- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
«قارا جورعا» قانداي ۇعىم
جاناربەك بايمۇقانوۆ
2014.11.13 13:13
«قارا جورعا» قازاق حالقىنىڭ حالىق ءبيى. ۇيتكەنى، بۇل ءبيدىڭ حالىقتىق سيپاتى وتە كۇشتى. ونى بىلمەيتىن قازاق بالاسى كەم دە كەم.
قازاقتىڭ ءبي ونەرى سوناۋ ەجەلگى زاماننان بەرى جۇرتتىڭ كوڭىل كۇيىنە، وي ارمانىنا، تىلەك-اڭستارىنا، ۋاقىت-تالابىنا، ءداۋىر تالعامىنا ساي دامىپ، ۇرپاقتان ۇرپاققا تارالىپ كەلەدى. «قارا جورعا» بيىنەن قازاق حالقىنىڭ بوگەنايى بولەك وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىن اڭعارۋعا ابدەن بولادى. اسىرەسە، ونىڭ ءاربىر ارەكەتتەرىنەن قازاق حالقىنىڭ تۇرمىس- تىرشىلىگىن، شارۋاشىلىعىن، وندىرىستىك تۇرمسىنا قاتىستى، باسقا ۇلتتارعا ۇقسامايتىن دارالىق پەن دانالىق قاسيەتىن كورەمىز.
حالقىمىزدىڭ ءداستۇرلى مادەنيەتتەرىنىڭ ءتۇپ قاينارى وتە ۇزاق، ارعى زاماندا جاتىر. ەرتەدەگى حالىق ءبيى ونەرىنىڭ ەركشەلىگى ءتىپتى دە كورنەكتى.
بارلىقتارىڭىزعا بەلگىلى، حالىق كۇيى، حالىق ءبيى، حالىق اۋىز ادەبيەتى، مادەنيەتى دەگەندەردىڭ بارلىعى ۇزاق تاريحي بارىستا حالىق بۇقاراسى اراسىندا كەڭىنەن تارالىپ ۇزدىكسىز جالعاسىپ كەلگەن. ول حالىقتىڭ ەڭبەگىمەن، ومىرىمەن، ءداستۇرلى كوزقاراسىمەن، ادەت-عۇرىپ قيمىلدارىمەن تىعىز ۇشتاسىپ، ايقىن ۇلتتىق ەرەكشەلىككە جانە جەرگىلىكتى وزگەشەلىكتەرگە يە بولعان.
«قارا جورعا» ءبيى ەلىمىز قازاقتارى اراسىندا ءبىر شاما تولىق ءارى كەمەلدى ساقتالعان. التاي قالاسىنىڭ اقتۇمسىق تاۋ قويناۋىنان ەكى ادامنىڭ بۇرالا بيگە باسقان جارتاس سۋرەتتى تابىلعان. ءبي ونەرىن زەرتتەۋشىلەردىڭ قاراۋىندا «قارا جورعا» ءبيى بولۋ كەرەك دەپ مەجەلەنگەن. مىنە بۇل «قارا جورعا» ءبيىنىڭ تاريحىنىڭ تىم ارىدا جاتقاندىعىن ايگىلەيدى.
«قارا جورعا» ءبيىنىڭ ورىندالۋى جونىندە ءار ءتۇرلى ايتىلۋلار بار. «قارا جورعا» ءبيى العاشىندا جەكە ءبي فورماسىندا ورىندالسا، قازىر توپتىق ءبي فورماسىندا دا بيلەنەتىن بولدى. ساحارادا جانە ساحنادا بىردەي ورىندالىپ، ءبي ونەرىنىڭ دامۋىنا ۇلكەن ۇلەس قوستى.
«قارا جورعا» ءبيى جەردە دە، ات ۇستىندە دە وينالادى. ەرتەدە بۇل ءبيدى وتە شەبەر ورىندايتىن بيشىلەر جەردە بيلەي-بيلەي بارىپ، قىزا كەلە اتىنا قارعىپ ءمىنىپ، ات ۇستىندە سىڭار اياعىمەن، توبەسىمەن، ءبىر قولىمەن تىك تۇرىپ، اتتىڭ باۋىرىنان ارلى-بەرلى ءوتىپ بيلەپ، كورەرمەندەرىن قايران قالتىرعان. ال، ات بولماعان جاعدايدا، مايداندا بيلەپ ءجۇرىپ كوپ ورتاسىنان ءبىر جىگىتتى يشاراتپەن ورتاعا الىپ شىعىپ، ونى ات قىپ ۇستاپ، سيپالاپ، جۇگەندەپ، ەرتتەپ، تاعالاپ جاتقان قيمىل- قىلىقتار شىعارىپ، ونان سوڭ ونى ءمىنىپ الىپ اتتىڭ جورعاسىن، شابسىن سالىپ كورەرمەندەرىن كۇلكىگە قارىق قىلادى،-دەپ جازادى. زەرتتەۋشى ايىپ ءنۇسپوقاس ۇلى «اعاش بەسكىتەن جەر بەسىكە دەيىن» دەگەن كىتابىنىڭ 197-بەتىندە.
«قارا جورعا» قازاقتىڭ حالىق ءبيى مۋزىكاسى ، حالىق كۇيى، «قارا جورعا» نەمەسە «بوز ايعىردىڭ» سۇيەمەلىمەن جىگىتتەر توبى ورىندايدى. ءبي جورعانىڭ جىلدامدىعى مەن ءجۇرىس قيمىلىن بەينەلەيدى.
1934-جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «ايمان-شولپان» قويىلىمىندا ورىندايدى. «قارا جورعا» ءبيى موڭعۇليا مەن قىتايدى مەكەندەگەن قازاقتار مەن التاي حالقىنىڭ اراسىندا كەڭ تاراعان- دەيدى «قازاق سوۆەت ينسكىلوپەدياسى» 6-توم 477-بەتتە.
جوعارداعى بايمداۋلاردان «قارا جورعا» قازاق حالقىنىڭ تالاي عاسىرلاردان بەرى جالعاسىپ كەلە جاتقان حالىق ءبيى دەگەندى تۇسىنەمىز. ال وسى قاسيەتتى ءبيدىڭ قالايشا، «قارا جورعا» اتالعان ۇعىمىنا تالداۋ جاساپ كورسەك. «قارا جورعا» قارا، جورعا دەگەن قازاقتىڭ بايىرعى ەكى سوزىنەن قۇرالعان. قارا جورعا دەسە بولدى، كوز الدىمىزعا جورعا قارا ات ەلەستەيدى. قارا جورعا اتتىڭ تايپالا سالعان جورعاسى، سوعان ەلىكتەپ جاسالعان ءبي بولۋ كەرەك دەگەندى ەكىنىڭ ءبىرى بىلەدى. ال، قازاق تىلىندەگى «قارا»، «جورعا» دەگەن ءسوز ۇعىمدارىن ەلدىڭ ءبارى بىلە بەرمەسە كەرەك دەپ ويلايمىن. ويتكەنى، «قارا جورعانى» ءبىر كەزدەرى 黑走马 دەپ قاتە اۋدارعان ەدى.
قازاق تىلىندەگى «قارا» ءسوزى وتە كەڭ ماعىنا بەرەدى. ونى «قازاق ادەبي ءتىلى سوزدىگىنەن» كورۋگە بولادى. «قاراجورعا» دەگەندەگى «قارا» اتاۋى وسى ارادا زاتتىڭ ءتۇسىن بىلدىرەتىن نەگىزگى ماعىناسىنان الدە قايدا كەڭ ۇعىمدا. اۋەلى، الەمنىڭ العاشقى قالپى، بۇرىنعى، ەجەلگى، بايىرعى دەگەن ۇعىم بەرەدى. ماسەلەن قازاقتىڭ قارا ولەڭى، قارا ءسوزى، قارا دومبىراسى، قارا شاڭىراعى دەگەن سياقتى «قارا ءبيى» مىنە وسى «قارا جورعاسى» دەپ قارايمىز. اۋەلى، «قارا جورعا» ءبيىن تۇتاس قازاق ءبيىنىڭ ارعى جۇلگەسى، التىن ارقاۋى، ءتىپتى، ادامزات ءبيىنىڭ ىشىندەگى ەڭ ەرتە دامىعان ءبي ۇلگىلەرىنىڭ ءبىرى، ءبىرى بولعاندا، ءبىر ەگەيى دەپ ايتا الامىز.
«جورعا» اتاۋىنا كەلەتىن بولساق، بارلىق جىلقى جانۋارىندا كەزدەسە بەرمەيتىن ەرەكشە جاتىمدى، جاعىمدى، ادەمى، اسەم تايپالعان مايدا، بىلقىلداق ءجۇرىستى ايتادى. اياڭ جورعا، جول جورعا، شاقپىن جورعا، سۋ توگىلمەيتىن، شايقالمايتىن جورعا دەگەن تۇرلەرى بار.
ىقىلىم زاماننان بەرى قازاقتىڭ اتىن شىعارىپ، زاتىن سومداعان جىلقى تۇلىگى ەكەنى ايداي الەمگە ايقىن اقيقات. سوندىقتان دا قارا تۇلپار، قارا ارعىماق، قارا جورعا دەپ قارا ءسوزىن قاسيەتتەپ قوسىپ كەلگەن.
سول سياقتى «قارا جورعا» بايگەدەگى «قارا جارىس» ىسپەتتى. قازاق حالقىنىڭ ءبي ونەرى «قارا جارىسىنا» اينالعان. وعان دالەل «قارا جورعا» بيىنە ەر دە، ايەل دە ۇلكەن-كىشى، بالا-شاعا تۇگەل بيلەيتىن بولعان. بالكىم قازىرگى ءبىزدىڭ ون مىڭ ادامدىق بيلەپ جۇرۋىمىزدە وسىدان بولسا كەرەك.
قىسقاسى، «قارا جورعا» قازاق حالقىنىڭ حالىق ءبيى. ونى وزگەرتۋگە بۇرمالاۋعا استە بولمايدى. ونى وزگەرتۋ، بۇرمالاۋ بەينە قازاقتىڭ قارا ولەڭىن، قارا دومبىراسىن وزگەرتكەنمەن بىردەي. ال «قارا جورعانى» 黑走马 دەپ اۋدارۋ، تانىسترۋدا قاتە. ول مىقتاعاندا قارا اتتىڭ ءجۇرىسى دەگەن ماعىنا عانا بەرەر. ال، قازاق ءبي ونەرىنىڭ «قارا جورعاسى» بۇكىل قازاق دەگەن ءبىر ۇلتتىڭ ءومىر كارتيناسىن كوز الدىڭا كەلتىرىپ بەرەدى.
سوندىقتان، ءبىز «قارا جورعانى» كوزىمىزدىڭ قاراشىعىنداي قورعاۋىمىز كەرەك، ساقتاۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.
كەلۋ قاينارى: «التاي اقپارات تورابى» - جاستۇلەك جۋرنالى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
