- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
قارا ولەڭ مەملەكەتتىك بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالارى تىزىمىنە تىركەلسە يگى
داۋلەتبەك قاڭباقوۆ
2013.10.08 15:54 كەلۋ قاينارى : ءتاڭىرتاۋ تورابى
«اقىن حالىق»، «ولەڭ - جىرعا باي حالىق» دەپ اتالعان قازاق حالقىنىڭ بارلىق ولەڭ - جىرلارىنىڭ شىعۋىنىڭ، تارالۋىنىڭ، جالپىلاسۋىنىڭ، ءداستۇرلى جالعاسۋىنىڭ نەگىزى قازاقتىڭ قارا ولەڭىندە. ولەڭ - جىرلارىمىزدىڭ قانداي ءتۇرىن بولسادا، ءتىپتى بۇگىنگى اقىندار ايتىسىن دا قازاقتىڭ قارا ولەڭىنەن بولە قاراۋعا بولمايدى. قارا ولەڭنەن بولە قاراۋ، بەينە اعىن سۋدى قاينارىنان، ءزاۋلىم اعاشتى تامىرىنان ءبولىپ قاراعاندىق.
قارا ولەڭ قازاق حالقىنا تىم ەرتەدەن جالپىلاسقان، بويىنا قانداي تاراپ، ويىنا رۋحاني ءنار بولىپ ءسىڭىپ كەتكەن. قارا ولەڭنىڭ قارا ولەڭ بولىپ اتالۋىنىڭ كومەسكى ءمانى بار. قارا دەگەنىمىز حالىقتىق، حالىققا تاۋەلدەنگەن، حالىققا بالامالانعان ءسوز نەمەسە قارا حالىقتىڭ ءوز ولەڭى دەگەندىك. ول ءاربىر ۇرپاققا جات سەزىلمەيدى، قايتا ونى ءوز اۋەنىمەن ايتقاندا، ايتۋشىنىڭ ءوز ولەڭى، ءوزى ويدان شىعارىپ ايتىپ وتىرعان سەكىلدى سەزىلەدى دە، توي - توپتىڭ بارلىق ولەڭ - جىر تاماشاسىنا باستاما ولەڭ سياقتى بەينەلەنەدى. ايتۋشى ءوزىنىڭ «ولەڭ - جىردان تىم قارا جاياۋ، جۇگەن ۇستاپ وتىرعان ادام ەمەستىگىن» دە وسى ايتقان بىرنەشە اۋىز قارا ولەڭىمەن - اق دالەلدەپ جاتادى. «توي باستار»، «اۋىلدىڭ التى اۋىزى»، «قوناق كادەسى»، «شىلدەحانا ولەڭى»، «كۇزەتشىلىك ولەڭى» تاعى باسقا، مىنە وسىلاردىڭ قاي - قايسىسى دا وسى قارا ولەڭدى نەگىزگى تۇلعا ەتەدى. ويتكەنى قارا ولەڭدى كەزىندە تاپقىرلاعاندار دا ۇلتتىڭ وزىق ويلى ولەڭشىلەرى بولاتىن، ۋاقىت ۇزارا كەلە ولاردىڭ ەسىمدەرى ۇمىت بولىپ، ولەڭى حالىقتىڭ ولەڭىنە اينالىپ قالا بەرگەن.
بۇكىل قازاق رۋحاني ومىرىندە عاسىرلار بويى ولەڭدى نەگىزگى ارقاۋ، تۇلعالىق بولمىس - ءبىتىم ەتىپ كەلگەن رۋحاني جاقۇتى مىنە وسى قارا ولەڭ، سول ءۇشىن، قارا ولەڭنىڭ شىعۋ تاريحىن قازاقتىڭ ۇلتتىق تاريحىمەن بايلانىستىرا قاراۋ كەرەك. ول عاسىرلار سۇزگىسىنەن ءوتىپ، ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسىپ، حالىق ساناسىنا ۇيالاعان تاريحي سيپاتى كۇشتى، كوركەمدىك قۇنى جوعارى ناعىز قازاق ولەڭى!
قارا تاۋدىڭ باسىنان قاراي جاتتىم،
قارا ايداردى بەلىمە وراي جاتتىم.
قالقاتايدىڭ توبەسى كورىنەر دەپ،
كۇندىز - ءتۇنى اۋىلىڭدى جاناي جاتتىم. مىنە بۇل قاي زاماننان قالعان قارا ولەڭ؟! قارا تاۋ قازاقتىڭ ەجەلگى اتا مەكەنى، قازاقتىڭ ارعى اتا تەگىندە ەركەكتەر توبەسىنە ايدار قويىپ، ونى جالعىز بۇرىم ەتىپ ءورىپ، بۇرىمدى جاۋىرىننان بەلىنە قاراي سالاقتاتىپ قوياتىن تاريحتى سوناۋ ساق، ءۇيسىن زامانىنان دەپ بىلەتىنىمىز ايدان - انىق قوي، سول سياقتى،
قارا تاۋدىڭ باسىنان كوش كەلەدى،
كوشكەن سايىن ءبىر تايلاق بوس كەلەدى.
تۋعان جەردەن ايىرىلعان قيىن ەكەن،
قارا كوزدەن مولدىرەپ جاس كەلەدى. مىنە بۇل قازاقتىڭ باسىنا اۋىر كۇندەر تۋعان، «اقتابان شۇبىرىندى»، «القا كول سۇلاما» زاماننان دەرەك بەرىپ وتىرعان 1723 - جىلداردىڭ تۋىندىسى ەكەنى ءدال وسى قارا ولەڭ جولدارىنا التىن ارىپپەن جازىلىپ قالعانى انىق.
قازاقتىڭ ءداستۇرلى، تۇرمىس - سالتتىق ولەڭ - جىرلارىنىڭ ەڭ كەڭ كولەمدى جالپىلاسقان ءتۇرى قىز ۇزاتۋ تويىندا ايتىلاتىن جالپى حالىقتىق ولەڭ ايتىسى. بۇل قارا ولەڭ ايتىسىن نەگىزگى تۇلعا ەتەدى. ءبىر ۋاقىتتا بىرنەشە ورىننان ءتىپتى بىرنەشە ونداعان ورىننان جالپى حالىق بولىپ ولەڭ ايتىساتىن مۇنداي ولەڭ ايتۋ باسقا ەشقانداي قيمىل تۇرىندە جوق. سول ءبىر قىز ۇزاتۋ تويىندا ەكىلىك جۇپ، تورتتىك ايتىس فورماسى (2 ادام نەگىزگى ايتىستىق ارىپتەس، 2 ادام ولارعا ىلەسۋشى) ءبىر ورىننان ولەڭ ايتقان بولىپ فورمالانادى. ولاردىڭ ايتاتىن ولەڭى دە ءدال وسى قارا ولەڭنەن باستاۋ الادى. مىسالى، اماندىق سۇراسۋ، ءوزارا ىززەت - قۇرمەت ەتۋ ماعىنالارىندا. قىز ۇزاتىلىپ بارعان جەرىندە انا بولادى، ودان ۇرپاقءونىپ - وسەدى، مىنە بۇل زاڭدىلىقتى ەشكىم دە اتتاپ كەتە المايدى. قازاقتىڭ قىز ۇزاتۋ تويىندا ەرتەڭ توي بولادى دەگەن كۇنى «كەشكە ولەڭ، ەرتەڭ توي» دەپ جالپى ءجۇزدى ولەڭگە دە، تويعا دا شاقىرادى، توي جاسالماي قىز ۇزاتىلمايدى، قىز ۇزاتۋ تويى مەن كەشكى ولەڭى باستاما بولعاندىقتان «ارىز ولەڭ»، «اۋجار»، «قىزدىڭ كورىسى»، «بەتاشار»، نارەستەلى بولعانداعى «شىلدەحانا»، «بەسىك جىرى» وسىنىڭ ءبار - ءبارى دە سول قىز ۇزاتۋ تويى مەن سونداعى جالپىلىق ولەڭ ايتۋ بۇقارالىق ءدۇبىرلى قيمىلدىڭ تۋىندىسى. قىز ۇزاتۋ تويىندا قارا ولەڭدى نەگىز ەتكەن كەشكى ولەڭ مەن ءتۇرلى ولەڭ قازاقتىڭ ءوسىپ - ونۋىندەگى تۇرمىس - سالت جىرلارى بولىپ قالپتاسقان.
بۇل سالت جالپى قازاق حالقىندا سان عاسىر جالعاسىپ كەلدى. ەلىمىز قازاقتارىندا 1980 - جىلدارعا دەيىن جالعاستى. اۋىل - قىستاق، قالا - قالاشىقتاردا قازاق جيىراق قونىستانعان ورىنداردا قىز ۇزاتۋ تويىندا بۇل ءداستۇرلى ولەڭ ايتىس بۇقارالىق مادەنيەت قيمىلى رەتىندە ەشكىمنىڭ ۇيىمداستىرۋىنسىز - اق توي مەرەكەنىڭ دەمەۋىمەن ءوتىپ كەلدى. بەرتىن كەلە قىز ۇزاتۋ تويىنىڭ رەستورانداردا وتكىزىلۋى نەمەسە جاستاردىڭ زاماندىق ۇردىسكە بەيىمدەلۋى بايلانىسىمەن مۇنداي جالپى حالىقتىق ولەڭ ايتىس قيمىلى بىرتىندەپ قالىپ قويدى. اسىلىندە بۇل سالت بۇكىل قازاق ومىرىندە ەڭ كەڭ جالپىلاسقان، قازاقتىڭ رۋحانياتتىق ءومىرىنىڭ تولىق ءبىتىمدى كەسەك تۇلعاسى ەدى. قىز ۇزاتۋ تويىندا بولاتىن ولەڭنىڭ كولەمىن «قانشا ورىننان ولەڭشى قويىلدى؟»، «قانشا ورىننان ولەڭ ايتىلدى؟» دەپ باعالايتىن. كولەمى كەڭ تويلاردا 30 − 40 ورىنعا دەيىن ولەڭشى قويىلىپ، ولەڭ ايتىلاتىن. شىندىققا شىنايى جۇگىنەتىن بولساق، قارا ولەڭدى نەگىزگى تۇلعا ەتكەن مۇنداي جالپى حالىقتىق ولەڭ ايتىسى قيمىلىندا دومبىرا ىستەتىلمەيدى، ويتكەنى، دومبىرا حالىققا قارا ولەڭدەي جالپىلاسپاعان، ونى بارلىق ادامنىڭ شەرتىپ، ايتىس ولەڭ اۋەنىنە قوسىپ كەتە الۋى دا شىندىققا جاناسپايدى. بۇلاي بولۋى مۇمكىن دە ەمەس، «دومبىرا دا قوناتىن ادامىنا قونادى» دەگەن ءسوز دە بەكەر ەمەس، ال اۋەن جاقتا ولەڭ ايتقان بارلىق ادامنىڭ اۋەنى باسقا - باسقا بولادى. ولەڭ مەيلى 10 جەردەن، ءتىپتى 20 دا 30 جەردەن ايتىلسا دا، ءبىر ورىننان ايتىسىپ وتىرعان 2 جۇپ ادامدا 2 اۋەن بولۋىمەن فورمالانادى، بىرەۋدىڭ ولەڭ ايتىپ وتىرعان اۋەنىمەن بىرەۋ ايتپايدى، ولەڭ قانشا جەردەن ايتىلسادا ءبىر ۋاقىتتا، ۇزدىك - سوزدىق ولەڭشى قويىلادى، ايتىلۋى دا، اياقتاۋى دا ۇزدىك - سوزدىق بولا بەرەدى، كوپ ايتۋ، از ايتۋ ولەڭ ايتىسۋشىلاردىڭ ءوز ەركىندە، ۋاقىت بەلگىلەنبەيدى، ارىپتەستەر ارا جەڭۋ - جەڭىلۋ بولىپ جاتادى، ءوزارا جول بەرىسۋ، كەشىرىسۋ سيلاسىمدىلىق سيىمەن ايتىسقان ارىپتەستەردىڭ ەركىندە بولادى، ارىپتەستەر قارا ولەڭ شۋماقتارىنان جاتتاپ العاندارىن ايتىستارىنىڭ مازمۇنىنا قاراي يكەمدى قولدانىپ ايتا بەرەدى. شاما - شارقى جەتىپ جاتسا، ءوز ويىنان شىعارىپ ولەڭ قوسىپ ايتىپ، ايتىستى ونان ارى دامىتىپ، ورەسىن جوعارىلاتۋعا، مازمۇنىن بايىتۋعا قۇلشىنادى. قارا ولەڭنىڭ بىرەۋ ايتقان شۇماقتارىن ەندى بىرەۋلەردىڭ دە ايتا بەرۋىنە بولادى. ول ءمىن سانالمايدى، تەك قاجەتكە قاراي پايدالانادى. سوندىقتان قارا ولەڭ جالپى حالىققا جالپىلاسقان حالىقتىق ولەڭ. ونىڭ جالپىلاسۋ، كەمەلدەنۋ، ءداستۇرلى سالتتىق ولەڭگە اينالۋ مەكتەبى دە، ىستىق ۇياسى دا قازاقتىڭ قىز ۇزاتۋ تويىنىڭ كەشكى ولەڭى ەكەنى بۇكىل قازاققا ايان جايت.
اقىندىق ايتىس − جۇزدەن جۇيرىك، مىڭنان تۇلپار شىعاتىندىعى سياقتى ءىس دەپ بىلسەك بولادى. ونى جالپى حالىققا جالپىلاستىرۋ مۇمكىن ەمەس. ويتكەنى، اقىندىق دارىن بارلىق ادامدا بولا بەرمەيدى، جالپى حالىقتىق ولەڭ ايتىسى بولاتىن نەمەسە بولىپ جاتقان قىز ۇزاتۋ تويىندا ءىرى تالانت، دارىن يەسى، تانىلمالى ايتىس اقىندارى كەلە قالسا نەمەسە توي يەسىنىڭ شاقىرتۋىمەن اكەلىنسە، جالپى حالىقتىق ولەڭ ايتىسىن حالىق وزدىگىنەن ۋاقىتشا توقتاتا تۇرىپ نەمەسە سايابىرلاتىپ، حالىق سول اقىنداردى تىڭداعىسى كەلەدى دە، اقىندار ايتىسىنا ارنايى جول بەرىلەدى. مۇنداي تويعا اقىن كەلگەندە توي يەلەرى وعان تەڭ كەلەرلىك، ارىپتەس بولارلىق، ونىمەن تەڭدەسىپ ايتىسا الاتىن، تەرەزەسى تەڭ اقىن ىزدەيدى. سول جيىلعان قالىڭ قاۋىمنان ونىڭ تەڭدەسى شىقپاسا، ادام جىبەرىپ، ات جەتەر جەردەگى اقىندى نەمەسە داڭعىل ولەڭشى ادامدى شاقىرتىپ، ارىپتەستىككە الدىرتىپ كەلەدى. مۇنىڭ ءوزى قارا ولەڭدى نەگىزگى تۇلعا ەتكەن جالپى حالىقتىق ولەڭ ايتىسىنان باسقاشا، ايتىس ولەڭىنىڭ جوعارىلاتىلعان، اقىندىق ايتىس ورەسىنە كوتەرىلگەن ءتۇرى بولىپ تابىلادى. بۇدان ءبىز اقىندار ايتىسىنىڭ ءوزىنىڭ تۋىلۋ، ءوسىپ - جەتىلۋ مەكتەبى، ولەڭ بىتكەننىڭ حالىقتىق تاعانى وسى قىز ۇزاتۋ تويىنداعى حالىقتىق قارا ولەڭ ايتىسى ەكەنىن كورىپ الۋىمىزعا ابدەن بولادى. قازاقتىڭ قايسى ءبىر ايتىس اقىنى بولسادا شۋ باستان - اق قازاقتىڭ قارا ولەڭىنەن سۋسىنداپ، قارا ولەڭ ايتىسىمەن اۋىزدانىپ، ونىمەن نارلەنىپ، قانىنا ءسىڭىرىپ، ءوسىپ - جەتىلگەن، سونان ايتىس اقىنى دارەجەسىنە كوتەرىلگەن. اناۋ ابايدان بەرى قارايعى قازىرگى جازبا اقىندارىمىزدىڭ ولەڭ شىعارمالارىنىڭ دەنى، ءبارى دەرلىك قارا ولەڭ ۇلگىسىمەن جازىلعان، قارا ولەڭ ستيلىن، مەتوديكاسىن ساقتاعان جاراتىلىسىن ايقىندايدى.
مەنىڭ اكەم وسپانعالي ءوز ورتاسىندا داڭعىل ولەڭشى، ايتىس اقىنى ەدى، مەن اكەمنىڭ تويلارعا بارعاندا داڭعىل ولەڭشىلەرمەن ايتىسقان ولەڭدەرىن تىڭداپ، ەلىكتەپ، جاتتاپ الىپ ايتىپ ءجۇرىپ ولەڭشى بولدىم، 10 جاسىمدا قىز ۇزاتۋ تويىنىڭ كەشكى ولەڭىندە وزىمنەن ۇلكەندەرمەن ارىپتەس بولىپ ايتىسا بەرەتىن بولدىم. قارا ولەڭ شۋماقتارىن 5 جاسىمنان - اق جاتتاپ ءوستىم. كەيىندەپ وسى نەگىزدە مازمۇن سارالاپ، كوركەم ءتىل قولدانىپ ايتىسۋعا بەت الدىم، وسىدان بارىپ ادەتتە، توي - توپتارداعى ايتىستاردا داڭعىل ولەڭشى (مەيلى ەر، مەيلى ايەل) بولسا، اتى شىققان اقىن بولسا، سونى ىزدەپ بارىپ ايتىساتىن بولدىق. مىنە، سودان دامىپ، مىنا زامانىمىزدا اۋداندىق، وبلىستىق ايتىس مىنبەلەرىنە كوتەرىلىپ، اقىندىق ايتىستارعادا تالاي مارتە ءتۇسىپ، تيەسىلى باعامىزدى الىپ كەلەمىز. بۇل مەنىڭ جاستايىمنان حالىق ورتاسىندا وسكەن، قوعامدىق اماليات بارىسىندا باسىمنان كەشكەن كەشىرمەلەرىم. مەنىڭ جازبا ولەڭدەرىمنىڭ جاراتىلىستىق سۇيەگى دە، قان - ءسولى دە وسى قارا ولەڭنەن ەكەنى ەش كۇمانسىز.
قازاقتىڭ قارا ولەڭى − قازاقتىڭ ۇلتتىق كلاسسيكالىق پوەزياسى، ول مەملەكەتتىك بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالار تىزىمىنەن ورىن الۋعا ءتيىس دەپ قارايمىن. مەن 1961 - جىلدان باستاپ قازاقتىڭ حالىق اۋىز ادەبيەتى مۇرالارىن كونە كوزدەردەن دەن قويا جينادىم، سونداعى جيعان - تەرگەن اۋىز ادەبيەتى مۇرالارى تۇرلەرىنىڭ ىشىندە ەڭ كوپ ۇشىراعانى دا قازاقتىڭ قارا ولەڭى بولدى. باسقاسىن بىلاي قويعاندا، تەك قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ ءوزىن نەگىزگى تۇلعا ەتكەن ۇلكەن جيناق كىتاپ دايىنداپ، 2013 - جىلى قاڭتار ايىندا ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق بايىرعى شىعارمالار كەڭسەسىنىڭ بەكىتىپ، جەبەۋىمەن ىلە حالىق باسپاسىنا تاپسىردىم. تەك قارا ولەڭ ايتىستارىنىڭ وزىنەن «سىردىقان مەن ابدىكەرىمنىڭ ايتىسى»، «ابدۋالي مەن ساپارقاننىڭ ايتىسى»، «نۇراحىمەتجان مەن بەجىقاننىڭ ايتىسى» سياقتى ايتىستاردى جيناپ، رەتتەپ، قاتىستى باسپا ءسوز ورىندارىنا تابىستادىم. ءوز ايتىستارىمنان دا اۋداندىق، ايماقتىق، وبلىستىق ساحنالارداعى ايتىستاردى نەگىزگى تۇلعا ەتكەن «ايتىستار» دەگەن كىتاپتى دايىنداپ، شينجياڭ حالىق باسپاسىنا تابىستادىم. ەندى جوعارىدا باياندالعان ماندىك جاعدايلارعا نەگىزدەلە وتىرىپ، قازاقتىڭ قارا ولەڭى جونىندە مىناداي ۇسىنىس تىلەكتەر بىلدىرەمىن:
1. قازاقتىڭ قارا ولەڭى − بارلىق قازاق ولەڭ - جىرلارىنىڭ شىعۋ، ورىستەۋ، ءوربۋ قاينارى. ول حالىققا بارلىق ولەڭ - جىرلاردان دا ەرتە، كەڭ جالپىلاسقان حالىقتىڭ ءوز ولەڭى بولىپ تانىلىپ، قانىمەن قابىسىپ كەتكەن. سوندىقتان دا مەملەكەتتىك بەيزاتتىق مادەنيەت مۇرالار قاتارىنان ورىن الۋى قاجەت.
2. قازاق بار جەردىڭ ءبار - بارىنەن قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ بايىرعى نۇسقالارىن جيناۋعا، ونى جۇيەلى تۇردە باسپادان شىعارۋعا ءمان بەرىلىپ، پارمەندى شارالار قولدانىلسا، قارا ولەڭنىڭ ەجەلگى نۇسقالارى مەن داۋىرلىك، مەزگىلدىك، وڭىرلىك نۇسقالارىن جيناقتاۋمەن قاتار، قارا ولەڭ، حالىقتىق ولەڭ ايتىس اۋەندەرىن دە جيناپ نوتالاستىرىپ، باسپا بەتىنە كوتەرىپ ساقتاسا، ۇشان - تەڭىز ۇلتتىق ولەڭ ايتىس اۋەنى مۇرالارىمىز ۇلتتىق ادەبي مۇرالار قازىنا قامبامىزدى تولىقتىرا تۇسەر ەدى.
3. قازاقتىڭ قارا ولەڭىنىڭ التىن بەسىگى بولعان قىز ۇزاتۋ تويىنداعى كەشكى جالپى حالىقتىق ولەڭ ايتىسى قالپىنا كەلتىرىلسە دەمەكپىن. «شينجياڭ گازەتى»
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
