- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
ءتور مادەنيەتى − قازاقتىڭ ءتول مادەنيەتى
وجان قىزىرقان ۇلى
2014.06.24 13:31 كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى
وسىناۋ تولىسىپ - تۇنىپ تۇرعان، كوز قىتىقتار كوركى بار، جاتا قاپ اۋنار كوگى بار، اققۋ - قاز قونار كولى بار كورىكتى تابيعاتپەن تاعدىرلاس، تامىرلاس، تىنىستاس، ءبىرىن - ءبىرى قيماس بولىپ اتامزاماننان ەگىز قوزىداي، ەتەنە دوسىنداي بوپ وسكەن قازەكەم مىنا بايتاق دالاسىنىڭ اسەمدىگىمەن، ءوزىنىڭ جۇرەكتەن كىرىپ، بويدى الار ءان - كۇيىمەن، اينالىسقان اتا كاسىبىمەن قالىپتاستىرعان ادەمى ءداستۇرلى مادەنيەتىمەن بارشا جۇرتقا، ءتىپتى، دۇنيەگە دە تانىس دەسەم تىم ارى كەتپەسپىن دەپ ويلايمىن. اسىرەسە، قازەكەڭنىڭ عاسىرلار بويى وزىمەن ىرگە جاساسىپ، بىتە قايناسىپ كەلە جاتقان بوگەنايى بولەك، ءمان - ماعىناسى ەرەك مادەنيەت تۇرلەرى دە اسا سالتاناتتى ءارى سان الۋان. بۇل ارادا ونىڭ ءبارىن ءتىزىپ ايتىپ جاتپاساق تا، تەك ۇلىلاردى، ۇلكەندەردى ۇلىقتاۋ نەگىزىندە قۇرىلعان ءتور مادەنيەتىن تىلىمىزگە تيەك ەتسەك تە، سونىڭ ءوزى ءبىز جىرعىپ ايتار تاۋسىلماس داستان دەرلىك. سوناۋ ەسكى زاماننان - اق كوشپەلى تۇرمىس كەشىپ، تاۋ - دالانى كەزىپ، مالىن باعا، وتىن جاعا، سۋىن الا جۇرسەدە ولار قاراپ بوسقا تەگىن جۇرمەگەن. قايتا ارتىنا (بىزدەرگە) زاتتىق، تابيعي، جاعراپيالىق بايلىق: تاۋ - وزەن - دالا، ەندى ءبىرى، مادەنيەت - رۋحاني بايلىق قالدىرعان. مىنە سونىڭ ءبىرى، ءبىرى بولعاندا بىرەگەيى وسى ءتور مادەنيەتى دەر ەدىك ءارى ءتول مادەنيەتى دە. وسىلاردى ايتا وتىرعاندا، ومىرىمىزگە وزگەشە ەرەك وزگەرىس، ادامدارىمىزعا اسا باعالى ابىروي - داڭق - باقىت سيلاپ وتىرعان بۇگىنگى مىنا التىن عاسىردىڭ قاقپاسى ايقارا اشىلعان ساتتە ءتور مادەنيەتىمىزدى ءتىپتى دە جىرعىپ ايتقىمىز كەلەدى. سەبەبى، وسىندايدا بولاشاق ۇرپاقتاردىڭ ساناسىندا وسىءداستۇرلى ءتور مادەنيەتىمىزدىڭ ساۋلە شاشىپ، جۇرەك تۇكپىرلەرىندە ۇيالاۋىن نەگە ويلاماسقا؟!
قۇدىرەتتى دە باي، مادەنيەتتى دە جاراسىمدى ەل قۇرۋ اسىل ارمانىمىز. ەندەشە، ماتەريالدىق بايلىق پەن رۋحاني بايلىقتىڭ جيىنتىعى بولعان مادەنيەتتى دامىتۋىمىز كەرەك. ول قاشاندا جاسامپازدىققا مۇقتاج. بۇل ارادا مىنانى دا ايتپاسقا بولماس. ەرتەدە ساحناسى ساحارا، جازبا ادەبيەتى سارا كوكىرەگى بولعان قازەكەمنىڭ سول شاقتاردا بيىك بەلى، تۇنىق كولى، جىبەك جەلى، قۇنارلى جەرى بولا تۇرسادا شالقادان ءتۇسىپ شالجيىپ جاتپاعان، دۇنيە سوڭىنا ءتۇسىپ سالپاقتاماعان، قايتا ارتىنا ءومىر بويى وركەنيەتتى وشپەس ءىز قالدىرۋ ءۇشىن اداميلىقتىڭ اق تۋىن اسقاق كوتەرىپ، ىزگىلىكتى، دوستىقتى، بەرەكە - بىرلىكتى، ىززەت - قۇرمەتتى، ادالدىق - قايىرىمدىلىق سياقتى اسىل ءمورالدى ارداقتاپ، كوپتەگەن دايەكتى ءداستۇر، مايەكتى مادەنيەت قالدىرعان. ەندەشە، پارتيا 18 - كەزەكتى ورتالىق كوميتەتىنىڭ ءۇشىنشى جالپى ماجىلىسىندە مادەنيەتتى ونان ارى دامىتۋ العا قويىلىپ وتىرعان بۇگىنگى كۇنى ءبىز وسىزاماندانۋعا، دۇنيە جۇزىنە، بولاشاققا بەت العان سوتسياليستىك ۇلتتىق مادەنيەتىمىزدى وسى زامانعى وزىق مادەنيەتكە سىڭىرۋگە قۇلشىنۋىمىز ابدەن قاجەت. بۇل زامان تالابى، حالىق تالعامى. وسىنداي ءساتتى ساتتە قازاقتىڭ بۇرىننان بۇگىنگى كۇنىمىزگە كەلىپ جەتكەن بۇل مادەنيەتىن وزگە ۇلتتارعا تانىستىرۋعا، دامىتا تۇسۋگە ءتيىسپىز. ارىدان الا، بەرىدەن تەبشي ايتساق، قازاق قازاق بولعالى قۇي جادىراعان جاز، قۇي قىتىمىر قىس بولسىن، مەيلى وي، مەيلى قىر بولسىن، قازەكەمنىڭ ءۇيىنىڭ تورىنەن قاشاندا قادىرمەندى اۋىل اقساقالدارى، الىس - جاقىننىڭ ارداگەر ازاماتتارى ءبىر ۇزىلمەگەن، بەلدەۋىنەن ات كەتپەگەن. ءتىپتى قازاق نەسىمەن قازاق دەسەڭىز: ايازعا ايباتتى دەسىمەن، ءتىلى - ءتۇزۋ دىلىمەن، كوك بەلدەن اسقان كوشىمەن، اققۋ - قازعا تارتقان اقتىعىمەن، تابيعاتقا تارتقان پاكتىگىمەن، قازاقى ءداستۇر سالتىمەن، ەرتەڭگى ۇرپاق توزباسىن دەپ جيناعان مول مۇراسىمەن قازاق دەپتى، - باياعىدا وقىمىستى ءبىر قاريا. سول ايتقانداي، وسى كەزدە ءبىزدىڭ ەسىمىزگە ورىستىڭ ءبىر ەنتوگراف ساياحاتشىسى گريگوري پوتانيننىڭ: «قازاق دالاسىندا جىل ون ەكى اي تيىنسىز جۇرسەڭ دە اش قالمايسىڭ» دەگەن ءسوزى تاعى دا ەسىڭە ورالادى. ايتىپ - ايتپاي، قازاق اقىلى اسقان اتا كورگەن، ادەپتى، اق پەيىل انا كورگەن دالا پەيىل، دانا كوڭىل حالىق. ول - ولما زاڭعار جازۋشى مۇقتارعا ءوزىنىڭ ابايدى وقىعانىن ايتقان كامەرون جازۋشىسى بادەنجان: «قازاق نەتكەن سۇلۋ حالىق» دەگەنى دە مىنە وسىدان بولار دەگىم كەلەدى. ايتپاقشى، قازاق ماقالداپ - ماتەلدەپ تە بىلاي ايتادى: «جايلاۋدىڭ كوركى مال، ءتوردىڭ كوركى شال»، «ەڭبەگىڭ بولماسا توردەن دامەتپە». «ونەرلىنىڭ ورنى وردە، قۇرمەتىنىڭ ورنى توردە»، «ەل سيلارلىق باعاڭ بولماسا، ەلگە اعا بولدىم دەمە»، «توردە نەنىڭ تۇرعانى ماڭىزدى ەمەس، كىمنىڭ وتىرعانى ماڭىزدى». مىنە وسى ايتىلىمدارعا قاراپ وتىرساڭىز، ءتور اسا قۇدىرەتتى كۇشكە يە. ءتور قازاقتىڭ قۇرمەت مىنبەسى. ەڭ سيلى جوعارى ورنى. وعان ويۋلى شىم سىرماق، تورعىن توسەنىش كورپە جايىلادى، ارتىنا قۇس جاستىق، كەرەگە باسىنا دومبىرا، تۇلكى تىماق سياقتى اسىل كيىمدەر ىلىنەدى. ءتىپتى، باردام ادامدار ايۋ تەرىسىن دە جايىپ قويادى. توردەگىلەرگە سويىلعان مالدىڭ باسى تارتىلىپ، باتا الىنادى. شاي قۇيىلعان شىنى الدىمەن توردەن باستالادى. ال الدىن الا ايتا كەتەتىن ءبىر نارسە، ۇلكەن ءۇيدىڭ تورىنە جاڭادان تۇسكەن كەلىن كەلسە - كەلمەس كوستەڭدەپ شىقپايدى. قىزىن العان ءۇيدىڭ كۇيەۋ جىگىتى دە توردە وتىرمايدى. مۇنان سىرت، ءتور كورىنگەن كوك اتتى كەلىپ ەسىكتەن ەنتەلەي ەنە وتىرا دا، قيسايا دا، كوسىلە دە، اۋناي دا سالاتىن ويناق ورىن استە ەمەس. بۇل بۇرىننان قالىپتاسقان قاتاڭ زاڭ ءارى ادەپ - يبا الىپپەسى. ءتور اتاپ ايتقاندا، قادىرمەندى اۋىل اقساقالدارى، الىس - جاقىننان كەلگەن بىلىكتى شەجىرە - شەشەن، ونەرپازدار، ءبىلىم - عىلىم يەلەرى وتىراتىن جوعارى دارەجەلى سيلى ورىن. تاعى ءبىرى، جاس بولسادا باس بولارلىق ءۇمىتتى، بولاشاعى بار دارىن يەلەرى دە توردەن قاعىس قالدىرىلمايدى. ال قىدىرماش، وت العالى كەلگەن ساندالبايلاردى ءبىزدىڭ قازاق تورگە اتتاپ باستىرمايدى، زاۋعالام ابايسىزدا تورگە شىعىپ قالسا دەرەۋ تومەنگە سىرىلدىرىلادى. بۇل بۇرىننان اتقارىلىپ كەلە جاتقان بايىرعى زاڭ. ەندى توردە وتىرعان ەل اعالارى بەكەر قاراپ وتىرمايدى، جانتايىپ جاتىپ تا، دومبىراسىن تىڭقىلداتا وتىرىپ تا، ءۇي ىشىندەگىلەرگە الىس - جاقىندا بولىپ جاتقان حابارلار، الۋان - الۋان اقىليا سوزدەر، ماقال - ماتەلمەن مانەرلەپ تاربيەلىك تاعىلىماتتار جانە ەستە قالارلىق اڭىز اڭگىمەلەر ايتىپ، جۇيەلى سوزدەرىنەن جۇرەكتەرى كورىنىپ تۇرادى، قىسقاسى، دالا ساباعىن وتەدى. مۇنى تۇستەپ تۇرىپ ايتپاساق تا وتكەن ۇلى تۇلعالاردىڭ الماناقتارى ابدەن ايعاق. ءيا، جوعارىدا ايتقاندارىمىز بۇرىنعى ءجۇز جىلدىق، مىڭ جىلدىق ماتەل - مىسال سياقتى كورىنگەنىمەن، بۇگىنگى ءساليقالى زاماندادا، حالقىمىز اراسىندا سالتاناتپەن قايتالانىپ، ءتىپتى، قاستەرلەنىپ كەلە جاتقانىن كورىپ تە كەلەمىز. ەندى ءسوز توركىنىنە كەلەيىك، ماڭدايىن كۇن، تاڭدايىن جىر سۇيگەن مىنا جايدارمان مامىراجاي زاماندا ماپەدە ماما ەمىپ، ءمانپازي جەپ وسكەن، ايدارىنان جەل ەسكەن جاستارىمىزدا بۇگىنگى كۇندە ءتور تۋرالى تۇكتە تۇسىنىك جوق دەپ كۇناعا باتا المايمىز. دەگەنمەن شىققىر كوزىمىز كەيدە ءۇپ - ۇلكەن ۇلاعاتتى كىسىلەردىڭ تومەندە قالىپ، توردە شىرەنە ءتۇسىپ، شىرت تۇكىرىپ وتىرعان جاستاردى شالىپ قالىپ جۇرەتىنىن نەسىنە جاسىرايىق، ءتىپتى ءاي انانى الىپ جىبەر، مىنانى قويا سال دەيتىن قوپال داۋىسىن قالقاڭ قۇلاعىمىز ەستىپ قالىپ ەسەڭگىرەتەتىنىن قايتەرسىڭ. بۇل بىلاي قاراعاندا، جاي انشەيىن بىلمەستىك عوي، كەيىن كەلە ۇعىپ - ءبىلىپ جاتار دەپ تە كەتە بەرەيىن دەسەڭ دە كوڭىلىڭدە ءبىر كولەڭكە قالا بەرەدى. ول وسىلاي كەتە بەرسە «ەسىكتەن ەرگەنشەك كەتسە يتتەن ۇيات كەتەدى» دەگەندەي، ءتوردىڭ توزىعى جەتىپ، قۇرمەتى قۇري ما دەپ تە قورقاسىڭ. ءسويتىپ، اقىرى «اتىلماعان وقتان، ايتىلماعان ءسوز جامان» دەگەندى ەسكەرىپ، لەبىز بىلدىرگىم كەلدى دە، اردا اتامىز ابايدىڭ «مۇنى جازعان ادامنىڭ اتىن بىلمە، ءسوزىن ءبىل» دەگەن ءسوزى بويىنشا گازەتتە جاريالانعان ءتور تۋرالى مىنا ءبىر ولەڭنىڭ:
«و، جاران بىلەسىڭ بە، بىلمەيسىڭ بە،
ءتوردىڭ بار يەسى دە، كيەسى دە.
قاشان كورسەڭ قازاقتىڭ ءتورى دايىن،
پاراساتتى ونەرپاز ۇلى ەسىمگە...
جاتپاي ما ءبىر ۇلىلىق ءتور دەگەندە،
ۇناسار وتىرۋدا ورلەپ ەرگە.
جاتپايدى ول جايشىلىقتا جايلىپ تا،
جىلتىڭداعان كوك اتتى كولدەنەڭگە!
قانداي جاقسى وتىرعان توردە شىڭداي،
قانداي سۇمدىق وتىرعان تورگە سيماي.
ءتوردىڭ ءسانى، ەل ءسانى − ەردىڭ ءسانى،
بۇزىلماسىن دەپ تىلەر كوپ تە وسىنداي» دەگەن شۋماقتارمەن ماقالاما نۇكتە قويعاندى ءجون كوردىم.
ءيا، ەسىل ەل اعالارى تورلەتىڭىزدەر! ءتور سىزدەردىكى!!!
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
