- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
مۇقاعالي جانە فاريزا
2013.07.22 11:21
زامانىمىزدىڭ كورنەكتى ەكى اقىنى ــ مۇقاعالي ماقاتايەۆ پەن فاريزا وڭعارسىنوۆاعا قاتىستى اڭگىمەلەر جۇرتشىلىق اراسىندا ءالى كۇنگە تولاستاماي كەلەدى. بۇعان فاريزا اقىننىڭ ءوزى نە ايتار ەكەن؟
مۇقاعالي شىعارماشىلىعى تۋرالى ءسىزدىڭ كوزقاراسىڭىز ەرەكشە سەكىلدى بولىپ كورىنەدى. سونىڭ نەگىزگى سەبەبىن وزىڭىزدەن سۇراعىمىز كەلىپ وتىر. نەگە؟
ــ مۇقاعالي سەكىلدى ۇلكەن اقىننىڭ شىعارمالارى ونىڭ زامانداسى ماعان عانا ەمەس، پوەزيانى تۇسىنەتىن ءار وقىرمانعا ەرەكشە جاقىن دەپ ويلايمىن. مۇقاڭ ەكەۋمىز رۋحاني وتە جاقىن، تۋىس ادامدارمىز. ول ءوزىنىڭ سوڭىندا كەلە جاتقان ماعان، مەنىڭ شىعارماشىلىعىما ءوز جۇرەگىنىڭ ساۋلەسىن ءتۇسىردى. ومىردە قاراڭعىدا جارق ەتىپ ءبىر نۇكتەگە تۇسكەن ەلەكتر جارىعىنداي قۇبىلىس بولادى. وسىلاي مۇقاعالي بىرەۋ ءتۇسىنىپ، بىرەۋ تۇسىنە الماي جۇرگەن مەنىڭ جىرلارىما دەگەن جالپى حالىقتىڭ ىقىلاسىن وياتتى. سىرتتاي تون پىشۋگە كەلگەندە الدارىنا جان سالمايتىن بىرەۋلەر وسى جايدى الاۋلاتىپ-جالاۋلاتىپ «مۇقاعالي مەن فاريزانىڭ اراسىندا ماحاببات بولعان ەكەن» دەگەن سياقتى ءسوزدىڭ وتىنا ماي قۇيدى. وعان مەنىڭ كەزىندە مۇقاڭنىڭ پوەزياسى، پروزاسى تۋرالى ءبىراز ماقالالار جازعانىم دا اسەر ەتكەن سياقتى، كەيبىرەۋلەر (نەگىزىنەن جۋرناليستەر) مۇقاعاليدىڭ ماعان دەگەن تىلەۋلەستىگىن، سەزىمىن قىزعانىپ، حالىقتىڭ اراسىنا باسقا پىكىر تاراتۋ ماقساتىندا ويدان وقيعالار شىعارعان كەزدەر دە بولدى. اعا مەن قارىنداستىڭ، اقىن مەن اقىننىڭ ءبىر-بىرىنە دەگەن شىنايى ىقىلاسىنا ءسۇيسىنىپ قىزىعۋدىڭ ورنىنا، قىزعانىشتىڭ قىزىل ءيتىن ۇرگىزۋگە تىرىسقاندار وزدەرىنىڭ قارا نيەتتەرىنىڭ جازاسىن اللا تاعالادان الدى دا….
ــ مۇقاعالي ولەڭدەرىنىڭ سىرتقى پىشىنىندە پالەندەي جاڭالىق جوق. كادىمگى قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ ۇلگىسى. سويتە تۇرا، وقىرماندى وزىنە تارتۋ كۇشى عالامات! وسىنىڭ سىرىن قالاي تۇسىندىرگەن بولار ەدىڭىز؟
ــ ءار ۇلتتىڭ پوەزيالىق شىعارمالارىندا وزىندىك ەرەكشەلىكتەر بولادى. ءبىزدىڭ حالقىمىزدىڭ پوەزياسى ەجەلدەن قازاقپەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان كادىمگى قارا ولەڭ ۇلگىسىندە، سوسىن جىراۋلاردىڭ شۇبىرتپالى، كەزەكتى ۇيقاسپەن ايتىلاتىن تەرمەلەرى سيپاتىندا قالىپتاسقان.
ادام بالاسىنىڭ العاشقى قوعامدىق قۇرىلىستان بەرگى نەگىزگى تاعامى نان، كىسى ەشقاشان ناننان شىقپايتىنى سەكىلدى، قازاقتىڭ قارا ولەڭى ءبىزدىڭ ۇرپاقتاردىڭ بارىنە جاقىن، ءبارىنىڭ جۇرەگىنە جول تابادى. بۇل ــ قانمەن سىڭگەن قاسيەت. بۇل ــ ءبىر. ەكىنشىدەن، مۇقاعالي ءاربىر ادامنىڭ قۋانىش قايعىسىن قانى سورعالاعان كۇيىندە ءدال ءوزىنىڭ باسىنان كەشكەندەي ەتىپ جازادى. ول ولەڭدەردى وقىعان ادام «مەن تۋرالى جازىپتى» دەپ قابىلدايدى. سول سياقتى، مۇقاڭ ۇيقاس-ىرعاق ماسەلەسىن وتە قاراپايىم ءارى كەرەمەتتەي تۇسىنىكتى، شەبەر پايدالانادى. ونىڭ جىرلارى اۋا سەكىلدى ءسىڭىمدى. تاۋدان اققان بۇلاق تا ەشبىر قيىندىقسىز توگىلىپ جاتادى عوي. ولەڭ دە سونداي بولۋى كەرەك. ءقازىر ءبىرقاتار جاس جازعىشتار وزدەرىنشە ماحامبەت، تولەگەن (ايبەرگەنوۆ) بولامىز دەپ قازاق پوەزياسىنىڭ قالىبىن وزگەرتىپ، جاڭالىق اشقىلارى كەلەدى. ءبىراق، ول اق ماتانى قارا جىپپەن تىككەندەي ەرسى جانە ونداي تۋىندىلاردىڭ عۇمىرى دا كوكتەمنىڭ گۇلىندەي قىسقا بولاتىنىنا مەنىڭ كۇمانىم جوق.
مۇقاعالي تۋرالى ءبىر ەستەلىگىڭىزدە ول كىسى سىزگە جولىعىپ، «شەڭبەردەن شىعۋ كەرەك» دەپ ايتتى» دەپ جازىپسىز. سونىڭ ءمانىسىن تاراتىپ ايتىپ بەرسەڭىز.
ــ بۇل تۋرالى مەن ايتۋداي-اق ايتىپ كەلەمىن. ول مەنىڭ الماتىعا سىڭىسە قويماعان كەزىم بولاتىن. استانا جۇرتىنىڭ تەڭىزدىڭ كورىنبەيتىن تولقىنىنداي پسيحولوگياسىن بىلە بەرمەيمىن. تاحاۋي اعانىڭ تۋعانىنا 50 جىل تولعان تويى بولدى. ءابىش، اسقار سۇلەيمەنوۆ، جۇمەكەن، اقۇشتاپ، قاليحان، سايىن سەكىلدى جاستارعا قوسىپ مەنى دە شاقىرىپتى. «لەنينشىل جاس» گازەتىنىڭ، «جۇلدىز»، «جالىن» جۋرنالدارىنىڭ بەتتەرىندە جاريالانعان توپتاما ولەڭدەرىم مەن «مازاسىز شاق» اتتى جيناعىمنىڭ شىققان كەزى. «قىزدار دا مىناداي باتىل ولەڭ جازادى ەكەن-اۋ» دەپ سۇيسىنە تاڭدانىپ، ءبىرقاتارى «بۇل قايدان شىققان نەمە؟» دەپ جاقتىرماي، اسىرەسە، ولەڭ جازاتىنداردىڭ كەيبىرەۋلەرى وزىمە تۋرا ايتپاسا دا، الا كوزدەرىمەن اتىپ جۇرگەن كەزدەرى بولدى.
تاحاۋي اعانىڭ داستارقانىنا مۇقاعالي شاقىرىلماپتى. شاماسى، ءىشىپ ءجۇر ەدى، كەڭەس وداعىنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن كەلگەن جوعارى مارتەبەلى جازۋشىلاردىڭ الدىندا ىڭعايسىز مىنەز كورسەتۋى مۇمكىن دەپ ويلاعان بولۋلارى كەرەك.
مەيرامحانانىڭ اس دايىندايتىن جاعىنان شىققان مۇقاڭ تۋرا ماعان كەلىپ، قولدارىن ەكى يىعىما قويعان كۇيى:
ــ ءجۇر!- دەپ زەكىردى ءاي جوق، شاي جوق. ستولدىڭ ماعان قارسى جاعىندا وتىرعاندار كورىپ، قيپالاقتاسىپ، بىرەسە وعان، بىرەسە ماعان قارادى.
مەن بىردەن ورنىمنان تۇردىم. بۇل ــ ول كىسىمەن ءۇشىنشى رەت كەزدەسۋىم. وندا دا ءجۇردىم-باردىم قىسقا كەزدەسۋلەر، ءبىراق «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟» دەگەن شاعىن جيناعىن بۇرىن جاقسى كورىپ وقىعانمىن.
مەنى قولتىقتاپ اسحانا باعىتىنداعى قابىرعانىڭ ارعى جاعىنا شىققاسىن توقتادى.
مەن:
ــ ءيا، اعا، نە ايتاسىز؟-دەدىم بەتىنە قاراپ.
ــ بالا، شەڭبەردەن شىعۋ كەرەك، شەڭبەردەن شىعۋ كەرەك!-دەپ ارقامنان قاقتى دا، تاعى دا مەنى قولتىقتاپ الىپ ورنىما اكەلىپ وتىرعىزدى. ستول باسىندا وتىرعانداردىڭ (جوعارىدا ايتقان جاستار ءبارىمىز ءبىر ستولدا ەدىك) بىرەۋىنە باس يزەپ بولسا دا امانداسپاعان كۇيى بۇرىلىپ جۇرە بەردى.
مەن سول ۋاقىتتا نەنى مەگزەگەنىن تۇسىنبەدىم، ءتىپتى، نە ايتىپ، نە دەپ كەتتى دەپ ويلانباپپىن دا. «تەنتەكتىڭ اقىلى تۇستەن كەيىن كەلەدى» دەگەندەي، ۋاقىت وتە كەلە «ساياساتتىڭ ايتقانىنان شىعۋ كەرەك، ءوز جۇرەگىڭنىڭ ءسوزىن سويلە» دەگەنى شىعار دەپ ويلادىم.
ــ «ماحاڭدار جوق، ماحاڭداردىڭ سارقىتى، مۇقاعالي ماقاتايەۆ بار مۇندا»، دەپ جازادى اقىن. وسىنداعى «ماحاڭ» كىم؟ سول تۋرالى جەكە كوزقاراسىڭىزدى ورتاعا سالساڭىز.
ــ قازاقتا بيلىككە قارسى باس كوتەرىپ:
حان ەمەسسىڭ، قاسقىرسىڭ،
قارا الباستى باسقىرسىڭ.
دوستارىڭ كەلىپ تابالاپ،
دۇشپانىڭ سەنى باسقا ۇرسىن!-دەپ قاسقايىپ تۇرىپ ءسوز ايتقان ءبىرىنشى اقىن ماحامبەت قوي.
ال مۇقاعالي اقىنىڭ تىرىسىندە ءتورت جاعى قۇبىلا بولىپ ءومىر سۇرگەن ەشتەڭەسى جوق. كارى اناسىن، بالا-شاعاسىن ءتۇ-ۋ قاراسازدان جۇك ماشينانىڭ ۇستىنە مىنگىزىپ، سول كەزدەگى استانامىز الماتىعا اكەلدى. ودان سۇيىكتى پەرزەنتى مايگۇلدى ماشينا قاعىپ وپات بولدى. باسپانا جوق شيەتتەي بالا-شاعا. وسىنداي تۇرمىس داۋىلپاز اقىننىڭ نازىك جۇرەگىن سول كەزدىڭ وزىندە ينە شانشىعانداي اۋىرتىپ، كوڭىلىن جەتىمسىرەتىپ ەدى.
بۇگىن مەنىڭ تۋعان كۇنىم، وي، پالە-اي!
مىنا ادامدار نەگە جاتىر تويلاماي؟
بانكەت جاساپ بەرەر ەدىم ءوزىم-اق،
ءتاڭىردىڭ ءبىر جارىتپاي-اق قويعانى-اي.
نەمەسە:
سەن مەنى بىلەسىڭ بە، بىلەسىڭ بە،
جارالماعان جان ەكەم كۇرەسۋگە…
ءبىرى يتەرىپ كەۋدەمنەن، ءبىرى شالىپ،
تاستاعىسى كەلەدى كۇرەسىنگە،
فاريزاجان، سەن سونى بىلەسىڭ بە؟
نە دەگەن كۇيىك، نە دەگەن ۋايىم؟!
ء«تۇۋ!» دەسە تۇكىرىگى جەرگە تۇسپەيتىن، ەل جۇرتى الاقانىنا سالىپ حان كوتەرىپ جۇرگەن ادام «مەنىڭ نازىك جانىمدى كىم تۇسىنەر» ، بولماسا «ماڭدايىمنان سىيپايتىن ءبىر جان بولسا، ەندى قالعان ءومىرىمدى قيار ەدىم» دەپ ەگىلە مە؟
قوعامداعى ادامنىڭ تراگەدياسىن وسىلاي ايتا العان اقىن بيلىكتىگە قىلىشىن كەزەنگەن ماحامبەتتىڭ سارقىتى ەمەي نەمەنە؟ !
ــ ءسىز مۇقاعالي شىعارمالارىن باعالاساڭىز، مۇقاعالي دا ءسىزدىڭ ولەڭدەرىڭىزگە ءتانتى بولعان سەكىلدى.
ــ ءسوزىمنىڭ باسىندا دا ايتتىم عوي: مۇقاعالي اقىن شىعارمالارىن «قارلىعاشىم، كەلدىڭ بە؟» جيناعىن وقۋدان باستاپ جاقسى كوردىم. ول كەزدە مەن اتىراۋدا تۇراتىنمىن. كەيىن الماتىعا كەلگەننەن كەيىن اقىننىڭ كۇندەلىكتى باسپا سوزدە سيرەكتەۋ شىعىپ تۇراتىن ولەڭدەرىن ۇزبەي وقيتىنمىن. ال ول كىسىنىڭ ماعان دەگەن ىقىلاسى مەنىڭ سول كەزدەگى تارالىمى ەكى ءجۇز مىڭنان اسىپ جىعىلاتىن جانە جاستاردىڭ ەڭ سۇيىكتى گازەتى «لەنينشىل جاستا» باسىلعان «سەن مەنىڭ باقىتىمسىڭ، «مەن ساعان عاشىق ەمەس ەم» سەكىلدى تاعى دا باسقا ليريكالىق توپتاما ولەڭدەرىم مەن «جالىن» جۋرنالىندا باسىلعان «قارعىس» اتتى پوەمامدى وقىعاننان كەيىن ويانعان بولۋ كەرەك. سەبەبى، وعان دەيىن مەنىڭ شىعارمالارىم ەشقايدا باسىلعان ەمەس. ونىڭ ۇستىنە ءبىر-ءبىرىمىزدى كورگەن دە جاندار ەمەسپىز.
مۇقاعالي اقىن ەڭ العاش مەنىڭ «مازاسىز شاق» جيناعىمدى «جازۋشى» باسپاسىنىڭ پوەزيا رەداكسياسى تالقىلاپ جاتقاندا، جيىننىڭ ۇستىنە شاقىرۋسىز كىرىپ كەلىپ اراشا ءتۇستى. مەنىڭ:
كوگالدى الاڭ. ءسۇت ساۋلە قىردى باسقان،
ءبىز وتىرمىز جاناردان ارمان ۇشىپ.
ەلەنبەيتىن بۇرىنعى جۇلدىز، اسپان
ــ بارىنە تاڭدانىسىپ،
تەڭەسەم دە ءوزىڭدى جاسىقتارمەن،
ءبىر باتىلدىق كورۋدى اڭساپ ەدىم.
كەتكىم كەلگەن كىسى بوپ اسىققانمەن،
جىبەرمەي قالسا دەدىم.
باتىلدىق پا كۇتپەگەن، جۇرەك پە ىزگى،
سەنى ماعان جىبەرگەن سۇيىكتى ەتىپ.
مەنىڭ بالعىن دەنەمدى ءدىر ەتكىزدى،
قولدارىڭ ءتيىپ كەتىپ.
قۇشاقتادىڭ، سونى اڭساپ ءبىر تىنباپ ەم
(ءبىر بۇلقىنىس باستالدى ىشتە كەرىم).
اشۋلانعان كىسى بوپ بۇلقىنعانمەن،
قۇشاقتاي تۇسسە دەدىم.
ادام دەگەن باقىتتان تۇنشىعادى، ءا
شىرىن ساتتە بويىندا قان تاسىعان.
بىزدەر جاققا قاراۋعا قىمسىنا ما ــ
اي جاتىر شالقاسىنان.
قىزىققانداي بىزدەرگە دالا مىنا،
بارا جاتتى قۇبىلىپ شالعىن ــ كىلەم.
سوندا سەنىڭ تۇپ-تۇنىق جانارىڭا،
تۇتقىن بوپ قالدىم بىلەم… -دەگەن سەكىلدى ولەڭدەرىمدى جيناعىما جىبەرمەۋگە تىرىسىپ:
ــ اي نەگە شالقاسىنان جاتادى؟ ياعني بۇل ەكى جاس ءبۇلدىرىپ وتىر بىردەڭەنى. شىعىستىڭ، ونىڭ ىشىندە قازاقتىڭ قىزىنىڭ مۇنداي بۇزىق ولەڭ جازۋى وتە ۇيات،-دەپ مەنى رەداكتورلار كىنالاي باستادى.
مۇقاعاليدىڭ ىزاسىن كەلتىرگەن وسى سوزدەر بولۋى كەرەكوسى ولەڭدى كىتاپتىڭ رەداكتورى ساعي جيەنبايەۆ جانە رەدكوللەگيا مۇشەلەرىنىڭ ءبىر-ەكەۋى «مۇنداي ۇياتسىز ولەڭدى جازۋ قازاقتىڭ قىزدارىنا جاراسپايدى، «ەرسى» دەگەندە، ەسىك جاقتا وتىرعان مۇقاڭ ورنىنان اتىپ تۇرىپ: ــ ءاي، قادىر (قادىر اعا ءبولىم باستىعى)، ءاي، ساعي! مىنا قىز ەرتەڭ سەندەردى ۇرادى!-دەپ داۋىسىن كوتەرىپ ايتتى دا، ەسىكتى قاتتى جاپقان كۇيى شىعىپ كەتتى. اشۋلى كەتكەنىن وتىرعانداردىڭ ءبارى بايقادى، ءبىراق ءمان بەرمەگەندەي، ەشقايسىسى ءتىل قاتپادى.
مۇقاڭ باسقالار سەكىلدى: «ولەڭدەرىڭدى وقىدىم، جاقسى ەكەن» دەپ ەشقاشان ايتقان ەمەس. ايتاتىنداي، ءبىز پىكىرلەسىپ، اڭگىمەلەسىپ تە كورگەن ەمەسپىز. ءبىراق، رۋحاني جاقىندىق ــ الىستان دا سەزىلەتىن بولسا كەرەك.
1974-جىلى ساعات اشىمبايەۆ ءىنىمىز «جۇلدىز» جۋرنالىندا سىن ءبولىمىن باسقارعان كەزدە «ولەڭ، قايدا باراسىڭ؟» دەگەن دوڭگەلەك ستول ۇيىمداستىرىپ، وعان مەنى دە شاقىرعان ەدى. «قازىرگى قازاق پوەزياسىنىڭ ەڭ مىقتى اقىنى كىم؟» سۇراقتاردىڭ ءبىرى وسى بولاتىن.
مەن مۇقاعاليدى اتادىم. ونىڭ پوەزياسى تاۋدىڭ اساۋ بۇلاعىنداي اقپا توكپەلىلىگىمەن، ەكپىنىمەن ۇنايتىنىن ايتتىم. ول «ارقالى اقىن» دەدىم. ول ماتەريال «جۇلدىزدىڭ» 1974-جىلعى 4-سانىندا جاريالاندى.
مۇقاعالي سەكىلدى ۇلكەن تالانتتا وزىنەن باسقانى كورە الماي، ونىڭ شىعارماسى جاقسىراق بولسا، قىزعانۋ دەگەن بولمايدى، كەرىسىنشە ەسى شىعا قۋانادى. قادىر-قۇرمەت دەگەن مەنىڭ تۇسىنىگىمدە، وسى.
ــ مۇقاعاليدىڭ «فاريزاعا» دەگەن ولەڭى تاريحي جادىگەرگە اينالدى. بۇل ولەڭ ــ اقىننىڭ سوڭعى داۋىستارىن ەستىرتكەن «اققۋ ءانى» سەكىلدى بولىپ سەزىلدى. «جىگىتىنەن قازاقتىڭ سىرلاس تاپپاي» ، وسى ولەڭدى نەگە سىزگە ارنادى ەكەن؟ ونىڭ جاۋابىن وزىڭىزدەن ەستىگىمىز كەلەدى.
ــ «جىگىتىنەن قازاقتىڭ دوس تابا الماي» عوي ولەڭدە. مۇنىڭ پالەندەي جاسىرىن سىرى بولماسا كەرەك. مەنىڭ باسپا ءسوز بەتىندە شىققان توپتاما ولەڭدەرىمدى وقىدى، ءوزىمنىڭ مومىنداۋ قاراپايىم تىرلىگىمدى سىرتتاي كورىپ جۇرگەن شىعار. سىرقاتى جانىنا باتىپ اۋرۋحانادا جاتقان كەزدە ءوزىنىڭ مۇڭ-نالاسى ىشىنە سىيماي، كىمگە مۇڭىن شىعارارىن بىلمەگەندە، ادال سويلەيتىن، وسەك-اياڭ نەمەسە باسقا قاق-سوقتان وقشاۋ جۇرەتىن مەن ەسىنە ءتۇسىپ، كوزىنە ەلەستەگەن بولۋىم كەرەك دەپ ويلايمىن. ايتەۋىر، وزەگىن ورتەگەن وكىنىشتى، ۇلى زامانداسىن ايالاي الماعان ورتا، ادامداردىڭ مەيىرىمسىز قاتىگەزدىگى، ناداندىعى تۋرالى ايتىپ كەتكىسى كەلگەن بولار.
مەنىڭ ويىما ورىستىڭ ەكى ۇلى اقىنى ا. س. پۋشكين مەن م. يۋ. لەرمونتوۆ تۇسەدى. ەكەۋى تىرىسىندە كەزدەسپەسە دە، پۋشكيننىڭ قازاسىنا ارناعان لەرمونتوۆتىڭ «اقىن اجالى» دەگەن كەرەمەت ولەڭى بار عوي. مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ الگى ولەڭى مەن ميحايل لەرمونتوۆتىڭ «اقىن اجالى» ەكەۋى دە قوعامداعى تالانتتىڭ تراگەدياسىن باياندايدى.
بۇل اڭگىمە جۇرت قىزىقتايتىن دۇنيە ەمەس. كەرىسىنشە، ەلدى جىلاتاتىن وقيعا. «ارامىزدا وسىنداي بايلانىس بولىپ ەدى، مەن ول كىسىگە ەڭبەگىم ءسىڭىپ قىزمەت ەتكەنمىن، سول سەبەپتى بۇل ولەڭدى ماعان ارناعان» دەپ كوكىرەك كەرەتىن جاعدايىم جوق. تىرىسىندە انانداي جەردەن مۇقاعالي كورىنگەندە: «ويباي، اناۋ كەلە جاتىر…»-دەپ سىرت اينالعاندار، ول قايتىس بولعاننان كەيىن ۇيالماي-قىزارماي: «دوس ەدىك، بىرگە ءجۇرىپ، بىرگە تۇراتىن ەدىك»،- دەيتىندى شىعاردى. ولاردىڭ ءبارى سول كەزدە ادەبيەتتىڭ ماڭىندا جۇرگەن ايەلدەر مەن ەر-ازاماتتار.
80-جىلدىڭ باسىندا ماقاتايەۆ ەكەۋىڭىز مەملەكەتتىك سىيلىققا ۇسىنىلدىڭىزدار. ۇمىتكەر ەكەۋ، سىيلىق بىرەۋ. باسەكەلەسىڭىز-ءوزىڭىزدىڭ جاقسى كورەتىن اعاڭىز ءارى اقىنىڭىز. سول كەزدەردە قانداي كۇيدە ءجۇردىڭىز؟ بالكىم، سىيلىقتان باس تارتقاندا، ەڭ ۇلكەن وقيعا سوندا بولار ما ەدى؟ قالاي ويلايسىز؟
ــ بىرىنشىدەن، ورىن بىرەۋ ەمەس، ول كەزدە ادەبيەتكە ءۇش ورىن بەرىلەتىن. مەنى بۇعان دەيىن تالدىقورعان وبلىستىق جاستار وداعى، قازاقتىڭ قىزدار پەداگوگيكالىق ينستيتۋتى، جامبىل وبلىسى مەملەكەتتىك سىيلىققا ءۇش رەت ۇسىنعان بولاتىن. ءۇش رەتتە دە جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسىنىڭ ۇسىنىسى ۇلكەن ءرول اتقاردى، مەملەكەتتىك سىيلىق كوميسسياسى وتكىزبەي قويدى.سول جىلى مەنىڭ ءۇش توپتاما ولەڭدەرىمدى ءوزىم بۇرىن كىشى ادەبي قىزمەتكەر بولىپ جۋرناليستىك ءومىرىمدى باستاعان «كوممۋنيستىك جول» اتتى گۋريەۆ وبلىستىق گازەتىنىڭ ۇجىمى ۇسىنىپتى دەپ ەستىدىم.
«مازاسىز شاق» اتتى كىتابىم جاستار سىيلىعىنا ۇسىنىلعاندا، وعان دا مەنى وتكىزبەگەن. ودان كەيىن مەملەكەتتىك سىيلىققا ءۇش رەت وتكىزبەگەسىن، كوڭىلىم قالىپ، قىزىعۋدى قويعان ەدىم. ول كەزدە مەملەكەتتىك سىيلىق ءۇش قالامگەرگە بەرىلەتىن. ءبىز مۇزافار الىمبايەۆ، مۇحتار ماعاۋين، مەن ــ ۇشەۋىمىز ءبىر جىلدا الدىق.
ول كەزدە جازۋشىلار وداعىنىڭ ءبىرىنشى حاتشىسى ولجاس سۇلەيمەنوۆ بولاتىن. «قايتىس بولعان كىسىگە سىيلىق بەرسەك، سوناۋ اباي، سۇلتانماحمۇتتاردان باستاۋ كەرەك، سوندىقتان، قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇقاعالي ماقاتايەۆ اتىنداعى ارنايى سىيلىعىن تاعايىندايمىز» دەپ ولجاس ۇسىنىس جاساپتى دەپ ەستىدىك.
ءبىز، بەكسۇلتان نۇرجەكەيەۆ ەكەۋىمىز، اقىلداسىپ، نۇرعيسا، روزا باعلانوۆا، شەرحان، ءادي ءشارىپوۆ سەكىلدى ۇلكەندەردىڭ اتىنان سول كەزدەگى مينيسترلەر كەڭەسىنىڭ ءتوراعاسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆقا: «مۇقاعاليعا مەملەكەتتىك سىيلىق بەرىلۋى كەرەك، ورىس جازۋشىسى، «قۇرىش قالاي شىنىقتى» رومانىنىڭ اۆتورى نيكولاي وستروۆسكييگە دە ولگەننەن كەيىن لەنين كومسومولى سىيلىعى بەرىلگەن» دەپ حات جازدىق.
«حاتتى سەنىڭ اپارعانىڭ دۇرىس بولار» دەگەسىن مينيسترلەرىنە كەڭەسىنە كەتتىم. مينيسترلەر كەڭەسى ءتوراعاسىنىڭ كومەكشىسى نۇرتاي ابىقايەۆ. وبالى نە كەرەك، مەنى بىردەن قابىلدادى. جەلتوقسان ايىنىڭ ورتا شەنى. قازاق ەلىندە سول جىلى قىس وتە قاتتى بولىپ، سولتۇستىك، ورتالىق وبلىستاردا عانا ەمەس، الماتىنىڭ وزىندە دە ۇيلەردە جىلۋ بولماي، ابىگەرگە ءتۇسىپ جاتقان كەز ەدى. ء«توراعا ءسىزدى بۇگىن قابىلداي المايدى، وبلىستاردىڭ باسشىلارىمەن جينالىس وتكىزىپ جاتىر، ال مىنا حاتتى جانە ءسىزدىڭ ءوتىنىشىڭىزدى ول كىسىگە جەتكىزەمىن» ، دەدى نۇرتاي ءابىقاي ۇلى. وسىلايشا ماقاتايەۆ اتىنداعى سىيلىق تاعايىندالدى.
ــ ءسىزدىڭ 60-جىلدىق تويىڭىزدى مۇقاعالي جۇرتى قۋانىش ەتتى. بۇل جۇرتتىڭ قالاۋى ما، الدە بيلىكتىڭ ۇيعارىمى ما؟ ەل قوشەمەتىن قالاي سەزىنگەن ەدىڭىز؟
ــ مەنى قولدايتىن، ىلعي جاناشىر بولىپ جۇرەتىن قاشاندا قارا حالىق. بيلىك مەن 50گە، 60قا، ءتىپتى 70كە كەلگەندە دە ەرەكشە مەرەكە جاساعان ەشتەڭەسى جوق. اتىراۋدا 60-جىلدىعىمدى وتكىزۋگە نۇرلان بالعىمبايەۆ كومەكتەستى. اتىراۋعا شەرحان اعامىز جۇبايى اقبىلەكپەن، مينيستر ءسىڭلىمىز ايتكۇل ساماقوۆا، زامانبەك ماقپالمەن، اقىندار يسرايىل ساپاربايەۆ پەن مەيىرحان اقداۋلەتوۆ، قىزىلوردادان ەلەنا ءابدىحالىقوۆا جانە نەمەرەم انيتامەن باردىق.
الماتىداعى كەشتى ۇيىمداستىرعان زامانبەك باۋىرىم، اتىراۋدا قوناقتاردى كۇتىپ، كەش ۇيىمداستىرعان سول كەزدەگى وبلىس اكىمى يمانعالي تاسماعامبەتوۆ. استانادا 60-جىلدىعىمدى سول كەزدەگى قالا اكىمىنىڭ ورىنباسارى نۇرلان نىعماتۋلين وتكىزىپ ەدى. مەرەيتويلىق شارالار وسىنداي بولدى، ياعني باۋىرلارىمىز كومەكتەستى.
ــ مۇقاعالي كوشى توقتاۋسىز جىلجىپ بارادى. سول كوشكە ارنالعان ارىپتەستىك ءارى قارىنداستىق تىلەگىڭىز قانداي؟
ــ مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ شىعارماشىلىعى قازاق اتاۋلىعا تانىس. ءبىراق ءبىزدىڭ ەلىمىزدەگى ءبىر كەمشىلىك ــ باسقا تىلدەرگە اۋدارۋ ماسەلەسى مۇلدە قولعا الىنباي كەلەدى. پروزا جازاتىندارعا باسقا تىلگە اۋدارۋ ونشا قيىن ەمەس، ال پوەزيانىڭ اۋدارماسى ءتىپتى وزگەشە. الدىمەن ولەڭدى جولما-جول اۋدارۋ كەرەك جانە ول وتە ساپالى بولعانى دۇرىس. سول جولما-جول اۋدارمادان باسقا تىلدەگى اقىن كوركەم اۋدارما جاسايدى. بىزدە كوركەم اۋدارمانى بىلاي قويعاندا، ءتىپتى، ولەڭدى جولما-جول اۋداراتىن ماماندار جوق. سوندىقتان، ءبىزدىڭ پوەزيامىزدان ورىس، اعىلشىن، نەمىس، جاپون، تاعى باسقا ءتىلدى ۇلتتاردىڭ حابارى جوق.
قازاق تىلىنەن تىكەلەي اعىلشىن، نەمىس تىلدەرىنە جولما-جول اۋدارما بانكىن جاساتۋ قاجەت. بۇل ــ ءبىراز قاراجاتتى شىعىندايتىن شارۋا. ەگەر شىعىنسىنساق، قازاق پوەزياسى ەلىمىزدىڭ شەڭبەرىنەن شىعا المايدى.
ــ مۇقاعاليعا ارناعان ولەڭدەرىڭىز بار ما؟ «مۇقاعالي» جۋرنالى تۋرالى از-كەم ايتا كەتسەڭىز.
ــ ارينە، بار. «ماڭگىلىكپەن كەزدەسۋ» 1973-جىلى، «ماقاتايەۆ تۋرالى جىر» دەگەن توپتاما ولەڭدەرىم 1984-جىلى جازىلعان. كەزىندە كۇندەلىكتى باسپا ءسوز بەتتەرىندە جانە «داۋا» ، «قىز ــ عۇمىر» اتتى جيناقتارىمدا باسىلدى. جالپى، مەن گازەت-جۋرنالدىڭ بىرەۋدىڭ ەسىمىمەن اتالۋىنا قارسى اداممىن. «اباي»، «قاسىم»، «جامبىل»، ء«شامشى»، «مۇقاعالي» دەگەن باسىلىمداردىڭ بۇلاي اتالۋى مۇلدە دۇرىس ەمەس. ۇلتىمىزدىڭ ۇلى تۇلعالارىن تۋعان جەرىنە قاراي تارتىپ، ۇساقتاماۋىمىز كەرەك دەگەن پىكىردەمىن،
اڭگىمەلەسكەن: جاقىپجان نۇرعوجاەۆ
«ەگەمەن قازاقستان گازەتىنەن» دايىنداعان: جۇلدىز اقباي قىزى (پراكتيكانت)
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
