- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
«قالىڭمال» ءداستۇرىنىڭ قاجەتى بار ما، جوق پا
سىرايىل ىسقاق ۇلى
2014.05.22 17:01 كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى
«قالىڭمال»جونىندە قازاق اراسىندا ءسوز قوزعالعالى 100 جىلعا تاياۋ ۋاقىت بولدى دەسەك ارتىق كەتپەيدى. شىنىن قۋعاندا، قالىڭمالدى قازاق حالقى ءداستۇرىمىز دەپ ساناعان. «قالىڭسىز قىز بولسادا، كادەسىز قىز بولمايدى» دەپ قىزدى كادەسىن جاساماي، جورا - جوسىنىن اتقارماي، ىرىم - جىرىمىن ىستەمەي اتتاندىرماعان. الايدا، زامانانىڭ جاڭالانۋىنا ساي، وسى ءداستۇردى تەرىسىنە اينالدىرىپ، قىز بالانى مال - دۇنيەگە بالايتىن جاعدايلاردىڭ تۋىنداعاندىعىن دا جاسىرۋعا بولمايدى، اسىرەسە، سوڭعى كەزدەرى وسى ءداستۇردىڭ سيپاتى وزگەرىپ، جىگىت جاققا بولعان اۋىرتپاشىلدىقتىڭ اناعۇرلىم ارتقاندىعى جونىندە اقپارات قۇرالدارىندا دا كوپ اۋىزعا الىنىپ، سىنعا ۇشىرادى. ءبىر ءبولىم جۇرت كەدەيلىكتىڭ ءبىر سەبەبىن وسىعان ارتتى. «<قالىڭمال> ءداستۇرىنىڭ قاجەتى بار ما، جوق پا» دەگەن ماقالادا اۆتور قالىڭمالدىڭ كەلۋ تەگى، وزگەرۋ بارىسى جانە جاقسى جاعى مەن زيانى جايلى، ەندى قايتۋ كەرەك دەگەن تاقىرىپ جونىندە ءوز ويىن العا قويادى. اۆتور ايتقانداي، قالىڭمال ءداستۇرى قازاققا كەرەك پە، جوق پا؟ ەندىگى تورەلىك وقىرماندا.
زامانا كوشى ىلگەرى وزعان سايىن قوعام دا، ادام دا وزگەرەتىنى زاڭدى قۇبىلىس. قالا مەن دالا بىتە قايناسىپ، ەسكىنىڭ زامانى ءبارى - ءبارى جاڭاشا رەڭگە بويالعان ورتادا، الەمدىك وركەنيەتكە قول سوزىپ، جاھاندانۋعا بەت العان داۋىردە ءومىر ءسۇرىپ جاتىرمىز. وسى رەتتە، كونەنىڭ كولشىگى ەمەس، كوزىنە اينالعان ۇلتتىق سالت - ءداستۇرىمىز بەن ادەت - عۇرىپ، ۇلتتىق بولمىسىمىزدى ساقتاۋ، ءناسيحاتتاۋ بۇلتارماس بورىشىمىز. اسىرەسە، بۇگىنگىنىڭ تۇسىنىگىنە تۇسپا - تۇس كەلمەيتىن، قازىرگى كەزدە قايشىگەز كوزقاراس تۋدىرىپ، كوپتىڭ ساناسىندا ورنىعا الماي جۇرگەن كەيبىر كونە عۇرىپ - ادەتتەرىمىزدى ەكشەلەپ باعامداۋ نەمەسە ونى زامان اعىمىنا، وركەنيەتتى ورتاعا بەيىمدەپ جالعاستىرۋ تىپتەن قاجەت - اق. وسى ورايدا ءبىز قازاق قازاق بولعالى قالىپتاسىپ، بۇگىنگە دەيىن جەتىپ وتىرعان، قازىر تۇرلىشە سيپاتتالىپ، باعالانىپ جۇرگەن ەجەلگى ءداستۇر «قالىڭمال» ءداستۇرىنىڭ بايلامى مەن باعامى ياكي كەشەگىسى مەن بۇگىنى تۋرالى وي ءبولىسۋدى ماقسات تۇتتىق.
قازاق حالقىنىڭ ۇلىن ۇيلەندىرىپ، قىزىن ۇزاتۋ بارىسىندا عاسىرلار بويى جەلىسىن ۇزبەي جالعاسىپ كەلە جاتقان وزىندىك سالت - ءداستۇرى بار. ولاردىڭ ءارقايسىسى ارنايى كوڭىل اۋدارىپ، تالداپ، تالقىلاۋدى قاجەت ەتەدى. سونىڭ ءبىرى، بۇگىنگى زامان جۇرتشىلىعىنىڭ ساناسىمەن وتاسا بەرمەيتىن، سالت - سانامىزعا ەجەلدەن ەنگەن «قالىڭمال» ءداستۇرى. بۇل كەزىندە دالا زاڭى ەسەبىندە جۇرگەن ءارى ەجەلدەن سالت رەتىندە قولدانىلىپ كەلە جاتقان، قۇدالاسقان 2 اۋلەتتى عانا ەمەس، تۇتاس 2 ەلدىڭ اراسىنداعى تۋىسقاندىق وداقتى بەكىتەتىن، ياعني زاڭداستىراتىن كيەلى ۇعىم.
دەمەك، ونىڭ ءمانى مەن ماعىناسى ءبىر - ءبىرىن ۇناتىسىپ، باس قوسىسقان 2 جاستىڭ اتا - انا، جەگجات - جۇراعاتتارىنىڭ ءبىر - بىرىمەن ءوزارا ارالاسىپ ءجۇرۋى ءۇشىن عانا جاسالعان شارادان الدەقايدا جوعارى جاتىر. قۇدالاسقان 2 جاقتىڭ ءبىر - بىرىمەن وداق بەكىتىسۋى، سول بەكىتىلگەن وداقتىڭ اياسىندا ءتۇرلى شارالاردى قاراستىرىپ، ونىڭ قۇنىن بەلگىلەۋى جانە وسى ايتىلعانداردىڭ بارلىعىن زاڭ اياسىندا قالىپتاستىرىپ، حالىقتىق تۇرعىدان مويىنداتۋى − جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قۇدالاسىپ، ۇل - قىزىن ۇيلەندىرۋگە بابامىز قازاق تۋ باستان نەمقۇرايدى قاراماعاندىعىنىڭ ايعاعى.
18 - ، 19 - عاسىرلارداعى قازاق تاريحىن زەرتتەگەن ورىس عالىمدارى: ا.ي.لەۆشين، د.اندرە، ي.ا. كوزلوۆتار ءوز ەڭبەكتەرىندە: «قازاق دالاسىنداعى تۇرمىس - سالت داستۇرىنە جاتاتىن وسى قالىڭمال تولەۋ ءراسىمى وسىلاي زاڭ ەسەبىندە ءجۇردى» دەپ ءبىراز تۇجىرىمدار جازىپ قالدىرعان («قازاقى نەكە» سالت - ءداستۇر جونىندەگى جازبالار، الماتى، «جالىن» باسپاسى، 1994 - جىل، 26 - ، 35 - بەتتەر). جازبا دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، 922 - جىلى ەدىلگە بارعان اراب تاريحشىسى يبىن فادالاننىڭ: «سىر بويى تۇرعىندارىندا قۇدا تۇسسە بىرنەشە 9 بەرەدى، كەيدە قالىڭمال بەرەدى» دەگەن حابارى («ىلە جاستارى»، 1990 - جىل، 4 - سان، 7 - بەت) بۇل ءداستۇردىڭ ەجەلدەن بار ەكەنىن ايعاقتايدى.
زاڭ بولىپ ارنايى قاعاز بەتىنە تۇسپەسە دە، قازاق قوعامىندا قالىڭمال بەرىپ قىز الۋ بۇلجىماس داستۇرگە اينالعاندىعىن باسقا دا تاريحي دەرەكتەر دالەلدەيدى. وسى اتالعان دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، سالت بويىنشا وتاۋ تىگەر جىگىتتىڭ اكە - شەشەسى، جاقىن جەگجاتتارى الاتىن قالىڭدىقتى سىرتتاي تاڭداپ العان سوڭ، قۇدالاسۋ ماقساتىمەن قىز ۇيىنە كىسى سالىپ، ءوز نيەتتەرىن بىلدىرۋدەن باستايدى. قىزىنا قۇدا ءتۇسىپ كەلگەندەردىڭ تىلەگىن قۇپ كورگەن جاعدايدا، قىزدىڭ اتا - اناسى قالىڭمال جايىن كوتەرىپ ءوزارا كەلىسىمگە كەلەدى. بۇل جاعدايدا جىگىت اكەسى كەلىسىمنىڭ بەلگىسى رەتىندە قىزعا ۇكى قادايدى. قازاقتار ۇكىنى قاسيەتتى دەپ ەسەپتەگەن. ۇكىلى قىزعا ەشكىم كوز دە، ءسوز دە سالا المايدى. قۇدالىقتىڭ العاشقى شارتى − قالىڭمالدىڭ كولەمى مەن تولەنەر مەرزىمىن بەلگىلەۋ بولعان. زاڭداستىرىلعان بۇل ءتارتىپ بويىنشا قالىڭمالدىڭ جارتىسى قۇدالاسا سالىسىمەن تولەنۋى ءتيىس. قالىڭمالى تولەنگەن قىزدى سوندىقتان «قالىڭدىق» دەپ اتاعان.
قازاقتار ءۇشىن قۇدالىقتىڭ، قۇدالاسۋدىڭ ءمانى زور. قۇدالاسۋدىڭ بۇلجىماس تارتىپتەرى، مىندەتتى جورالعىلارى بار. ولاردىڭ ءبارى ورىندالۋى ءتيىس بولعان. قازاقتاردىڭ قۇدالاسۋ ءراسىمى وتە كۇردەلى بولعان، ول كەيدە 10 جىل نەمەسە ودان دا كوپ ۋاقىتقا دەيىن سوزىلاتىن بولعان.
قۇدالارى كەلگەندە قىز اكەسى اق قوي سويىپ، باتا وقىتىپ، كىشىگىرىم «قۇدا تۇسەر» تويىن وتكىزەتىن بولعان. وسى توي ۇستىندە قۇدالارعا قۇرت قوسقان سورپاعا سالىنعان قۇيرىق - باۋىر تارتادى. اق قويدى باۋىزداعان ساتتە اق باتا وقىلادى. قۇيرىق - باۋىردى قوسىپ تارتۋدىڭ ءمانى زور: باۋىر − كۇللى باۋىر، تۋىس - جەگجاتتىڭ بەلگىسى، ءبىر باۋىردى ءبولىپ جەپ، 2 جاق باۋىرلاسقانداي بولادى. قۇيرىق − مالمەن جان باعىپ وتىرعان قازاق ءۇشىن مالدىڭ، مولشىلىقتىڭ بەلگىسى ياكي اراداعى الىس - بەرىس كوبەيسىن دەگەندى بىلدىرەدى. ءبىر جاعىنان، قۇيرىق - باۋىر زاڭ ورنىندا دا جۇرگەن نەمەسە قۇيرىق - باۋىر اساتۋ قۇدالىقتىڭ زاڭدى ەكەندىگىن دالەلدەيتىن فاكتور بولىپ قالىپتاسقان. ەگەر الدا - جالدا قۇدالىق بارىسىندا داۋ - جاڭجال تۋاتىنداي بولسا، وندا قۇدالار بيلەردىڭ تورەلىگىنە جۇگىنەتىن بولعان. وسىنداي ماسەلەلەرگە بايلانىستى قازاقستاننىڭ كونە ارحيۆ داكۋمەنتتەرىندە 19 - عاسىردىڭ سوڭعى جارتىسىندا ورىس پاتشا وكىمەتىنىڭ جەرگىلىكتى اسكەري ءمانساپتىلارى جانە قازاقتىڭ جەرگىلىكتى باسشىلارى مەن بيلەرىنىڭ قاراۋىمەن قابىلدانعان «بيلەر ەرەجەسى»، ياعني زاڭداستىرىلعان حۇجاتتار ساقتالعان. ونىڭ كەيبىر باپتارىندا وسى ماسەلەلەردى رەتتەيتىن نورمالار جازىلعان. سول باپتار بويىنشا قۇدا ءتۇسىپ قۇيرىق - باۋىر جەسىسكەننەن كەيىن قۇدالىق ۋاعدا بەكيدى. ءسويتىپ، قۇيرىق - باۋىر جەگەندەرى راستالسا قۇدالىقتىڭ بەكىگەنى، زاڭدى بولعانى دەپ سانالعان. الايدا 2 جاقتىڭ ءبىرى كەيىن قۇدالىقتان باس تارتار بولسا، بيلەر سوتىندا قۇدالاردىڭ قۇيرىق - باۋىر جەگەن - جەمەگەنى انىقتالادى دا، قۇدالىقتىڭ زاڭدى - زاڭسىزدىعى وسىمەن ەسەپتەلەتىن بولعان.
«كۇيەۋ − ءجۇز جىلدىق، قۇدا − مىڭ جىلدىق»، دەگەندەي، قىز الىسىپ، قىز بەرىسكەن جانداردىڭ ءبىر - بىرىمەن تۋىستىق بايلانىسى ولاردى دانەكەرلەگەن قىز - كۇيەۋ ومىردەن وزىپ كەتسەدە جالعاسا بەرەدى. سەبەبى، ارادا ار - يمانعا نەگىزدەلگەن قۇداندالىق سەرت بار. سونىڭ نەگىزىندە، قىز - كۇيەۋدەن وربىگەن ۇرپاق ءۇشىن 2 بىردەي وتان قالىپتاسادى. اكە جاعىنداعىلار جانە شەشە جاعىنداعىلار. «ءوز جۇرتى»، «ناعاشى جۇرتى» نەمەسە «جيەن»، «بولە»، ت.ب، ياعني تۋىستىق اتاۋلار قالىپتاسقان. دەمەك، قۇدالىق − ۇلكەن ءبىر تۋىستىق قاۋىمنىڭ قاينار باسى دەگەن ءسوز. وسىلايشا، قازاق حالقى قۇدالىقتى قىز بەن جىگىتتىڭ قوسىلۋى عانا ەمەس، 2 وتباسىنىڭ، 2 اۋلەتتىڭ تۋىستاسۋى، الىستىڭ جاقىنداسۋى، جاقىننىڭ بەكۋى دەپ ساناعان.
ال ەندى بۇرىنعى قالىڭمالدىڭ مولشەرى مەن قۇرامى تۋرالى بۇرىن جاريالانعان ادەبي مۇرالار مەن قولدا بار دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، قازاق اراسىنداعى قالىڭمال ەسەبىندە بۇرىن - سوڭدى نەگىزىنەن ءتورت تۇلىك (تۇيە، جىلقى، سيىر، قوي) مال بەرەتىن بولعان. مۇنىمەن بىرگە، ساۋدا - ساتتىق ىسىنە جاقىن بولعان كەيبىر قۇدالار اراسىندا مال باسىن اقشاعا شاعىپ، اقشالاي تولەۋ نەمەسە مالعا قوسا اقشا بەرۋ دە ورىن العان. ءبىراق قالىڭمالدى اقشالاي تولەگەننىڭ وزىندە، ونىڭ مولشەرىن مال سانىمەن بەلگىلەيتىن. دەمەك، ەجەلدەن كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن اينالىسقان قازاق حالقىنىڭ قالىڭدىق ءۇشىن بەرەتىن تولەۋىنىڭ (قالىڭمالدىڭ) مال تۇرىندە بەرىلەتىندىگى تاڭدانارلىق جاي ەمەس. ءبىراق تا سان قيلى جاعدايلارعا بايلانىستى ءار جەردە قالىڭمالدىڭ مولشەرى مەن قۇرامى ءار ءتۇرلى بولعان. جالپى بەلگىلەنەتىن قالىڭمال مولشەرى نەگىزىنەن قۇدالاردىڭ ءال - اۋقاتىنا، بايلىعىنا، قوعامداعى ورنىنا بايلانىستى بولسا، ونىڭ قۇرامى جەرگىلىكتى جەردىڭ مال شارۋاشىلىعىنىڭ ەرەكشەلىكتەرىنە، ياعني مال تۇلىكتەرىنىڭ ارا سالماعىنا دا بايلانىستى بولعان. قالىڭمال مولشەرى ءاربىر جەرگىلىكتى ايماقتىڭ وزىندە ۋاقىت وزعان سايىن وزگەرىسكە ۇشىراپ وتىرعان.
قازاقتىڭ تۇرمىسىن، ادەت - عۇرپىن، مىنەز - قۇلقىن زەرتتەگەن ورىستىڭ كەزىندەگى زەرتتەۋشىلەرىنىڭ قۇدالىق، نەكە جونىندەگى جازبالارىندا قالىڭمال ماسەلەسى ەگجەي - تەگجەيلى ءسوز بولادى دا، ونىڭ قۇرامى «باس جاقسى»، «قارا مال»، «ءىلۋ»، «توي مالى»، «ءسۇت اقى»، «جىگىت تۇيە» قاتارلى بىرنەشە بولىمدەردەن تۇراتىندىعى تۋرالى قۇندى دەرەك كەلتىرىلەدى («قازاقى نەكە»، الماتى، «جالىن» باسپاسى، 1994 - جىل، 16 - ، 17 - بەتتەر).
جوعارىدا سانامالانىپ شىققان قالىڭمال تۇتاستاي قىز ۇيىنە بارماعان، قىز جاساۋى، باسقا دا الىس - بەرىستەر ارقىلى كەرى قايتاتىن. كۇيەۋدىڭ اكەسى قالىڭمالىن تولەۋگە قانداي مىندەتتى بولسا، قالىڭدىقتىڭ اكەسى قىزىنا جاساۋ بەرۋگە سونداي بورىشتى بولعان. جاساۋدىڭ كولەمى جايىندا ەشقانداي كەلىسىم - شارت بولمايدى. قالىڭدىقتىڭ اكەسى قالىڭمالدىڭ اۋقىمىنا قاراي جاساۋ ازىرلەتەدى. ورتاشا تۇرمىستى جانە جارلى ادامدار بولماسا كوبىنەسە باي ادامدار قىزىنىڭ جاساۋىن قالىڭمالىنان اسىرىپ جاساماسا، كەم جاساماعان.
مال مەن اقشادان تۇراتىن قالىڭمالدان جاساۋدىڭ ايىرماشىلىعى − ونىڭ نەگىزىن كيىم - كەشەك، كورپە - جاستىق، كىلەم - توسەنىش، ءۇي جابدىقتارى، كيىز ءۇي قۇرايدى. مالدان تەك قىز مىنەتىن ات پەن جاساۋ ارتاتىن تۇيە بولادى. قازاقتىڭ ەسكىلىكتى سالتى بويىنشا، ەرتەرەكتە ساۋكەلە مەن قىمبات اشەكەيدەن باسقا قىز كيىمى تۇگەل 9دان بەرىلگەن. 9 دەگەن سان قازاقتاردا كيەلى، قاسيەتتى سان ەسەپتەلگەن. انا قۇرساعىندا بالا 9 اي، 9 كۇن جاتادى، 9 قۇمالاق ويىنى تاعى بار. بۇل ءبىر جاعى 2 جاستىڭ ۇرپاعى كوپ بولسىن دەگەن ىرىممەن دە قاتىستى بەرىلگەن بولسا كەرەك. كەيىنىرەك ول ءداستۇر كوپ ساقتالماعان، اركىم حال - قادىرىنشە تىرلىك قىلعان، ماسەلەن، بايلار ءار كيىمدى قىرىقتان بەرسە، كەدەيلەر ءبىر - بىردەن بەرگەندى مىسە تۇتقان، كۇللى جاساۋىن تۇگەندەۋگە ولاردىڭ ءال - اۋقاتى جەتپەگەن. جاساۋ مولشەرىنىڭ ەش ۋاقىتتا قالىڭمالدان كەم بولمايتىندىعىن، ءتىپتى، كوپشىلىك جاعدايدا ارتىق بولاتىندىعى تۋرالى ورىستىڭ كەزىندەگى قازاق ەتنوگرافياسىن زەرتتەگەن كەيبىر اۆتورلارى دەرەك قالدىرعان (حالەل ارعىنبايەۆ: «قازاقتىڭ وتباسىلىق داستۇرلەرى»، الماتى، «قاينار» باسپاسى، 2005 - جىل، 188 -، 189 - بەتتەر).
جالپىلاي ايتقاندا، كەزىندەگى قوعامداعى الەۋمەتتىك - ەكونوميكالىق تەڭسىزدىككە بايلانىستى جاساۋ مولشەرى كوبىندە قالىڭمال شاماسىنان اسىپ تۇسسە، بىردە قارايلاس بولىپ قالاتىن، ال ەندى بىردە كەم بولىپ ۇزاتىلاتىن، مۇلدەم جاساۋسىز ۇزاتىلاتىن جاعداي وتە سيرەك بولعان. جوعارىدا باياندالعان بۇرىنعى زامانداعى قالىڭمال ءداستۇرى تۇرمىسىمىزدا ءالى كۇنگە دەيىن ءوز كۇشىن جويا قويعان جوق. الايدا بۇرىنعى داۋىرمەن سالىستىرعاندا وزگەرىستەر دە، الشاقتىق تا ايقىن بايقالادى. نەمەسە بۇگىنگىگە بۇتىندەي ساقتالىپ جەتپەسە دە، سارقىنشاعى قالعان دەسە دە بولعانداي.
بەرتىنگى كەزدە ەجەلدەن جالعاسىن تاپقان ءداستۇر − «قالىڭمالدىڭ» ەلىمىز قازاقتارىندا ساقتالۋى مەن جالعاسۋ جاعدايى نەمەسە ولشەمى مەن شاماسى قانداي؟ ەندەشە، بۇعان قىسقاشا توقتالايىق.
زامانعا قاراي ادامنىڭ دا وزگەرەتىنى شىندىق. «كۇيەۋ ءجۇز جىلدىق، قۇدا مىڭ جىلدىق»، «تەڭ - تەڭىمەن، تەزەك قابىمەن»، «جامان ءوز جاقىنىن ءوزى تونايدى»، «قىز باراتىن جەرگە قىرعىش سالما»، «قىز بالانىڭ قارعىسى قاتتى بولادى» دەيتىن ۇعىمى بار حالىق قالىڭمال ءداستۇرىن تۇرلىشە دارەجەدە وزگەرتىپ، ءوز جاعدايلارىنا بەيىمدەپ، قولدانىپ كەلگەنى بەلگىلى. الايدا بىلىمسىزدىكتەن، مادەنيەتتىڭ تومەندىگىنەن دەيمىز بە، ەلىمىز قازاقتارىندا ءبىر مەزگىل (تاياۋعى جىلدارعا دەيىن) وسى ءداستۇردىڭ ءتۇسى وزگەرىپ، قيسىنسىز الىم - بەرىم، نەكە ساۋداسىنا اينالعانى دا شىندىق. ءتۇسى وزگەرگەن، قالىپتان تىس قالىڭمال الۋ جاعدايى، اسىرەسە، وتكەن عاسىردىڭ 80 - ، 90 - جىلدارى اۋىر دارەجەدە بولدى. ءوز بالاسىنىڭ جاي - كۇيىن، جاڭا وتاۋىنىڭ بولاشاق حالىن ويلاعانى بىلاي تۇرسىن، ءوز دەنەسىنەن شىققان قىزىن ءوز قۇلقىنىنىڭ ياعني مال - مۇلىك جيناۋدىڭ، وڭاي ولجاعا باتۋدىڭ قۇرباندىق قوزىسى ەسەپتەپ، ساۋدالاۋ سىندى جيىرەنىشتى، سوراقىلىقتار دا (كوبىنەكي اۋىلدىق جەرلەردە) ءومىر ءسۇردى. بۇنداي قالىڭمالدىڭ قابىنداعانى سونشالىق كەي ورىنداردا قازاق سالتىندا جوق «جول - جورالعىلاردى» ويدان جاساپ، ونى بارعان سايىن ۇلعايتۋدىڭ ۇستىنە زاڭداستىرىپ العان. وسىدان بارىپ قىز جاعى قۇدالىقتا قىزى باراتىن جاقتى مولىنان قارماپ قالۋدىڭ ورايى دەپ ءبىلىپ، قۇدالارىن سيلاۋ ەمەس، قيسىنسىز قيناۋ سىندى نىساپسىزدىق ارانى اشىلا تۇسكەن. وسىنداي ءجون - جوسىقسىز قابىنداپ بارا جاتقان قالىڭمالدى اشكەرەلەپ، ونى تەجەۋدى تالاپ ەتىپ، كەزىندە تىلشىلەر، قالامگەرلەر گازەت - جۋرنال بەتتەرىندە ماقالالار جاريالاعان. وسىلاردىڭ ىشىندە كەزىندەگى شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى تۇرسىن جولىمبەت قىزىنىڭ «ىلە جاستارى جۋرنالىنىڭ» 1987 - جىلعى 4 - سانىندا جاريالانعان جوعارىدا ايتقان ويدان جاسالعان «سالتتار» تۋرالى جازىلعان ماقالاسىنىڭ تاعىلىمدىق ءمانى زور. وسى ماقالادا جازىلۋىنشا، بۇرىنعى قالىڭمال داستۇرىندە جوق، قىز باراتىن جاقتى مەيلىنشە تۇرالاتۋدى ماقسات ەتكەن، بۇرىن ەشكىم دە ەستىپ كورمەگەن «سەلك ەتكىزۋ»، «بايقاۋ»، «ءۇي كورۋ»، «كەلىن اسى اپارۋ»، «جىرتىس كورۋ» «قىز ۇزاتىپ اپارۋ» سياقتى «قۇدالىق جول - جورالعىلار» ىلەنىڭ ءىشىنارا وڭىرىندە كەڭ جالپىلاسقان ەكەن. بۇدان سىرت، ۇكى تاعۋ، جىرتىس اپارۋ (بۇرىن ءىلۋ دەپ، قازىر ءولى - ءتىرى دەپ تە اتالادى)، توي مالى سىندى بۇرىننان بار قالىڭمال تۇرلەرىنىڭ دە ءتۇسىن وزگەرتىپ، ۇلعايتىپ، قۇلقىن تولتىرۋدىڭ قۇرالىنا اينالدىرعان.
جوعارىدا ايتىلعان جاساندى «جوسىندارمەن» جاناسالاپ جۇرەتىن ۇساق - تۇيەك ىرىمنان تاعى ءبىرتالايى بولعان. مۇنىڭ ىشىندە قىز العالى كەلگەن قۇدالارعا قۇيرىق - باۋىر اساتۋ، باس قۇدانى سۋعا توعىتۋ سياقتى ويىن - كۇلكى رەتىندە بولاتىن كادەسىز جول - جوسىندار ءداستۇر - سالتىمىزدا بۇرىننان بار ەدى. ال بۇعان بۇل تۇسقا كەلگەندە ۇكى تاققالى كەلگەن قۇدالارعا توستىك قاقتاپ بەرىپ، اۋىز تيگەنىنەن اقشا الۋ، ەتەگىن سىرماققا تىگۋ، اياعىنا ارقان بايلاپ سۇيرەلەۋ، ول اۋرەشىلىكتەن اقشا بەرسە عانا قۇتقارۋ، باس قۇدانى سىلكىندىرىپ، قوينى - قونىشىنان اقشا ساۋلاتۋ دەيتىن تىم تۇرپايى، المان - سالىعى بار ورەسكەل جاڭا مازمۇندار دا قوسىلعان. قىسقاسى، بۇنىڭ ءبارى دە سالتىمىزدا بۇرىندى - سوڭدى بولماعان اقشاعا ساياتىن تاۋارلى جول - جوسىنعا، قۇلقىن تولتىرۋدىڭ تاسىلىنە اينالعان. ماسەلەن، سول كەزدەردە قالىپتى قۇدالىق وتكىزگەن كەيبىرەۋلەر 5 - 6 رەتكى قۇدالىق ىرىمدارىن قارىزدانىپ، قاۋعالانىپ، پالەنباي مىڭ يۋان اقشا جۇمساپ ءجۇرىپ ورىنداپ، ەندى از قالعان راسمياتتارىن وتەپ كەلىن تۇسىرۋگە تاياعاندا قىز ءوز سۇيگەنىمەن قاشىپ كەتىپ، ءبىرتالاي قۇدالىقتىڭ الدى داۋ، ارتى قايعىعا اينالعان. دەمەك، وسى قۇدالىق ىرىمدار، ءتۇسى وزگەرگەن قالىڭمال، الىم - بەرىم، نەكە ساۋداسى داۋ - دامايسىز، باياندى، كوڭىلدى، تاتۋ - ءتاتتى وتەتىنى وتە از بولعان (تۇرسىن جولىمبەت قىزى: «قۇدالىق الىم - بەرىمدە قۇلقىن زورايىپ بارادى»، ىلە جاستارى، 1987 - جىل، 4 - سان، 15 - ، 18 - بەتتەر). بۇنداي سوراقى قالىڭمال ءداستۇرى كەزىندە ىلە كولەمىندە وتە اۋىر بولعان.
ال بۇگىنگى تاڭداعى «قالىڭمالدىڭ» جاعدايى قالاي؟ قازىرگى كەزدە جوعارىدا ايتىلعان «سەلك ەتكىزۋ»، «بايقاۋ»، «ءۇي كورۋ»، ت.ب ىلە كولەمىندە ەتەك العان كەرەناۋ جوسىندار قولدانىلۋدان قالدى. وسى تۇستاعى كوپتەگەن اتا - انالار «قىز قازاقتىڭ قارنىنان تۋعان بالاسى، كەلىن قازاقتىڭ باعىنان تۋعان بالاسى» دەگەن اتالى سوزگە جۇگىنىپ، ۇلتىمىزدىڭ بايىرعى قۇدالىق، قىز ۇزاتۋ ىستەرىندەگى جاقسى ادەت - سالتتارىن − «ورامال تون بولمايدى، جول بولادىنى» ۇستانادى نەمەسە «الارمانعا التاۋ از، بەرەرمەنگە بەسەۋ كوپ» بولاتىن اتا - انالار نەگىزىنەن جوق بولدى. ۇل مەن قىزىن اياقتاندىرۋدا قازاق ۇلتىنىڭ ءوز ادەت - سالتى كولەمىندە نىساپ قولدانىپ، ءوز ۇرپاقتارىنىڭ جاي - كۇيىن ويلايتىن ادامداردا بۇل ماسەلەدە توتەنشە سانالىلىق قولدانىپ جۇرگەندەر دە بارشىلىق. بۇرىننان بار جورالعىلاردىڭ، راسمياتتاردىڭ كەيبىرىن قىسقارتىپ ءبىر جولدا وتەيتىن، 2 جاق قوسىلىپ جاس وتباسىنىڭ اياقتارىنان تۇرىپ، ءۇي بولىپ، باقىتتى بولىپ كەتۋىنە سەپ بولاتىن جاڭاشا جاعداي قالىپتاسىپ كەلە جاتىر. دەمەك، قازىرگى قالىڭمال كوبىنشە جاعدايدا قىزدى ساتىپ الۋ ەمەس، جاستاردىڭ ەنشىسىن ءبولىپ بەرۋ سياقتى يگى تىلەككە جۇمسالىپ جاتقانى بەلگىلى.
بۇرىنعى زاماندا قالىڭمال بايلىق پەن مىرزالىقتىڭ دارەجەسىن ايگىلەيتىن كورىنىستىڭ ايعاعى بولعان. شىنىمەن دە قالىڭمال ءداستۇرىنىڭ ءتۇپ - توركىنىنە ۇڭىلەر بولساق، باعزى زاماندا كوبىنە اۋلەتتى بايلار، حاندار، ءبي - تورەلەر سول بايلىعىنىڭ ارقاسىندا قالىڭمالىن تولەپ، بىرنەشە قالىڭدىق الا بەرگەن. قارشاداي جاس قىزداردى ەكىنشى، ءۇشىنشى ايەلى ەتىپ العان. بۇل جەردە ۇزاتىلىپ جاتقان قىزدىڭ كونۋ - كونبەۋى ماڭىزدى ەمەس. مەيلى قارت كىسى بولسىن، مەيلى وزىنەن دە الدەقايدا جاس بولسىن، ايتەۋىر قالىڭمال تولەگەن جانعا ەرىكسىز كەتە بارعان. باياعىنىڭ كەدەي - كەپشىكتەرى وسىلايشا ءبىر - ەكى باس مال ءۇشىن قىزدارىن ساتقان. راسىمەن دە، قالىڭ مالدىڭ شىعۋ تاريحىن بىلەتىن، سونىمەن بىرگە كۇنى كەشە عانا، اسىرەسە، 1980 - ، 1990 - جىلدارى ەلىمىز قازاقتارى اراسىندا ەتەك العان، جوعارىدا بايانداپ وتكەن، نەكە ساۋداسىنا اينالعان، ءتۇسى وزگەرگەن، قابىنداعان قالىڭمال ءتۇرىن كورگەن، ەستىگەن جانعا بۇل عۇرىپ وتە وعاش كورىنەدى. ونىڭ ۇستىنە بۇل ءداستۇر كەشەگى ءبىزدىڭ وقىعان شىعارمالارىمىزدا اسىرەلەپ، اسپەتتەلىپ باياندالىپ جاتتى. ماسەلەن، مىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «باقىتسىز جامال»، سپانديار كوبەيەۆتىڭ «قالىڭمال»، سولتانماحمۇت تورايعىروۆتىڭ «قامار سۇلۋ» روماندارىندا ايەلدىڭ باس بوستاندىعىن، تەڭسىزدىگىن مەڭزەگەن، ايەلدىڭ ارىن اياققا باساتىن ەسكى ادەت - عۇرىپقا قارسى شىققان. ءبىزدىڭ سانامىزداعى قالىڭمال ءداستۇرى تۋرالى تۇسىنىك سول شىعارمالار ارقىلى قالىپتاستى. بۇل ءداستۇردى «قالىڭمالعا ساتىلعان قازاق قىزىنىڭ تاعدىرى» دەگەن تۇسىنىكتىڭ دەڭگەيىندە عانا قابىلداپ، ونىڭ تەك كولەڭكە تۇستارىنا عانا شۇيلىگىپ كەلدىك. ال ونىڭ تۇپكىلىكتى ءمان - ماڭىزىنا ۇڭىلۋگە ءمان بەرمەدىك. ايتپەسە قازاق قوعامىندا زاڭ ەسەبىندە جۇرگەن وسى قالىڭمال بەرۋ ءداستۇرىنىڭ قۇدا بولعان 2 جاقتىڭ دا الەۋمەتتىك، تۇرمىستىق مۇددەلەرىنە ساي قىزمەت ەتەتىندەي جاعىمدى ىقپالى، تاربيەلىك ماڭىزى زور بولعان.
قالىڭمال ءداستۇرىنىڭ ءوز زامانىندا قازاقتىڭ ءار وڭىرىندە بىردەي بولا قويعان جوق. بۇگىن دە كەي جەرلەردە بۇل ءداستۇر جالعاسىن تاۋىپ وتىرسا، ۇستانبايتىن وڭىرلەر دە بار ەكەن. بۇل ءداستۇردى وسى كۇنگە دەيىن ءىشىنارا قولدايتىندار بولماسا، كوپشىلىگى ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى دەپ قارايدى. كەزىندە ۇكىمەت تاراپىنان دا وسى داستۇرگە «ايەلدەردىڭ ۇقىعىن شەكتەيدى» دەپ تيىم سالعانى دا بەلگىلى. دەگەنمەن بۇل ءداستۇر اتادان بالاعا جالعاسىپ كەلەدى. ونىڭ وسى كۇنگە دەيىن جەتكەن ومىرشەڭدىگىنە قاراساڭ، قازاق حالقى قانداي بولسىن، ءجون - جورالعى، جول - جوسىن، سالت - ءداستۇرىن ويسىز جاساماعانىنا ايعاق بولاسىز. ەندەشە، قازىرگى كەزدە قالىڭمال قاجەت پە؟
ءداستۇر 2 ادامنىڭ باس قوسىپ ويلاپ شىعارا سالار دۇنيەسى ەمەس. ول حالىقتىڭ سان عاسىرلىق ومىرلىك تاجىريبەسىنەن وتكەن قاعيدالاردىڭ قورىتىندىسى. قازىرگى ەل اراسىندا ساقتالىپ وتىرعان كوپتەگەن داستۇرلەرىمىزدىڭ ءبىرازى عاسىردان - عاسىرعا وتكەن بابالارىمىزدىڭ ومىرلىك تاجىريبەسىنىڭ نەگىزىندە تۇرمىسىمىزدا قولدانىلىپ كەلە جاتقان قۇندىلىقتارىمىز. ال ەندى وسى داستۇرلەر قالاي ساقتالىپ، قانداي دەڭگەيدە اتقارىلىپ جاتىر دەگەن ماسەلەنىڭ ءجونى ءبىر باسقا. وسى ورايدا زامانىنا قاراي بەيىمدەلۋ دەگەن قاي كەزدە دە بولعانىن ەستەن شىعارماۋىمىز كەرەك. دەسەدە ءداستۇردىڭ جالپى تۋ باستاعى تاربيەلىك ءمانى، ماڭىزى جويىلماۋى قاجەت.
قوعامنىڭ قالتارىس - بۇلتارىستارىنىڭ شەڭبەرىنەن شىعا الماي، ۇلتتىق دۇنيەلەرىمىزدىڭ وزعانى بار، توزعانى بار دەگەننەن ارى اسا الماي، دۇرىس - بۇرىسىن اجىراتا الماي الا - قۇلا بولىپ جۇرگەنىمىز بولماسا، دايەكتەپ جۇرگەن كەيبىر داستۇرلەرىمىز ايتىلىمدا ءبىر بولەك، قولدانىستا تىپتەن ءبىر بولەك جۇزەگە اسىپ جاتادى. سونداي ءداستۇردىڭ ءبىرى − «قالىڭمال» ءداستۇرى قازاق قونىستانعان ءار ايماقتا ءار ءتۇرلى قالىپتاسقاندىعى جاسىرىن ەمەس. سان - ساققا ءبولىنىپ، ءار ءتۇرلى ايتىلىپ جۇرگەنى دە بار.
«قالىڭمال بەرۋ» − تەك قالىڭدىقتى ساتۋ نەمەسە ساتىپ الۋ دەگەن ءبىر جاقتى پىكىرمەن شەكتەلمەۋى ءتيىس. قالىڭ مال − بابامىز قازاقتىڭ، تۋ باستان ابدەن زەرتتەپ، زەردەلەپ، قاتاڭ ءتارتىپ، قاساڭ قاعيدالارمەن استاستىرا، كەرەك دەسە، قۇدالاسقان 2 اۋلەتتى عانا ەمەس، تۇتاس 2 ەلدى وداقتاستىرۋعا قۋاتى جەتەتىن ۇلتتىق بوياۋى، ۇلتتىق سيپاتى باسىم حالىقتىق سالت.
بۇل ءداستۇردى ەسكىلىكتىڭ سارقىنشاعى دەپ، ونىڭ تەك كولەڭكە تۇستارىنا عانا شۇيلىگە بەرمەي، سيلاسىمدىلىقتىڭ، ىزگىلىكتىڭ، تازالىقتىڭ، تۋىسقاندىق - باۋىرمالدىقتىڭ، بەرەكە - بىرلىكتىڭ بەلگىسىنە يە، اتا - بابالارىمىزدان بەرگى جالعاسىپ وتىرعان مۇرامىز سانالاتىن قۇندىلىق رەتىندە دە قابىلداۋىمىز ءتيىس.
قالىڭمال ءداستۇرى بۇگىنگە دەيىن ساقتالىپ كەلەدى دەگەنىمىزبەن، قازىرگى كەزدە قالىڭمالعا ەشكىم 40 قارا مەن 100 قوي بەرىپ جاتقان جوق. قالىڭمالدى قىزدىڭ قۇنى نەمەسە قىزدى ساۋدالاۋ دەپ قاراۋدىڭ ەش رەتى دە جوق. ونى قىزدىڭ جاساۋى مەن جاراسىمىنىڭ ولشەمى، قىزدىڭ ءسان - سالتاناتى، قىز وسىرگەن اۋلەتتىڭ مەرەيى دەپ تۇسىنگەن ءجون. ال ونىڭ زاماننىڭ وزگەرىسىنە قاراي تۇرلەنىپ، ولشەنىپ، اقشاعا اينالىپ كەتىپ جاتىر دەگەن تۇسىنىكتەردىڭ پايدا بولۋى، ءوزىمىزدىڭ جاساپ العان داڭعازالىعىمىزدان بولىپ وتىر. قازاق ءارقاشان قىز بالاسىن پەرىشتەدەي باعالاي بىلگەن. كوزىنىڭ قاراشىعىنداي كورىپ، الپەشتەپ، ۇلبىرەتىپ وسىرگەن بالاسىن ەشقانداي اتا - انا قالىڭمال، اقشا تۇگىل، ات باسىنداي التىنعا دا ساتپايدى. سوندىقتان وسى كەزدەگى قالىڭمال ەسەبىندەگى الىم - بەرىم، سيلىقتاردى قانداي جاعداي بولسا دا سول قىزدى ءوسىرىپ باققان، تاربيەلەگەن اۋلەتكە، شاڭىراققا قۇرمەت، اتا - اناسىنا قۇرمەت دەپ ۇعىنىلۋى ءتيىس. بۇل قارسى جاقتىڭ قىز بالاعا، ونىڭ اتا - اناسىنا دەگەن ءبىر ادەمى سيى، جاي عانا الا سالماي، كوشەدەن ەرتىپ كەتە سالماي، قىزدىڭ اتا - اناسىنىڭ الدىنان ءوتىپ، ولارعا سي - قۇرمەت كورسەتىپ الۋ دەگەن قانداي كەرەمەت. ونى قالىڭمال دەپ ايتساق تا، سي - قۇرمەت دەپ اتاساق تا ءوز ءمان - ماعىناسىن بۇزباۋىمىز شارت.
عۇرىپ - ادەت، سالت - داستۇرلەردىڭ ىشىندە زامان اۋقىمىنا قاراي (قوعامنىڭ دامۋ ورەسىنە ۇيلەسە المايتىن ناشار، كەرەناۋلارى) وزدىگىنەن جويىلاتىندارى، سونىمەن بىرگە ءداۋىر اعىمىمەن ۇيلەسىپ، سوعان بەيىمدەلىپ ساقتالاتىندارى بولادى. قالىڭمال ءداستۇرى قازىر دە جالعاسىن تاۋىپ وتىر دەگەندە مىنە وسىنداي زامان ىعىنا بەيىمدەلىپ ساقتالىپ وتىرعاندىعىن مەڭزەيدى. زامان وزگەردى دەپ سالت - ءداستۇر، ادەت - عۇرپىمىزدىڭ بەتىن جاۋىپ تاستاعانىمىز دۇرىس بولماس، قايتا ونى زامانعا بەيىمدەپ بەرىك ساقتاعانىمىز ءجون. قىسقاسى، قالىڭمال ءداستۇرىن بۇرىنعىداي قىزدى ساۋدالاۋ نەگىزىندە ەمەس، جاستاردىڭ ەنشىسىن ءبولىپ بەرۋ سىندى يگى تىلەك ماقساتىندا جالعاستىرۋىمىز كەرەك. قالىڭمالدى ۇساق - تۇيەك الىس - بەرىس، ءبىر - بىرىنە تۇككە قاجەتسىز شىعىنعا جۇمساماي، 2 جاق قوسىلىپ، جاس وتباسىنىڭ اياقتارىنان تۇرىپ، باقىتتى بولىپ كەتۋىنە سەپ بولۋعا جۇمساۋ كەرەك.
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
