق ۇستاپ، قۇنىن كەتىرمەي، سىرلى قاسيەتىن سىپايىلىقپەن ساقتايتىن قاراكوز قارىنداستارىمىز كەلىستى كەلبەتتەرىن بۇزىپ، كىندىكتەرىن، ساندارىن جالاڭاشتاپ، الدىڭنان كەكىرەيە وتسە؛ ءوز ۇلتى ازاماتتارىنا اينىماس اسىل جار بولىپ، تاتۋ-ءتاتتى وتەتىن قاراكوز قارىنداستارىمىز ءوز قانداستارىنىڭ قاتارىنان تەڭى تابىلمايتىنداي جاتجۇرتتىق قالتالىلاردىڭ قولىنان ۇستاپ كەتە بارسا؛ ءتىپتى، ارىن جانىنىڭ ساداعاسى ەتۋدەن تايىنبايتىن قاراكوز قارىنداستارىمىز ار-ۇجداندارىن اياق استى ەتىپ، كەشكى ساۋىقحانالاردا جەڭىل ءجۇرىستى كىرىس كوزىنە اينالدىرسا؛ ءسۇيتىپ، جاستارىمىز ۇلتتىق ۇعىمىمىزدا جوق، تابيعاتى مۇلدە بوتەن، داستۇرىمىزگە جات، قۇبىجىق قىلىقتارعا ورىنسىز بوي ۇرسا؛ اتا ءداستۇر، اسىل قازىنالارىمىزدى ارداقتاماي، وعان جيرەنە قاراسا؛ ءوز تىلىنەن ءوزى بەزىنسە؛ ءارقانداي جات قىلىقتارعا ەسسىز ەلىكتەسە؛ ءسوزى مەن ارەكەتى تاۋدان تاس دومالاتقانداي دورەكى كەلىپ، قازاقى ادەپ-يبا، مىنەز-قۇلىق، سالقىن قاندىلىقتان جۇرداي بولسا ــ وندا قۇرمەتتى وقىرمان، ءسىز وسىلارعا قالاي قارار ەدىڭىز؟! كورەر كوزگە مۇلدە ەرسى كورىنەتىن، ۇلتتىق سالت-داستۇرىمىزگە جات وسىناۋ تۇرپايى قىلىقتاردىڭ پايدا بولۋىن جاستارىمىزعا قاتىستى ءداستۇر تاربيەسىنىڭ بوساڭسۋىنان؛ اتا-انالاردىڭ سالعىرتتىعى مەن ساپاسىزدىعى سالدارىنان؛ ۇلتتىق سانا-سەزىمنىڭ سۇيقىل تارتىپ، رۋحاني ازعىنداۋدىڭ بىرتىندەپ بوي كورسەتىپ كەلە جاتقاندىعىنان دەپ ايتساق تىم ارتىق بولمايتىنداي. جاستارىمىز ورتاسىندا جوعارىداعىداي ۇنامسىز قىلىقتاردىڭ بەلەڭ بەرۋىنە جاستاردىڭ ءوزى كىنالى ەمەس، ويداعىداي تاربيە بەرە الماعاندىعىمىزعا اعا ۇرپاق ءبىز كىنالىمىز. ەگەر بۇل جاعىندا كەتىرىپ جۇرگەن كەمىستىكتەرىمىزدى تەز ارادا تولىقتاپ دۇرىس ارناعا سالا الماساق، وندا بولاشاق الدىندا، ۇرپاق الدىندا كۇناسى كەشىرىلمەيتىن قىلمىسكەرگە اينالامىز. تاريح تالعامشىلارى ارتىمىزدان قارعىس جاۋدىرىپ، توپىراق شاشىپ، تاس اتاتىن بولادى.
قازىرگى تاڭدا ءداستۇرىمىزدىڭ وزىق جاقتارىن ورىندى دارىپتەپ، توزىعىنا سىن كوزبەن قاراي الماعاندىعىمىز سەبەپتى، ءبىر ءبولىم ءداستۇرلى قيمىلدارىمىزعا كەي كەزدەرى كولەڭكە تۇسەتىن جاعدايلار دا بەلەڭ بەرىپ ءجۇر. ايتالىق، توي سالتىمىز جونىنەن ايتار بولساق، ءاسىلى توي ــ جاقسىلىقتىڭ نىشانى. سوندىقتان تويدىڭ بولعانى جاقسى. ءبىراق ءبىز بۇل قيمىلىمىزدا الىمىزگە قاراماي، اۋەسقويلىقپەن باسەكەگە، قۇر اتاققا بەرىلىپ، تويلامايتىن نارسەنى اسىرەلەپ تويلاپ، اتا سالتىمىزدا جوق قايداعى ءبىر توي مازمۇندارىن بارلىققا كەلتىرىپ، ءوزىمىزدى-ءوزىمىز قاربالاستىققا ءتۇسىرىپ، شەكتەن تىس شاشىلۋىمىز بەن ىسىراپشىلدىعىمىز باسىم بولعاندىعى سەبەپتى، «ۇلتىمىزدى توي توزدىراتىن بولدى» دەپ ءوز تويىمىزدى ءوزىمىز جامانداپ، امالسىزدان تويىمىزعا توپىراق شاشۋعا ءماجبۇر بولدىق. بۇل كۇندەرى توي سالتىمىزداعى ارتىق كەتكەن ۇنامسىز جاعدايلار ايتىلعان سايىن، «ءيت قورىعان جەرگە ءوش» دەگەندەي، ول تيعان سايىن تيىلماي، ءتۇرى مولايىپ، حالقىمىزدى ونان ارى اۋرە-سارساڭعا تۇسىرۋدە. مىنە بۇل ءارقانداي جۇمىس ءوز قالپىنان شالعاي كەتسە، ءىس كەرىسىنە اينالاتىندىعىن تۇسىندىرەدى. قازىرگى ءوتىپ جاتقان تويلارىمىز جونىندە ءبىر دالەل كەلتىرەر بولساق، بەلگىلى ءبىر تويدا 40 تا 50 ستولدىق قوناق شاقىرىلعان بولسا، توي باستالىپ، ەت تارتىلىپ، تاماقتىڭ ارتى كەلمەي جاتىپ، العاشقى تاڭسا، نە ءان باستالا بەرە 40 تا 45 ستولدىڭ ادامى ارت-ارتىنان قوتارىلا ورىندارىنان تۇرىپ كەتىپ قالادى. توي زالىندا قوناعى جوق اس تارتىلعان ستولدار مەن 5 تە 10 داستارقاننىڭ ادامى عانا قالادى. مىنە بۇل 5 تە 10 ستولدىق ادام توي يەسىنە شىنايى تىلەۋلەس بولىپ كەلگەندەر. ال قالعاندارى ۇيالعانىنان امالسىز قارىز قايتارۋعا نەمەسە الدا جۇزدەسكەندە كوڭىل قالماسىن ءۇشىن كەلەتىندەر ەكەنى ايتپاسا دا بەلگىلى. سوندا توي يەسىنىڭ وتكىزەر قيمىلىنا دۇرىس مەجە جاسالىپ، تويعا تەك سوڭعى 5 تە 10 ستولدىق ەرەكشە قوعامدىق قاتىناسقا يە ادامدارى عانا شاقىرىلۋعا ءتيىستى.
ءومىر وزگەرىپ، زامان جاڭارىپ وتىرادى. بۇرىنعى ءداستۇر كونەرىپ قاتاردان قالىپ، جاڭا ءداستۇر، جاڭا سالتتار پايدا بولادى. بۇل دا ءومىردىڭ ءبىر ءتۇرلى زاڭدىلىعى. ەلىمىز قازىر ەلەۋلى قوعامدىق جاڭارۋ كەزەڭىندە تۇر. اتاپ ايتقاندا، قاراپايىم قوعامدىق كۇيدەن وسىزامانعى وزىق وركەنيەتتى ينفورماتسيالانعان قوعامعا، توماعا-تۇيىق قوعامنان اشىق قوعامعا قاراي بىرتە-بىرتە بۇرىلىس جاساپ كەلەدى. ۇلتىمىز ءومىرى دە ءدال وسىلاي. مادەنيەتتىڭ تۇتاستاي دامۋ، جاڭالانۋ بارىسى ــ ءداستۇرلى مادەنيەتتىڭ ءدانىن الىپ، قاۋىزىن تاستاۋ، جارامسىزىن شىعارىپ، جاۋھارىن ىرىكتەۋ، وعان مۇراگەرلىك ەتۋ بارىسى؛ قازىرگى دامۋدىڭ تالاپتارىنا ۇيلەسپەيتىن كەرەناۋ رۋحاني ويلاۋ تاسىلىنە جانە تۇرمىس داعدىسىنا تەرەڭدەي وزگەرىس جاساۋ بارىسى؛ تۇپتەپ كەلگەندە، وسىزامانعى وزىق مادەنيەتتىڭ العا باسۋ بەتالىسىنا شىنايى تاباندى بولۋ بارىسى بولىپ تابىلادى.
كەزكەلگەن ۇلت قوعامنىڭ دامۋىنا سايكەسىپ، زامانا اعىمىنىڭ ءتۇپسىز يىرىمىنە ءتۇسىپ كەتپەي، حالىقتىق قاسيەتىن، ۇلتتىق بوگەنايى مەن تۇتاستىعىن ساقتاپ قالۋ ءۇشىن، ەڭ اۋەلى، تاڭداۋلى ۇلتتىق ءداستۇرىن ساقتاي ءبىلۋى قاجەت. رەال تۇرمىستا جاڭارىپ، وزگەرىپ جاتقان قوعامعا بايلانىستى وي-سانا، ۇعىم-تۇسىنىك، تالعام جاڭاراتىنى ءسوزسىز. مەيلى قانداي كەزدە بولماسىن، قوعامدىق قاتىناستار داستۇرگە ءوز اسەرىن تيگىزبەي قويمايدى. ونى وزگەرتۋگە، الەمدىك كوزقاراستاردىڭ جالپى اۋقىمىنا باعىندىرۋعا تىرىسادى. ءبىز وسىنداي جاعدايدا، بىرىنشىدەن، ءداستۇرىمىزدىڭ وزىعى مەن توزىعىنا سىن كوزبەن قاراپ، زامان تالابىنا ساي كەلەتىن، قوعامدىق قۇنى جوعارى، اسىل داستۇرلەرىمىزدى ارداقتاپ، وعان شىنايى مۇراگەرلىك ەتۋىمىز؛ ەكىنشىدەن، ەلىكتەگەندە بىرەۋدىڭ تاستاپ كەتكەن قاڭسىعىن وزىمىزگە تاڭسىق ساناپ، ەسسىز ەلىكتەمەي، حالىقتىق قاسيەتىمىزدى ساقتاي وتىرىپ تالعامپازدىقپەن ەلىكتەگەنىمىز ءجون. سوندا عانا اتا ءداستۇر-اسىل قازىنالارىمىزدى ارداق تۇتىپ، ۇلتىمىزدى ۇلاعاتتىلىققا باستاي الاتىن، وسىزامانعى وزىق مادەنيەتتىڭ دامۋ بەتالىسىنا شىنايى سايكەسە الاتىن بولامىز.
قازاق ەجەلدەن ءداستۇرشىل حالىق. ول سوناۋ جاڭا ەرادان بۇرىنعى ساق، عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى، قارلىق، سارمات، الان تايپالارى داۋىرلەرىنەن بەرى قارايعى ءتول مادەنيەتىن، بوگەنايى بولەك سالت-ءداستۇرىن جالعاستىرىپ كەلە جاتقان بايىرعى ۇلت. تەك مۋزىكا مادەنيەتىنىڭ وزىندە، قىرىق قانشا تۇركى حالىقتارىنىڭ ىشىندە 7-8-عاسىرلاردا جاساعان قورقىت بابامىزدىڭ كۇيىن ساقتاپ قالعان جالعىز ۇلت ــ قازاق حالقى ەكەن. قورقىت بابامىزدان قازىرگى بىزگە جەتكەن جيىرماعا تارتا كۇي بار. ولار ءالى كۇنگە دەيىن ۇلكەن ساحنالارىمىزدا ورىندالىپ ءجۇر.
قازاق حالقى ــ ۇلى تابيعاتتى كوز قاراشىعىنداي ايالاپ، جانىنداي سۇيە بىلگەن حالىق. ول جاراتىلىستا تەكتەن-تەگىن بارلىققا كەلگەن نارسە جوق دەپ، ۇيىنە كىرگەن جىلان ەكەش جىلانعا دا كوڭىلىنىڭ تۇزۋلىگىن ءبىلدىرىپ، ونى ولتىرمەي، ەش ءزابىر تيگىزبەي، باسىنا اق تامىزىپ شىعارىپ سالاتىن بولعان. قازىرگى «جاراتىلىستى، ەكولوگيالىق ورتانى قورعايىق» دەگەن عالامدىق ۇلى ۇرانعا سايكەسەتىن وسىدان ارتىق ىزگى ءداستۇر، اسىل قاسيەت، ەكولوگيالىق سانا بولماسا كەرەك !
قازاق حالقى «جاقسى ءسوز ــ جارىم ىرىس»، «جامان ىرىم جاماندىق شاقىرادى» دەپ قاراپ، «جامان بولادى» ءسوزى ارقىلى، ەس بىلە باستاعان بالانى جامان ادەت، جات پيعىل، ورىنسىز قىلىق، تەرىس مىنەزدەردەن ساقتاندىرىپ وتىرعان. ايتالىق، تىزەنى قۇشاقتاۋدى ــ جالعىز قالۋدىڭ، قولدى توبەگە قويۋدى ــ ەل-جۇرتتان بەزىنۋدىڭ، ۇلكەننىڭ جولىن كەسۋدى ــ ادەپسىزدىكتىڭ، استى توگۋدى ــ ىسىراپشىلدىقتىڭ، جاعىن تايانۋدى ــ قام-قايعىلى بولۋدىڭ بەلگىسى دەپ ساناپ، بالانى ونداي ەرسى ىستەرگە داعدىلانباۋعا ءناسيحاتتاعان. ۇلتىمىزدىڭ مۇنداي تيىم سوزدەرىندە ادام بالاسىن تۋىلۋى مۇمكىن بولعان زارداپتان ساقتاندىرۋ ارقىلى، تابيعاتتى ايالاپ، قوعامعا سايكەسۋگە جەتەلەيتىن تاماشا تاعىلىمدى تاربيە، وسكەلەڭ ءمورالدىق قاسيەت قامتىلىپ جاتادى. حالقىمىزدىڭ قازىرگە دەيىن جالعاسىپ كەلە جاتقان، قانىنا سىڭگەن تەكتىلىگى، ادامگەرشىلىگىنىڭ جوعارى بولاتىنى، ءار ءتۇرلى كەلەڭسىز كورىنىستەردەن، ابەس قىلىقتاردان اۋلاق جۇرەتىنى وسى ءداستۇرلى تيىم تاعىلىمدارىنىڭ ناتيجەسى ەكەنى ايدان انىق.
بۇگىنگى تاڭدا دۇنيەدەگى ۇلتتار «ءبىز كىمبىز؟ قايدان كەلدىك؟ قايدا بەتتەپ بارامىز؟ وزگە جۇرتقا ۇلگى-ونەگە بولارلىقتاي قانداي قۇندىلىقتارىمىز بار؟» دەپ وزدەرىنە ءوزى قايىرىلا قاراپ، «ءبىز مىناداي قاسيەتكە يە حالىقپىز» دەپ ماقتان ەتەرلىكتەي، ۇلتتىق وبىرازدارىنا تاماشا ايعاق تۇتارلىقتاي وزگەشە وزىق قاسيەتتەرىن قاراستىرۋدا. مىنە مۇنداي وزىق قاسيەتتەر جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمىزدەي، ءبىزدىڭ حالقىمىزدا ەجەلدەن ايتاعالسىن مول ءارى جوعارى دەڭگەيدە بولعان. بۇل تاماشا قاسيەتتەرىمىز قازىر دە ءوز جالعاسىن تاۋىپ كەلەدى. قىسقاسى، حالقىمىزدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى وزدەرىنە ەش ىركىلىسسىز ماقتان ەتەرلىكتەي ــ تاريحى ۇزاق، تامىرى تەرەڭگە تارتقان، ۇلى بابالارىمىز عاسىردان عاسىرعا قايماعىن بۇزباي جالعاستىرىپ كەلە جاتقان بوگەنايى بولەك ۇلتتىق ەرەكشەلىككە يە تاڭداۋلى سالت-ءداستۇرىمىز، شۇعىلالى مادەنيەتىمىز، وزىق وركەنيەت ۇلگىلەرىمىز بار. بۇل جاقتاعى قاسيەتتەرىمىز وزگە جۇرتتان ارتىق بولماسا، ەشكىمنەن دە كەم تۇسپەيدى. ءبىز بىلايعى جەردە وسى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ قادىر-قىمباتىن ونان ارى اسىرا ءتۇسۋ ءۇشىن، وزىق داستۇرىمىزگە جالعاستى مۇراگەرلىك ەتىپ، كەمىستىگى بولسا تولىقتاپ، توزىق داستۇرىمىزگە سىن كوزبەن قاراپ، جالپى حالىقتىق سالت-ءداستۇرىمىزدى، باعا جەتپەس اسىل مۇرا، التىن قازىنامىزدى ەكونوميكا مەن قوعامنىڭ اقاۋسىز ءارى جاراسىمدى دامۋى ءۇشىن ويداعىداي قىزمەت ەتتىرۋگە قۇلشىنىس جاساۋىمىز قاجەت !
”سوڭى“
اۆتوردىڭ قىزمەت ورنى: التاي ايماقتىق پارتيا مەكتەبى
كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
