- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
مو ياننىڭ «ءجاۋدىر شالعام» پوۆەستى جانە ونىڭ اۋدارماسى
جايىربەك مۇحامەتحان ۇلى
2013.06.13 13:44 كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى
بەيجيڭدە باسىلىم كورەتىن «ۇلتتار ادەبيەتى» جۋرنالىنىڭ بيىلعى 1 - سانىندا، اعا اۋدارماشى كاكەش قايىرجان ۇلىنىڭ تارجىماسىمەن 2012 - جىلدىڭ سوڭىن الا نوبەل ادەبيەت سيلىعىن الىپ، اتاعى جەر ءجۇزىن شارلاپ كەتكەن ەلىمىزدىڭ ايگىلى جازۋشىسى مو ياننىڭ «ءجاۋدىر شالعام» (透明的胡萝卜) پوۆەستى جاريالاندى. كۇللى الەم مويىنداعان، سيلىق اتاۋلىنىڭ سەركەسى سانالاتىن وسى داڭق تۇعىرىنا قونعاننان كەيىن، بۇل قالامگەردىڭ شىعارمالارى قارا جەردىڭ بەتىندەگى تۇتىنۋشىسى كوپ تىلدەرگە (بۇدان ىلگەرى - اق اعىلشىن، فرانسۋز، يتاليان، جاپون، نەمىس، شۆەد، ت.ب تىلدەرگە اۋدارىلعان ەكەن) دەرلىكتەي اۋدارىلا باستاعان سىڭايلى. ەگەر مو يان بۇل سيلىقتى الماعان بولسا، ونىڭ شىعارمالارى ادەبيەت ايدىنىندا مۇنشالىقتى تولقىن كوتەرە الار ما ەدى، كىم بىلەدى، ەگەر شىعارمالارىنىڭ، راسىندا، كەرەمەت ەكەنىن سيلىق الماي تۇرعاندا - اق بىلگەن بولسا، كۇنى بۇرىن نەگە جاپا - تارماعاي اۋدارۋعا كىرىسپەي، وزگەلەر قايدا قالدى، ءبىز قايدا قالدىق دەگەن ويعا دا تىرەلەسىڭ كەيدە.
قالاي ايتساق تا، دۇنيە ءجۇزىنىڭ تىلىنە تيەك بولىپ، الەم ادەبيەتىنىڭ التىن قورىنا قوسىلعان ەكەن، مو يان شىعارمالارىن سىپىرا اۋدارۋ قۇبىلىسىنىڭ تۋىلاتىنى دا تابيعي. سول قاتاردا كەزىندە شەتەل قازاقتارىنىڭ نوبەل ادەبيەت سيلىعىن العان شولوحوۆ شىعارمالارىن ءتۇپ نۇسقادان (ورىس تىلىنەن) اۋدارۋعا مۇمكىندىك العانى سياقتى، جۇڭگو قازاقتارىنىڭ دا مو يان شىعارمالارىن ءتۇپ نۇسقاسىنان اۋدارۋىنا جاقسى ءسات تۋدى. اۋدارماشىلارىمىز الەمدى مويىنداتقان الىپ جازۋشىنىڭ شىعارمالارىن 2 - 3 ءتىل اتتاپ كەتەتىن تۋىندىداي ەمەس، ءبىر تىلدەن − حانزۋشا ءنۇپ نۇسقاسىنان قازاقشالاۋعا ۇلكەن مۇمكىندىك الدى، ويتكەنى ءبىز شەتەل قازاقتارىنا قاراعاندا، حانزۋ حالقىمەن قويان - قولتىق بىرگە جاساپ كەلەمىز. بۇل بىزگە ءومىر سۇرگەن ءداۋىرى، ۇلتتىق بولمىس - ءبىتىمى، جان دۇنيە ءيىرىمى مۇلدە بەيتانىس سەرۆانتەستىڭ «دونكيحوت» رومانى مەن ورحان پامۇكتىڭ «مەنىڭ اتىم قىرمىزى» كىتابىن حانزۋشا نۇسقاسىنان قازاقشاعا اۋدارۋعا قاراعاندا، الدەقايدا، تانىس، جاقىن، ەتەنە. ەندەشە، ونى اۋدارۋ ابىرويلى دا اۋىر مىندەت بولماق. بەينەلەپ ايتساق، حالىقاراعا بەلگىلى اۋىر سالماقتاعى بالۋاندى جىعا الماسا دا، ونىمەن سالماعى بارانداس بالۋانىمىز بەلدەسكەنى ءجون بولاتىنى سياقتى، ۇلكەن شىعارمانى دا ۇلكەن اۋدارماشىلارىمىز اۋدارعانى وڭ بولار ەدى. بۇل ءبىر. ەندى ءبىرى، بىزدە قازاقشالانعان ەكەن، كەيىن شەتەل قازاقتارى اراسىندا دا كوشىرىلىپ باسىلۋى عاجاپ ەمەس. سوندا جەر جۇزىندەگى بارلىق قازاق قۇنىعا وقيتىنداي ەتىپ اۋدارۋ شارت ەتىلەدى، مىنە بۇل دا مو يان شىعارمالارىن اۋدارۋدىڭ جۇگىن ەسەلەمەي قويمايدى.
بۇگىنگى تاڭدا، شىعارمالارى ادەبيەتكە جاڭا لەپ اكەلىپ، سونى ءىز سالماسا، قانشالىقتى اتاقتى جازۋشى بولسا دا، نوبەل سيلىعىن ەنشىلەۋى ەكىتالاي، ءتىپتى، مۇمكىن ەمەس تە. ايتىپ - ايتپاي، مو يان ەل ىشىندەگى ۇلتتىق ادەبيەتتىڭ بيىك ماراپات - مارتەبە شىڭدارىن باعىندىرىپ، تۋىندىلارىنىڭ تۇزى ەل تاڭدايىنا تاتىعاننان كەيىن، دۇنيە جۇزىندە قولداناتىن حالقى ەڭ كوپ تىلدەرگە اۋدارىلىپ، حالىقارانىڭ دا نازارىنا ىلىگىپتى. ءساتى ءتۇسىپ، 2011 - جىلى قازاندا بەيجيڭدەگى مەملەكەتتىك ۇلكەن تەاترحانانىڭ شاعىن زالىندا وتكىزىلگەن «2010 - جىلعى ماۋ دۇن ادەبيەت سيلىعىن تاراتۋ سالتىنا» از ۇلت تىڭدارماندارى بولىپ قاتىسىپ، مو ياننىڭ «باقا» (قۇرباقا ما، الدە كول باقاسى ما، بەلگىسىز بولعاندىقتان قازىرشە «باقا» دەپ قانا اتاپ تۇردىق) رومانىنىڭ سول سيلىقتى العانىنا كۋا بولعان ەدىك. سوندا لەبىزىن تىڭداپ قالۋ ءۇشىن، لاۋەرانتتارعا جۇرگىزۋشىلەر ميكروفوندى ۇستاتتى. جاڭ ۋي، ليۋ شيڭلۇڭ، بي فييۇن، ليۋ جىنيۇن سياقتى جازۋشىلار قاتارىندا مو يان دا پىكىرىن كەلتە قايىردى. سول كەزدە شىعارمالارى قازاقشاعا اۋدارىلماعاندىقتان با، ايتەۋىر، مو ياننىڭ ءوڭ - ءتۇسىن كوزگە توقتاتىپ، كوڭىلگە قوندىرا الماعان ەدىك. دەسەدە نوبەل سيلىعىن العاننان كەيىن، ول كىسىگە دەگەن ەلدىڭ ىقىلاس - ءىلتيپاتى بىردەن باسقاشا ءتۇس الدى. بۇل، ارينە، ءارقانداي مەملەكەتتىڭ، ۇلتتىڭ، حالىقتىڭ اقىن - جازۋشىسى ارماندايتىن ايتۋلى سيلىقتى قولعا قوندىرعاندىقتىڭ دا ءبىر قۇدىرەتى بولسا كەرەك.
ەندى ءبىلىپ كەلەمىز، مو يان اسا مول تۋىندىلار بەرگەن ەڭبەكقور جازۋشى (قازىرگە دەيىن ون نەشە رومان، جيىرما نەشە پوۆەست، جۇزدەگەن اڭگىمە - سانۋىن جازعان) ەكەن. ءسوز تىزگىنىن حانزۋ ادەبيەت سىنشىلارى مەن وقىمىستىلارىنىڭ باعا - بايلامىنا ۇستاتساق، «ءجاۋدىر شالعام» − اۆتوردىڭ كوركەم شىعارما جازۋ تالانتىن تانىتقان العاشقى پوۆەستى سياقتى. 1985 - جىلى «جۇڭگو جازۋشىلارى» جۋرنالىنىڭ 2 - سانىندا جاريالانا سالا، بىردەن قالىڭ وقىرماننىڭ نازارىن اۋدارعان. سونان كوپ وتپەي، بۇل تۋىندى جونىندە جۇڭگو جازۋشىلار قوعامىندا دوڭگەلەك ۇستەل سۇحپاتى وتكىزىلگەن. تۋىندىدا «مادەنيەت زور توڭكەرىسى» تۇسىندا كوللەكتيۆ ەڭبەككە جەگىلگەن، اتا - انا مەيىرىن كورمەگەن، كەرىسىنشە ءجابىر، قورلىق كورگەن باس كەيىپكەر −− قارا بالانىڭ (اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، ءوز بولمىسى قامتىلعان) ءبىر - ەكى اي ۋاقىتتاعى كەشىرمەسى مەن جان دۇنيە سۋرەتى ارقىلى جۇڭگو قوعامىنىڭ سول كەزدەگى بوياماسىز شىندىعى توتەنشە كوركەم كەستەلەگەن. 10 جىلدىق ويران اتانىپ كەتكەن «مادەنيەت زور توڭكەرىسىنىڭ» جاي - جاپسارى شەتەلدەردەن گورى، بىزگە نەداۋىر قانىق. وسى تۇستاعى تالاي كونە كوزدەرىمىز سول مەزگىلدى باسىنان كەشكەن، كورگەن، بىلەدى. ال ونىڭ ايانىشتى كۇندەرى مەن ازاپتى تۇندەرىن شىعارماسىنا ارقاۋ ەتكەن تۋىندىلاردىڭ 80 - جىلدارى قيساپسىز بولعانى دا راس، بۇل سول تۇستاعى رۋحاني قاجەتتىلىك تە ەدى. حانزۋ جازۋشىلارىن بىلاي قويعاندا، ءوز قالامگەرلەرىمىز دە بۇل تاقىرىپ جونىندە وندىرتە جازدى. دەسەدە «ءجاۋدىر شالعامنىڭ» كوركەمدىگى باسقالاردان وق بويى وزىپ تۇرعاندىقتان ەلدىڭ ىقىلاسىنا بولەندى ارينە.
بۇل شىعارمادا بەينەلەنگەن وي، شىعارمانىڭ كوركەمدىك دەڭگەيى مەن كومپوزيتسياسى، جەلىسى مەن ءتىلى، ماڭىزى مەن ءمانى تۋرالى حانزۋ وقىمىستىلاردى بۇگە - شىگەسىنە دەيىن تالداۋ جاساپ، باعا بەرىپ، بايلام جازعان، ءالى دە باسقا قىرىنان ءسوز ەتىپ، قايتادان سارالاپ، تارازىلاپ كەلەدى. ءبىز بۇل ماقالادا ونىڭ قازاقشا اۋدارماسىنىڭ ءتىلى جونىندەگى پىكىرىمىز عانا تۇيىندەمەكپىز.
«ءجاۋدىر شالعام» حيكاياتىن وقىپ، اۆتوردىڭ سۋرەتكەرلىگىن، ستيلىن اۋدارماشىنىڭ ادەمى بەينەلەپ بەرگەنىنە سۇيىندىك.
− ءبىراز جۇمىس ىستەپ ءنومىر تاپقىڭ كەلە مە؟ ءاي، قايدان، مىنا كەيپىڭمەن نە تىندىرارسىڭ؟ ءۇپ ەتكەن جەل شىقسا ۇشىپ كەتەر ءتۇرىڭ بار. ءوزىڭ ايتشى، بادىزشىگە قولعانات بولۋعا جايىڭ قالاي؟ وندا ۇيىڭنەن بالعا اكەل. سوندا بارىپ تاس شاعاسىڭ. ەرىنبەسەڭ كوبىرەك، ەرىنسەڭ ازىراق شاعارسىڭ، كورىپ ءجۇرمىز عوي، كوممۋنانىڭ جۇمىسى قاشان ءبىر ماندۋشى ەدى، انشەيىن ءيت ءمىنىپ، يرەك قامشىلاعان، - دەپ شەبەر اۋدارعانىنا ءتانتى بولدىق. سۇيىنگەنىمىز وسىنداعى «活干的子鬼洋弄胡» دەگەن تىركەستىڭ «ءيت ءمىنىپ، يرەك قامشىلاۋ» دەپ اۋدارىلۋى. مۇنى بىزگە سالسا، «الباستىلاردى الداۋسىراتقان كۇيبەڭمەن بىردەي» دەپ اۋدارۋىمىز دا عاجاپ ەمەس ەدى. شىعارمانىڭ ورتا تۇسىندا مىناداي ءبىر ابزاتىس بار:
− الا عوي، - دەدى بويجەتكەن كۇلگىن جاۋلىعىن شەشىپ. جاۋلىققا ەكى زاعارا سىقپاسىن ءتۇيىپ اكەلگەن ەكەن، ءبىرىنىڭ قۋىسىنا تۇزدالعان قيار، تاعى بىرىنە اس سارىمساق سالىپتى، زاعارا سىقپاسىندا ءبىر تال ۇش جاعى سارعىش، ۇپ - ۇزىن شاش جابىسىپ تۇر، بويجەتكەن ونى ەپپەن شىمشىپ الىپ، اقىرىن شەرتتى. جەرگە تۇسكەندە شاشتان اجەپتاۋىر دىبىس شىقتى، قارابالا ونى ەستىدى.
حانزۋشاسىن وقىماي تۇرعاندا، وسى ابزاتىستاعى «شاشتان اجەپتاۋىر دىبىس شىقتى، قارابالا ونى ەستىدى» دەگەنى قالاي، شاشتىڭ جەرگە تۇسۋىنەن دە دىبىس شىعا ما ەكەن دەپ سەنىڭكىرەمەي، ءتۇپ نۇسقاسىنا كوز جۇگىرتىپ ەدىك، ءدال سولاي ەكەن، اۆتوردىڭ اسىرەلەۋ امالى ءتارىزدى.
تۋىندىدا تابيعات سۋرەتى مەن ادامنىڭ جان دۇنيە سۋرەتى قوسا ورنەكتەلىپ، ءبىر - بىرىنە كىرىگىپ تە كەتەدى. ماسەلەن:
«التىن رەڭدى شالعام وزەنگە كەلىپ تۇسكەندە سۋ مونشاقتارى لىقسي شاشىرادى. شالعام ءبىراز قالقىپ بارىپ سۋعا بىرتىندەپ باتتى. سونان سۋ تۇبىندە از جەرگە دومالاپ، كوپ ۇزاماي سارى قۇمعا كومىلدى. شالعام كەلىپ تۇسكەن وزەن ايدىنىنان جەر باۋىرلاعان بۋ بۋداعى كوتەرىلە كەلە، تاڭعا جاقىن بۇكىل سايدىڭ ءىشىن سوقىر تۇمان باستى. مۇنار قۇشاعىنداعى وزەن وكسىك اتىپ، جىلاپ اعىپ جاتىر. ەرتە ورگەن بىرنەشە ۇيرەك جوڭكىلگەن قالىڭ تۇمانعا ساقتانا قاراپ جاعادا تۇر. تاقاتى تاۋسىلعان ەرشىكەشتەۋ بىرەۋى ىرعالاڭداپ وزەنگە ءتۇستى. قوپالى قوعانىڭ الدىنا تامان كەلگەندە، تۇمان كىرەۋكەسى كەۋدەسىنەن يتەرىپ العا جۇرگىزبەدى. ول موينىن العا سوزىپ، وڭدى - سولدى تولعاپ كوردى، سونان كەۋەكەيدەي قابىسقىش كوبەگەن تۇمانعا ەش لاج تاپپاي كەرى قايتتى. وزىنشە قومپىلداپ «قىرق - قىرق» ەتەدى. كەيىنىرەك قىزارىپ كۇن شىقتى. كۇن شۇعىلاسى تۇماندى قانجارداي جارىپ كوشە سۇرەي جول اشتى. ۇيرەكتەر سول جولدان كورپە - قولاڭى مەن اۋىر - اۋىر تەمىر سايماندارىن يىعىنا سالىپ، وزەندى بويلاي باتىس جاقتى بەتكە الىپ كەتىپ بارا جاتقان ۇزىنتۇرا كاريانى كوردى. ءزىل - باتپان جۇك يىعىنان باسىپ، قارتتى ەڭكەيتىپ - اق جىبەرىپتى. ول ۇزىن موينىن اققۋ قۇسشا العا سوزادى. كاريا كەتكەن سوڭ، جالاڭ كەۋدە، جالاڭ اياق قارابالا كورىندى...».
تاعى ءبىر مىسال:
«... ول انتەك كىدىرىستەدى، سونان قۇيىنداي ۇشىپ، ون نەشە سەكۋندتا - اق وزەن جاعاسىنا جەتتى. قىرلى سۋجەلەكتەر قارابالاعا تاڭدانا تەلمىرەدى. كۇلگىن گۇلدى قوعاشىقتار مەن قوڭىرباس قياق ولەڭدەر بالانىڭ ءون - بويىنا سىڭگەن قىشقىلتىم كومىر ءيىسىن قوماعايلانا يىسكەلەيدى. وزەن بويىنان سۋ وسىمدىكتەرىنىڭ ادەمى ءيىسى اڭقىپ، ءيتشاباقتاردىڭ بولىمسىز كۇلىمسى ءيىسى مۇرنىنا كەلگەندە بالانىڭ تاناۋى كورىكتەي جەلپىلدەپ، وكپەسى قاعىلەز كوگەرشىندەي قوس قاناتىن قۇلاشتاي سەرمەدى - اي! وزەن ايدىنى تۇتاسىمەن اق بۋرىل، سولايدا ارا - تۇرا قارا، كۇلگىن بوياۋلار دا كورىنىس بەرىپ قالادى. قارابالا كوزى ءتۇيىلىپ، سوققىلاپ اۋىرسا دا، ايدىننىڭ اينا بەتىندە سىناپتاي سىرعىعان جارقىن ءتۇستىڭ وڭمەنىنە قادالعان جانارىن تايدىرار ەمەس...».
ەندى وسى شىعارمانىڭ سىرگەجيارىندا مىناداي سويلەمدەر بار:
“小兔崽子，你是哪个村的？”
黑孩迷惘的眼睛里满是泪水。
“谁让你来搞破坏”
黑孩的眼睛清澈如水。
“你叫什么名字？”
黑孩的眼睛里水光潋滟。 ”？ 你爹叫什么名字“
两行泪水从黑孩眼里流出来。
”他娘的，是个小哑巴。“
وسى اراداعى قارابالانىڭ جىلاپ تۇرعان بەيشارا حالى حانزۋشاسىندا قانداي لەپتىك - سەزىمدىك بوياۋمەن بەرىلسە، اۋدارماسىندا دا سونداي تىنىسپەن بەينەلەنىپتى:
− ءيتتىڭ كۇشىگى، قايسى قىستاقتانسىڭ؟ قارابالانىڭ كوز شاراسى جاسقا تولىپ كەتتى.
− سەنى بۇلىنشىلىك جاساۋعا كىم جىبەردى؟
قارابالانىڭ جاستى جانارى ءمولت - ءمولت ەتەدى.
− اتىڭ كىم؟
قارابالا بور بوپ ەگىلىپ تۇر.
− اكەڭنىڭ اتى كىم؟
قاابالانىڭ جانارىنان تارام - تارام جاس پارلادى.
− اكەڭدى، مىناۋ مۇتتەم مىلقاۋ ەكەن عوي...
شىعارمانىڭ تىلىنە تۇشىنا كەلە، وندا جولىققان «شالعام»، «ءبادىزشى»، «باتەگى»، «شيدەڭ قاقتى»، «تانجىرىپ ازەر شىقتى»، «وتكىن»، «قۇيمىر»، «شەگەدەكەنگىش»، «كونەك»، «قانار»، «قۇلاق ءمۇرسىنى»، «ءراۋىشتى»، «تۇتىپ قالعان»، «بۋنالۋ»، «كۇلتەك قاعادى»، «ارعىجىق يىق»، «سۇرىڭكەي»، «تۇعجىڭداپ»، «ءيت بوستەك»، «بادالىپ تۇرۋ»، «زاعارا سىقپا»، «ەكسىمدى»، «شىراق قوڭىز»، «ىقسۋاتى»، «شاندوز»، «بۇيقۇت»، «كىلاۋىز»، «دودەڭ»، «ءمايىم»، «لاپكە»، «ارساقاي»، «كەۋەكەي»، «كوبەگەن»، «كەجەك»، «بەرشىن»، «گۇجىم»، «جاكەت»، «جۇيەك»، «زالىتتەس»، «اپاناق»، «راۋلاۋ» دەگەن سەكىلدى ءمان - ماعىناسىن تۇسىنە بەرمەيتىن سوزدەر مەن ءسوز تىركەستەرىنىڭ ۇعىمىن بىلۋگە اسىقتىق، كوبىن جولىقتىردىق، سوزدىكتەردە بار سوزدەر ەكەن. ءبىر - ەكى عانا مىسال ايتالىق، «ءراۋىشتى» دەگەن سوزگە «قازاق ءتىلىنىڭ تۇسىندىرمە سوزدىگىندە»: «سيپاتتى، سياقتى، سەكىلدى، ءتارىزدى» دەپ؛ «قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگىندە» وسى پوۆەستەگى اتى - ءجونى ايتىلمايتىن نەگىزگى كەيىپكەردىڭ ءبىرى «ءبادىزشى» (匠石小) دەگەنگە: «تاس قاشاۋشى، تاس ورنەكتەۋشى، بەزەۋشى، شابۋشى شەبەر» دەپ تۇسىنىك بەرىلىپتى. مۇنداي سوزدەردى قازىرگى باسپا سوزىمىزدە وسىلاي قولدانۋ جوقتىڭ قاسى. جوعارىدا ايتىلعان سوزدەردىڭ قايمانا قازاققا تۇسىنىكتى سينونيمى نەمەسە باسقاشا اتاۋى، ءيا بولماسا بالاماسى بار. اۋدارماشى كوركەم شىعارمانىڭ تىلىنە كورىك قوساتىندىقتان ادەيى قولدانعان. بۇل ۇلى سۋرەتكەر مۇحتار اۋەزوۆتىڭ: «جازۋشىنىڭ كوركەم ادەبيەتتەگى ءتىلى تەك جابايى، جۇپىنى ۇعىمنىڭ ءتىلى بولىپ قانا قويا المايدى. ۇعىم - تۇسىنىكپەن قاتار، وي مەن سەزىمگە دە بىردەي اسەر ەتەرلىك ايشىقتى تىلمەن اسەم سويلەۋ شارت. ءدام جوق، تاتىمال تىلمەن، مادەنيەتى تومەن ادامداردىڭ كۇندەلىك قالىپتا تۇتىنىپ جۇرگەن، شاما - شارقىنا ولشەنگەن ادەبي ءتىل − كوركەم ءتىل بوپ جارىتپايدى، پوەزيالىق ءتىل تۋدىراتىن ادەبيەت ءتىلى دە بولا المايدى» («كوركەم ادەبيەتتىڭ ءتىلى تۋرالى») دەگەنىن ۇستانىم ەتكەندىك.
ال اۋدارماشى شىعارمانىڭ تاقىرىبىنان باستاپ - اق سۇلە - ساپا عانا «ءمولدىر ءسابىز» دەپ قازاقشالاي سالماي، ماقساتتى تۇردە «ءجاۋدىر شالعام» دەپ ات بەرگەن. قاي تۇسىندا قانداي سينونيم سوزدەردى قولدانۋدى، جايشىلىقتا قاۋىم قاداعالاپ جاتپايتىن سوزدەردەن ماقساتتى تۇردە پايدالانعان. نەگە؟ بىزشە، اۋدارماشى كۇندەلىكتى تۇرمىستا ءجيى قولدانىلا بەرمەيتىن سوزدەردى «ءتىرىلتىپ»، كەيىنگى تولقىننىڭ وي - ساناسىنا ءسىڭىرۋدى كوزدەگەن، كوركەم شىعارما اۋدارماسى بولعاندىقتان كومەسكىلەنىپ بارا جاتقان سوزدەردى جاڭعىرتقان. بۇل كوركەم اۋدارما وقىرمانىنا رۋحاني ازىق بەرۋمەن قاتار، ءتىل دە ۇستارتادى دەگەن قاعيدامەن ساباقتاسىپ جاتىر. «كونەرگەن سوزدەردى قانشا كوپ قولدانسا، اۋدارما سونشا تاڭسىق، تىڭ تىنىستى بولىپ شىعادى» دەمەي، كەرىسىنشە، ونداي سوزدەردى كوپ بىلسە دە تالعاۋسىز شۇبىرتا بەرمەي، مازمۇندىق كۇڭگىرتتىك، تۇسىنىكسىزدىك، شاتاستىق بولارىن جاقسى ەسكەرىپ، ءار ءسوزدى ورنىمەن قولدانعان.
ايگىلى ەستەتيك مامان، اۋدارماشى جۋ گۋاڭچيان: باسىم كوپ ساندى كوركەم شىعارمالاردى اۋدارۋعا بولعانىمەن، اۋدارما نۇسقا ءتۇپ نۇسقاعا جاقىنداۋ عانا بولىپ شىعادى. قالپىن قۇراتپاي «ءدال» جەتكىزۋ ارمان عانا، ءىس جۇزىندە، ول ماقساتقا جەتۋ قيىننىڭ قيىنى، - دەيدى. ال لين يۇيتاڭ مىرزا دا: اۋدارمادا شىم - شىرعاسىن شىعارماي ءدال جەتكىزۋ مۇمكىن ەمەس. اۋدارماشى قاز - قالپىندا جەتكىزۋگە ەمەس، اۆتوردىڭ ويىن بەينەلەۋگە ادال بولسا بولعانى، ءجۇز دە ءجۇز پروتسەنت ءدال جەتكىزۋ قيال عانا. اۋدارما نۇسقا جەتپىس تە سەكسەن نەمەسە سەكسەن دە توقسان ءدال بەينەلەنسە، مۇراتىنا جەتكەنى، - دەپ تۇيىندەيدى. ءبىز بۇل اۋدارمانى كاكەڭ اۋدارماسىنىڭ بيىگى، قازىرگى اۋدارمانىڭ ەڭ وزىق ۇلگىسى دەمەك ەمەسپىز. قازىر نە كوپ، اۋدارماشى اتىن جامىلعاندار كوپ، ەكى ءتىلدى مەيلى قانشالىق جەتىك بىلسە دە، جازۋ - سىزۋ تالانتى، بەيىم - بىلىگى بولماسا، كوركەم شىعارمانى تۇشىمدى اۋدارا المايدى، الايدا كاكەڭدە جازۋشىلىق جاسامپازدىق دارىن بار، انە سوندىقتان بۇل شىعارما نەداۋىر جاقسى اۋدارىلعان.
ءبىر كەزدە «تاقيا»، «ورامال»، «ساردار»، «سارباز»، «پاتشاعار»، «اۋسەلە» دەگەن سياقتى اتاۋلار قازاقتان باسقا حالىقتا جوق شىعار، قازاقتار عانا تۋىنداتقان ءسوز ەكەنىنە تالاس جۇرمەس دەپ ويلاۋشى ەدىك، كەيىن كەلە سوزدىككە قاراساق، «تاقيا»، «ورامال»، «ساردار»، «سارباز»، «پاتشاعار»، «اۋسەلە» دەگەن سوزدەر اراب، پارسى اتاۋى دەپ جازىپتى. (قاراڭىز، «قازاق ءداستۇرلى مادەنيەتىنىڭ ەنتسيكلوپەديالىق سوزدىگى») بۇل سوناۋ 6 -، 7 - عاسىرلاردا اراب، پارسى، تۇركى تىلدەرىنەن ءبىر - بىرىنە ءدىني جولمەن دە، نازاريالىق داستۇرمەن دە، اۋىزشا دا، جازباشا دا كوپتەگەن سوزدەر اۋىسىپ، ءسىڭىپ، تىلدە ورنىعىپ، تۇراقتاۋىنان، كەيبىر تۇركى تەكتەس ۇلتتاردىڭ، حالىقتاردىڭ تىلىنە اراب، پارسى سوزدەرى مولىراق، كەيبىرەۋىنە ونان ازىراق كىرىككەنىنەن بولسا كەرەك. ءبىز، ارينە، مۇنداي سوزدەردى جاتسىنبايمىز، بوتەنسىنبەيمىز، ولار ءتىلىمىزدىڭ دىبىستىق، ۇندەستىك زاڭدىلىعىنا بويسۇنىپ، سوزدىك قورىمىزعا قوسىلىپ، ءتول سوزىمىزگە اينالعان. ال وسى قازاقتىڭ ءداستۇرلى مادەنيەت سوزدىگىنە ەنگەن، ماسەلەن، «بەدە» (جوڭىشقانىڭ ءبىر ءتۇرى)، «قوناق» (استىق تۇقىمداسىنا جاتاتىن ءبىر جىلدىق شوپتەسىن وسىمدىك) «سىپى» (كاڭ)، ««ناۋات»، «زاعىرنان»، «قۇيماق»، «پيالا»، «باداشى»، «جۇدا بولدى»، «پۇشايمان»، «لەگەن»، «گاپ»، «ءپاس»، «ھام»، «ءدارىس»، «باپ»، «ءتارجىما»، «لازىم»، «وسما»، «قاشىر»، «اتلاس»، «گۇلزار»، «داربازا»، «كاۋاپ»، «ءمارت»، «ماشھۇر»، «بادەن»، «پۇشايمان»، «ءمۇتتايىم»، «باڭگى»، «پۇل»، «سام»، «حاكىم»، «شاھار»... دەگەن سوزدەردى قولدانساق، كەيبىرەۋلەر كوزدى جۇمىپ - اق: «بۇل ۇيعۇرشا اتاۋلار نەمەسە پالەندىكى، قازاق تىلىندە قولدانۋعا بولمايدى» دەپ تىجىرىنىپ قولدى ءبىراق سىلتەيدى. بىزشە، بۇل ءجون ەمەس، ءارقانداي جازۋشى نە اۋدارۋشى ۇعىمىنا كوزى جەتپەگەن، ءدۇدامال سوزدەر جونىندە الباتى تون پىشۋگە ءتيىس ەمەس، قايتا بىرلىككە كەلتىرىلگەن كومەكى قۇرالداردان پايدالانۋى، سوسىن بارىپ كەسىمىن ايتۋى كەرەك.
ال قازاق ءتىلىنىڭ گرامماتيكاسىن جاساپ، قازاق تەرمينولوگياسىنىڭ نەگىزىن قالاعان احمەت بايتۇرسىنوۆ: «جۇرت ۇقپاسا ۇقپاسىن، جابىقپايمىن، ەل − بۇگىنشىل، مەنىكى − ەرتەڭ ءۇشىن»، - دەگەن. دانا احاڭ جاساعان قانشاما اتاۋ - تەرميندەر بۇل كۇندە ۇلتتىڭ رۋحاني بايلىعىنا اينالمادى؟ سوندىقتان ەل جادىنان كوتەرىلىپ، وشكىندەپ بارا جاتقان سوزدەردى جاڭعىرتۋ، بۇگىننىڭ قاجەتىنە لايىقتاپ، ولارعا جاڭا ماعىنا ۇستەۋ − ءتىلدى، اسىرەسە، اتاۋ - تەرميندەردى قوردالاندىرۋدىڭ ءبىر جولى.
مالىمەتتەرگە قاراعاندا، شەكسپردىڭ شىعارمالارىن400نەشە جىلدان بەرى تولىپ جاتقان اۋدارماشى اۋدارعان. سولاردىڭ ىشىندە، 10 نەشە اۋدارما نۇسقا عانا ءبىرشاما ءساتتى شىققان كورىنەدى. قالعاندارىنىڭ كەيبىرەۋى ستيلدىك جاقتان اقاۋ جىبەرسە، كەيبىرەۋى ستيليستيكالىق جاقتان جارىتپاعان، ال كەيبىرەۋى ۇعىمدىق، مازمۇندىق قاتەلىك جىبەرگەن. قازىر ءبىزدىڭ اقپارات - باسپا سوزىمىزدە اۋدارمانى ءشوپ شاپقانداي سىپىرا اۋدارىپ، باۋلاي بەرەتىندەر كوبەيىپ بارادى. ەكىنىڭ ءبىرى، ەگىزدىڭ سىڭارى اۋدارمامەن اينالىسىپ جاتىر. «شالا موللا ءدىن بۇزار» دەگەندەي، شالا اۋدارماشى دا ءتىل بۇزادى، ءتىل بۇزىپ قانا قويماي، بىرىنشىدەن، اۆتورىنا قيانات جاساسا، ەكىنشىدەن، وقىرمانىن الدايدى، ونان دا سوراقىسى، كەيىنگى ۇرپاققا قاتە، شالا، ءۇستىرت تۇسىنىك بەرىپ، ساۋات ۇيرەتەدى.
اۋىلدا جۇرگەن بالا كەزىمىزدە ەل اراسىنان «شالا پاي ادام ولتىرەدى» دەگەن ايتىلىمدى ەستىپ، «اكاۋ، پايى نەسى» دەپ تۇسىنبەي جۇرۋشى ەك، سۇيتسەك، «翻» نىڭ اۋىل قازاقتارىنشا اتالۋى ەكەن. ءبىراق قالجىڭ ءسوز بولسا دا، بايىپتاپ زەردەلەسەڭىز، «دۇرىس اۋدارماساڭ، بىرەۋدىڭ جانىنا قاتەر توندىرەسىڭ» دەگەن قورعاسىنداي اۋىر سالماق جاتقان سياقتى. مەيلى كوركەم شىعارما بولسىن، عىلمي، ساياسي اقپاراتتار بولسىن، دۇرىس اۋدارۋ − اۋدارماشىنىڭ ەڭ باستى پارىزى. «قيسىق اعاشتىڭ كولەڭكەسىن تۇزەۋدەن بۇرىن، ءوزىن تۇزەپ الۋ كەرەك»، - دەپتى تاعى م. اۋەزوۆ. بىزدە دە اۋدارما تۋىندىلاردىڭ دەڭگەيىن كوتەرىپ، ساپاسىن ءوسىرۋ ءۇشىن، الدىمەن، اۋدارماشىلاردى تۇزەگەنىمىز دۇرىس. «شينجياڭ گازەتى»
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
