- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
قازاق حالقىنىڭ مادەنيەتى مەن ۇلتتىق تاعامدارى
2016.08.18 14:03
بالاعا ات قويۋ
بالا دۇنيەگە كەلگەننەن كەيىن اتاسى مەن اجەسى نەمەسە اۋىل اقساقالى بالاعا ات قويادى. ات قويۋشى ادام بالانىڭ قۇلاعىنا: «سەنىڭ اتىڭ…» دەپ ءۇش رەت قايتالايدى.
بەسىككە سالۋ
شىلدەحانا وتكەننەن كەيىن بالانىڭ اكە-شەشەسى بەسىك تويىن جاسايدى. اعاشتان جاسالعان بەسىكتى بالانىڭ ناعاشىلارى نەمەسە جاسى ۇلكەن قادىرلى انالاردىڭ ءبىرى اكەلىپ، سيعا بەرەدى. ەڭ الدىمەن بەسىككە سالۋشى ايەل بەسىكتى جىن-سايتانداردان ساقتاسىن، ءتۇرلى يىستەردەن اۋلاق بولسىن دەپ وتپەن الاستاپ شىعادى. سودان كەيىن كورپەشەلەر مەن جاستىقشالاردى باپتاپ سالادى. بالانى جاتقىزىپ، بولەيدى. قولباۋ، بەلبەۋ جانە اياقباۋمەن تارتىپ بايلاپ قويادى. ايەل تىلەكتەرىن ايتا وتىرىپ بەسىكتىڭ ۇستىنە الدىمەن كورپە جابادى. بالا حالىقشىل بولسىن دەپ تون، شاپان جابادى، ات جالىن تارتىپ ءمىنسىن دەپ قامشى ىلەدى، كوز تيمەسىن دەپ تۇمار تاعادى، قىرانداي كورەگەن بولسىن دەپ بۇركىتتىڭ تۇياعىن بايلايدى.
قىرقىنان شىعارۋ
تۋعانىنا قىرىق كۇن تولعاندا بالانى قىرقىنان شىعارادى. قىرقىنان شىعارۋعا جينالعان ايەلدەر بالانى تەڭگە، ساقينالار سالىنعان تەگەشكە شومىلدىرادى. ايەلدەردىڭ ۇلكەنى «وتىز ومىرتقاڭ جىلدام بەكىسىن، قىرىق قابىرعاڭ جىلدام قاتسىن» دەپ، بالانىڭ ۇستىنە قىرىق قاسىق سۋ قۇيادى. ساقينالاردى بالانى شومىلدىرعان ايەلدەر ءبولىسىپ الادى. كەلەسى كەزەكتە بالانىڭ شاشىن، تىرناعىن الادى. شاشىن شۇبەرەككە ءتۇيىپ، كيىمىنىڭ يىعىنا قادايدى. تىرناعىن ادام باسپايتىن جەرگە كومەدى. بالا قىرقىنان شىققانعا دەيىن كيگەن يت جەيدەسىنە تاتتىلەردى ءتۇيىپ، ءيتتىڭ موينىنا بايلاپ قويا بەرەدى. بالالار ءيتتى قۋىپ جەتىپ، تاتتىلەردى بولىسەدى.
تۇساۋ كەسۋ
تۇساۋ كەسۋ-ءسابي قاز تۇرعاننان كەيىن تەز، جىعىلماي، سۇرىنبەي ءجۇرىپ كەتسىن، بولاشاعى جارقىن بولسىن، دەگەن تىلەكپەن جاسالاتىن ءداستۇر. ارنايى دايىندالعان الا جىپپەن بالانىڭ اياعىن تۇساپ بايلايدى. ءجىپتى قادىرلى، ءىسى العا باسىپ تۇرعان، ءارى جىلدام، سۇرىنبەي جۇرەتىن ادام كەسەدى. بۇل-بالا وسى ادامعا تارتسىن دەگەن تىلەكتەن تۋعان ءراسىم.
اتقا مىنگىزۋ
بالا تاربيەسىنە بايلانىستى سالت-ءداستۇردىڭ ءبىرى-3-4 جاسقا كەلگەن ۇل بالانى اتقا مىنگىزۋ. الدىمەن اعاشتان اشاماي-ەر جاسالعان. وسىنى جۋاس قۇنانعا ەرتتەپ، بالانى مىنگىزىپ بايلاپ قويعان. تىزگىندى بالاعا ۇستاتىپ، ءبىر ادام قۇناندى جەتەكتەپ، اۋىلدى اينالدىرا جۇرگىزىپ، جينالىپ تۇرعان ۇلكەندەرگە سالەم بەرگىزەتىن. ايەلدەر بالانىڭ اتقا ءمىنۋ قۇرمەتىنە شاشۋ شاشقان. ەرەسەك بالالار تايمەن جارىسىپ، بىرىمەن-ءبىرى كۇرەسىپ، ءتۇرلى ويىندار ويناعان.
توقىم قاعۋ
ءوزىنىڭ باسىرە اتىنا اشامايىن ەرتتەپ مىنگەن بالا العاش ۇيىنەن الىسقا جولاۋشىلاپ شىققان كەزدە «توقىم قاعار» تويى جاسالادى. جينالعاندار دومبىرا تارتىپ، ءان سالادى. شاعىن ايتىس بولىپ، ارتى ويىن-ساۋىققا اينالادى.
سالت-داستۇرلەر
ءشۇيىنشى. قۋانىشتى حابار جەتكىزۋشى ادام «ءشۇيىنشى-ءشۇيىنشى» دەپ كەلەدى. مۇندايدا قۋانىشتى ءۇي يەسى «قالاعانىڭدى ال» دەيدى. نەمەسە وعان ريزا بولاتىنداي سيلىق ۇسىنادى. بۇل قۋانۋدىڭ، ريزالىقتىڭ بەلگىسى. ءشۇيىنشى سۇراۋدىڭ دا، ونىڭ ءشۇيىنشىسىن الۋدىڭ دا ەشقانداي سولەكەتتىگى جوق.
سالەمدەمە. سالەمدەمە (ءداستۇر)-ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن سيلاستىعىنىڭ، قۇرمەت تۇتۋىنىڭ ايقىن بەلگىسى. ولار كوپتەن كورمەي ساعىنىسقان ادامداردىڭ ءبىر-بىرىنە جىبەرگەن قىمبات بۇيىمى، اسىل زاتى نەمەسە جەڭسىك تاماعى، قىسقى سىباعاسى. ونىڭ قىمبات باعالى بولۋى شارت ەمەس. سالەمدەمە كەلگەن ادام جىبەرگەن ادامعا اق باتاسىن، شىن ريزالىعىن ءبىلدىرىپ، قاتتى قۋانادى.
كورىمدىك. جاڭا تۋعان بالاعا، جاس كەلىنگە، بوتاعا تاعى باسقا العاش كورگەن ساتتە كورىمدىك سۇراۋ حالىقتىڭ ەجەلگى جانە لايىقتى ءداستۇرى. مۇنىڭ ماڭىزى الىپ، بەرۋدە عانا ەمەس جاقىن-جۋىقتىڭ ادامگەرشىلىگىن، نيەتىن، اشىققولدىعىن دا تانىتۋدىڭ بەلگىسى رەتىندە قارالادى. بايعازى مەن كورىمدىك ەكەۋى ەكى باسقا ۇعىم. كورىمدىك ادامعا، جاندىعا، بايعازى كوبىنەسە جانسىز دۇنيەلەرگە قاتىستى ايتىلادى.
بازارلىق. الىس ساپارعا ساياحاتقا، ساۋدا جولىنا شىققان ادامدار جەرلەستەرىنە، كورشى-كولەمدەرىنە، سيلاس ادامدارىنا، جاس بالالارعا ءىرىلى-ۇساقتى سيلىقتار اكەلەدى. ونى «بازارلىق» دەپ اتايدى. بۇل جاقسى كورۋدىڭ، سيلاستىقتىڭ بەلگىسى جانە ەسكەرتكىش رەتىندە قابىلدانادى.
جەتى اتا. جەتى اتاسىن بىلمەگەن-جەتەسىزدىك (ماتەل). ءار ادام جەتى اتاعا دەيىن جاقىن تۋىس سانالادى. قازاق حالقى جەتى اتاعا دەيىن قىز الىسپاعان. بۇرىنعى ادامدار ءبىر-بىرىمەن تانىسقاندا، جۇزدەسكەندە رۋىن، تەگىن سۇراۋى وسىدان شىققان. جەتى اتا اكەدەن تومەن ەمەس، جوعارى تاراتىلادى. ولاي بولسا جەتى اتا: 1. بالا. 2. اكە. 3. اتا. 4. ارعى اتا. 5. بابا. 6. ءتۇپ اتا. 7. تەك اتا. (اتا-تەك دەگەن ءسوز وسىدان شىققان). جەتى اتانى تاراتۋ وسىلاي جىكتەلەدى.
تيىم. «قىزعا قىرىق ۇيدەن تيۋ، ۇلعا وتىز ۇيدەن تىيۋ» (ماقال). حالقىمىزدىڭ تاربيەلىك قۇرالدارىنىڭ كۇندەلىكتى قولدانىلاتىن ۇلگى، ونەگە تۇرلەرىنىڭ ءبىرى-تيىم. بۇل بالالار مەن جاستاردى جامان ادەتتەردەن ساقتاندىرىپ، جاقسىلىققا بەيىمدەۋدەن شىققان پەداگوگيكالىق ۇعىم. وسى ارقىلى ولار اركىمدى تەرىس مىنەز، ورىنسىز قيمىلداردان ساقتاندىرىپ وتىرعان. حالىق ۇعىمىندا تىزەنى قۇشاقتاۋ-جالعىز قالۋدىڭ، ۇلكەننىڭ جولىن كەسۋ-ادەپسىزدىكتىڭ، قولدى توبەگە قويۋ-ەل-جۇرتتان بەزىنۋدىڭ، استى توگۋ-ىسىراپتىڭ بەلگىسى دەپ تانىعان جانە ونداي ىستەرگە قاتاڭ تيىم سالعان. ەل ىشىندە تيىم تۇرلەرىنە بايلانىستى سوزدەر كوپتەپ سانالادى.
اراشا. ەكى ادام جانجالداسقاندا نەمەسە توبەلەسكەندە ونىڭ جانىنداعى ادامدار «اراشا، اراشا!» دەپ باسۋ ايتۋعا ءتيىس. «اراشا» دەگەن ءسوزدى ەستىگەن ادامدار اراشا بەرۋگە ياعني جانجالدى دەرەۋ دوعارۋى كەرەك. اراشا بەرمەي جانجالداسۋ قازاق ادەتىندە جوق. ونداي ادامعا ايىپ بار.
قۇتتى بولسىن ايتۋ. بالا تۋعان، كەلىن تۇسىرگەن ت. ب. سول سياقتى قۋانىشقا «قايىرلى بولسىن» ايتۋ اتا سالتىمىز. ول سول ادامدارعا دەگەن ىستىق ىقىلاستىڭ، قۋانىشقا ورتاق ەكەندىگىنىڭ بەلگىسى.
توقىم قاعار. جاس ادام جولعا شىققاندا جاسالاتىن ءداستۇرلى باس قوسۋ. ارناۋلى مال سويىلىپ سيلى مۇشەلەر سالىنىپ ەت اسىلىپ، كەڭ داستارحان جاسالادى، ويىن-ساۋىق، ولەڭ، جىر ايتىلادى. بۇل-ساپارعا شىققان جىگىتتىڭ توقىمى جەردە قالماسىن، ات-كولىگى امان كەلسىن دەگەن جاقسى تىلەك ءبىلدىرۋدىڭ بەلگىسى.
تىزە بۇگۋ. حالىق ادەبىمەن تىزە بۇگۋدىڭ بىرنەشە ءتۇرى، جولى، شارتتارى بار. مۇنىڭ ءبارى دە نەگىزىنەن ادەپتىلىك، ءتارتىپ زاڭدارىنا نەگىزدەلگەن. 1. جۇمىسى بولىپ ءبىر ۇيگە كەلگەن ادام شارۋاسىن وتىرىپ ايتادى. ەگەر تىم اسىعىس بولسا، ول كەلگەن جايىن ايتىپ ءبىر تىزەسىن بۇگۋى كەرەك. بۇل-شاڭىراققا كورسەتىلگەن قۇرمەتتىڭ بەلگىسى. 2. بۇرىنعى داستۇردە بىرەۋدەن باتا تىلەگەندە ول ادام ءبىر تىزەسىن بۇگىپ، ەكى قولىن جايادى. بۇل ادەت بۇگىنگە دەيىن ساقتالعان. 3. ۇرىستا، جەكپە-جەكتە نەمەسە ايتىس-تارتىستا جەڭىلگەن جاق نەمەسە كەشىرىم سۇراعان ايىپكەر تىزەسىن بۇگىپ، باسىن ءيىپ، ايىبىن تولەيدى.
شاشۋ. شاشۋ-قۋانىش ايعاعى رەتىندە جاسالاتىن وتە سۇلۋ دا سالتاناتتى ءداستۇر. كەلىن تۇسكەندە، جاقسىلىق كۇندەردە، الىس ساپاردان جولاۋشى كەلگەندە، قۇدا كەلگەندە تاعى باسقا زور قۋانىشتى كۇندەردە ايەلدەر قۇرت، كامپيتتەن، كۇمىس تەڭگەدەن شاشۋ شاشادى. شاشىلعان شاشۋدان تويعا قاتىسۋشىلار تەرىپ الىپ، ىرىم قىلىپ بالالارىنا اپارىپ بەرەدى. شاشۋدى ايەلدەر عانا شاشادى. قازاقتىڭ ۇلتتىق تاعامدارى
اسىلعان ەت. قازاق حالقىنىڭ باستى تاعامى. قوي نەمەسە سيىر، جىلقى ەتى بولسىن سۋ قۇيىلعان قازانعا سالىنىپ پىسىرىلەدى. پىسكەن ەتتىڭ مايلى سورپاسىنا، الدىن الا جۇقا جايىلىپ قويىلعان قامىر سالىنادى. دايىن بولعان قامىر تاباققا ءتۇسىرىلىپ، كەسەكتەپ تۋرالعان ەت سالىنىپ، ۇستىنە تۇزدىق قۇيىلادى. مالدىڭ باسى، جامباسى سيلى قوناقتارعا، ورتان جىلىك جاسى ۇلكەن كىسىگە، قۇداعا، اسىق جىلىك قۇداعيعا، ءتوس كۇيەۋگە، كەلىنگە، بۇيرەك، قۇلاق بالالارعا تارتىلادى.
قازى. قازى مايىنىڭ قالىڭدىعىنا بايلانىستى كەرە قازى، دوڭبەك قازى، شىنتاق قازى، بۇلت قازى دەپ بولىنەدى. ىشەككە سيماعانىن تەلشىك دەپ اتايدى. قازىنى كوبىنە قىسقا ساقتايدى. قازى سۇرلەنگەن سايىن ءدامدى بولادى.
ىرىمشىك. ءسۇتتى ۇيىتىپ، سۋالعانشا قايناتادى. قايناۋى جەتكەن ىرىمشىك قىزىل سارى تۇسكە اينالادى. سودان كەيىن ونى ءسۇزىپ، دورباعا سالىپ، جەلگە، كۇنگە قويىپ كەپتىرەدى.
جەنت. قىستا قاتپايتىن، جازدا بۇزىلمايتىن وتە ءدامدى تاعام. نەگىزى سوكتەن جاسالادى. سوك جارمالانعاننان كەيىن سارى ماي، قانت، ىرىمشىك ۇنتاعى، مەيىز سالىنىپ ارالاستىرىلادى. سودان كەيىن ىدىسقا سالىنىپ، بەتى تەگىستەلىپ، سالقىن جەرگە شىعارىلىپ قويىلادى. شاي داستارحانىنىڭ ءسانى. قىمىز. قىمىز بيە سۇتىنەن اشىتىپ دايىندايتىن ەڭ قادىرلى سۋسىننىڭ ءبىرى. قىمىزدىڭ ەمدىك، شيپالىق قاسيەتى وتە جوعارى. اسىرەسە تۋبەركۋلەز اۋرۋىنا شيپالى.
باۋىرساق. اشىعان قامىردى وقتاۋمەن جايىپ، كولەمىن بىردەي ەتىپ قالىڭ كەسىلەدى دە قىزدىرىلعان مايعا قۋىرىلىپ دايىندالادى.
قۇرت. سابادا جينالىپ پىسىلگەن ىركىتتى، مايى الىنعاننان كەيىن، ۇلكەن قازانعا قۇيىپ قايناتا بەرەدى. ەبدەن قويۋلانعان قۇرتتى قاپقا قۇيىپ سۋىنان تاعى قۇرعاتادى. بۇدان كەيىن قولمەن، بەلگىلى ءبىر قالىپقا كەلتىرىپ، قولمەن سىقپالاپ ورەگە جايىپ كەپتىرەدى. قۇرت جاقسى اس، ونى ءار ءتۇرلى تاماققا قوسادى. دايىنداعان: ءلاززات تۇرسىنبەك قىزى
كەلۋ قاينارى: ىلە كەشكى گازەتى - ىلە اقپارات تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : مانەپ ەربول ۇلى (پراكتيكانت)
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
