- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
ءال-فارابي: دومبىرا _ ادامنىڭ ءومىر جاسىن ۇزارتادى
2015.07.10 15:44
دۇنيەدە ۋاقىتتىڭ ءامىرى جۇرمەيتىن ءبىر قۇدىرەت بولسا ول - ونەر. ونەردىڭ ىشىندە كۇيدىڭ ورنى قاشاندا بولەك. سول ونەر قازاقتا دومبىرانىڭ شاناعىنا ۇيالاعان. دومبىرا سان عاسىرلار بويى قازاقپەن بىرگە جاساسىپ كەلەدى.
ەل باسىنان اۋمالى-توكپەلى نە ءبىر زاماندار وتسە دە،قوڭىر دومبىراسىن قولىنان تاستاعان ەمەس. دومبىرا باس،مويىن،شاناق سەكىلدى ءۇش قۇرىلىمنان تۇرادى. شاناق بابالاردىڭ ءۇنى مەن ءسوزىنىڭ قويماسىنداي. سول ونەر قازاقتا دومبىرانىڭ شاناعىنا ۇيالاعان.
ەل باسىنان اۋمالى-توكپەلى نە ءبىر زاماندار وتسە دە،قوڭىر دومبىراسىن قولىنان تاستاعان ەمەس. اتا-بابامىز قانداي قيىن،قيلى زاماندا دا التىنىن جوعالتسا دا،بەسىگى مەن دومبىرانى كوزدەن تاسا ەتپەۋدى كوكسەگەن.
كەشەگى كەڭەس تۇسىندا دا ءار ءۇيدىڭ بولماسا دا قانى قازاقتىڭ تورىندە ءىلۋلى تۇردى. قازاقتىڭ وزىمەن بىرگە جاساسىپ كەلە جاتقان ۇلتىمىزدىڭ ءتول اسپابى كيەلى قارا دومبىرانىڭ شىققان ۋاقىتى مەن پايدا بولۋ تاريحىن،ەڭ العاش كىمنىڭ جاساعانىن بىلە بەرمەيمىز.
ءتورتىنشى عاسىردا ارال تەڭىزىنىڭ باتىسىندا حورەزمنىڭ قاسىندا «قوي قىرىلعان» جانە جامبىل وڭىرىندەگى ارحەولوگيالىق قازبالاردان تاسقا قاشالعان ەكى ىشەكتى اسپاپتىڭ سۋرەتى تابىلعان ەكەن. عالىمدار سوعان قاراپ «دومبىرا تاس داۋىرلەردە پايدا بولۋى مۇمكىن» دەپ بولجايدى. دومبىرا اتا-بابامىزدىڭ وقىسا كىتابى،قۋانسا دوسى،سىرلاسى بولعان. دومبىرادا ادامنىڭ دەرتىنە داۋا بولاتىن سىرشىل ءۇنى بار دەسەدى. ءال -فارابيدىڭ ەڭبەكتەرىندە «قوس ىشەك ادامنىڭ دەنساۋلىعىن جاقسارتىپ،ءومىرىن ۇزارتادى،كۇش-قۋاتىن ارتتىرىپ،باتىلدىققا باۋليدى» دەپ جازىلعان. دومبىرا نە سەبەپتەن ەكى ىشەكتى،ون ەكى پەرنەلى،شاناعى نەگە جەتى بولەك،قۇلاعى ەكەۋ دەپ ويلانىپ كوردىك پە؟
دومبىراعا ەكى ىشەك تەگىننەن-تەگىن تارتىلماعان. ۇستىڭگى ىشەگى اسپانمەن،استىڭعى ىشەك جەر انامەن تىلدەسەدى. دومبىرانىڭ قاسيەتتەرى ءالى تولىق اشىلعان جوق،ونى زەرتتەۋ مامانداردىڭ مىندەتى.
ماسەلەن،سكريپكا نەمەسە كۇيساندىقتىڭ ءۇنىن ماماندار الدىن الا كەلتىرىپ قويادى. تىلىنە ساۋساعىڭدى تيگىزسەڭ،اۋەن ساۋلاپ قويا بەرەدى.
ال،قازاق دومبىرانى قولعا العان كەزدە قۇلاق كۇيىن كەلتىرمەي تارتپايدى،ياعني دومبىرانىڭ قۇلاق كۇيىنەن ادامنىڭ مىنەزىن،كوڭىل كۇيىن،پسيحولوگياسىن،ءتىپتى بويىنداعى دەرتىن دە انىقتاۋعا بولادى.
كەز كەلگەن ادام ونى ۇيرەنە الادى. «كۇيشى بولۋ ءۇشىن قولى ۇزىن بولۋى كەرەك» دەگەن ءسوز دۇرىس ەمەس. قولىنا دومبىرا ۇستاپ،«ءاۋ» دەمەيتىن قازاق جوق. ازداپ بولسا دا كۇي شەرتە بىلگەن ادامدار كوكىرەك كوزى وياۋ،سەزىمتالدىق قاسيەتى اشىلىپ،كورەگەن بولادى. كەز كەلگەن مۋزيكانى تىڭداۋ ارقىلى ونىڭ قابىلەتى ويانادى. ءبىراق وسى قاسيەتتى دومبىرانى تارتۋ ءبىر بولەك،ونى جاساۋ ءبىر باسقا.
زەرتتەۋشىلەر دومبىرانىڭ شىعۋ تاريحىن ءار داۋىرگە جاتقىزادى.
عالىم كەمەل اقىشەۆ ءبىزدىڭ زامانىمىزدان 4 مىڭ جىل بۇرىن سالىنعان دومبىرانىڭ سۋرەتىن تاپقان. دەمەك،ودان بەرگى ۋاقىتتى ەسەپتەگەندە دومبىرانىڭ 6 مىڭ جىلدىق تاريحى بار ەكەن. سان عاسىرلىق تاريحى بار مۋزيكا اسپاپتارى قازاق حالقىنىڭ مۋزيكالىق مادەنيەتىنىڭ پايدا بولۋىنىڭ جانە دامۋىنىڭ كۋاسى بولىپ تابىلادى. مىڭداعان جىلدار اياسىندا ۇلى دالا كوشپەلىلەرىنىڭ شىڭدالعان عاجايىپ مادەنيەتىنىڭ كىندىك جۇرتتاعى مۇراگەرى قازاق حالقى. ورتا ازيا ايماعىندا دومبىرا ءبىزدىڭ جىل ساناۋىمىزدىڭ باس كەزىندە پايدالانىلا باستاعان دەپ سانالىپ كەلدى. تاريحشىلار مەن اسپاپ زەرتتەۋشىلەر بۇل تۇجىرىمدى دەرەكتى تۇردە نەگىزدەلگەن دەپ قارايدى.
دومبىرا _ قازاقتىڭ جانى. ول تار جول،تايعاق كەشۋ جولدارىن باستان وتكەرگەن قازاق تاريحىن پاراقتاۋعا نەگىز بولا الادى. عاسىرلار بويى قالىپتاسقان مۋزيكالىق تاريحي مۇرالاردى بىزگە دومبىرا جەتكىزدى.
دومبىرا بار جەردە قازاق حالقىنىڭ ءتىلى،ونەرى،تاريحى بىرگە جۇرەدى. ساز الەمىنىڭ ساردارى اتانعان ا. جۇبانوۆتىڭ قازاق مادەنيەتىنە قوسقان ۇلەسى ۇشان-تەڭىز. 1933 -جىلدىڭ اقپانىنان باستالعان ەڭبەك جولى قازاق ونەرى مەن مادەنيەتىنىڭ قالىپتاسۋى،دامۋى جانە وركەندەۋى جولىندا التىن ارىپتەرمەن جازىلدى.
كاسبي وركەستىرگە ساپاسى جوعارى مۋزيكالىق اسپاپتار قاجەتتىگىن دەر كەزىندە تۇسىنگەن احىمەت جۇبانوۆ بۇل ماسەلەگە ەرەكشە ءمان بەردى. وسى سالانىڭ جاۋاپكەرشىلىگىن ءوز موينىنا العان ول شەبەرحاناعا كومپوزيتور ە. برۋسيلوۆسكيدى جانە ۇلت اسپاپتارىن جاساۋشى شەبەرلەردى جۇمىسقا شاقىردى. ولاردىڭ قازاق مۋزيكا ونەرىن دامىتۋعا،قارا دومبىرانى جەتىلدىرىپ،اۋەزىنىڭ،دىبىس بوياۋىنىڭ جوعالماۋىنا زور ەڭبەك ءسىڭىردى.
قۇرمانعازىنىڭ كۇيلەرىن الەمگە تانىتۋدا قازاق تاريحىندا بۇرىن-سوڭدى بولماعان ۇلت-اسپاپتار وركەستىرىن جاساقتاپ،ارتىندا وشپەس مۇرا قالدىرعان ا. جۇبانوۆتىڭ اتى ۇرپاعىمەن بىرگە جاساپ،ءۇشىنشى مىڭجىلدىققا دا اياق باستى. مۇنداي شىعارماشىلىق تابىس ادامىنىڭ عانا قولىنان كەلەتىن سيرەك قۇبىلىس.
ءوزىنىڭ بارلىق ءبىلىمى مەن اقىل -ويىن،كۇش -جىگەرىن قازاق كاسبي مۋزيكا ونەرىن دامىتۋعا سارىپ ەتكەن شىنايى تالانت يەسىنە حالقىنىڭ ىقىلاسى ماڭگىلىك. ويتكەنى دومبىرا بار جەردە داۋلەسكەر كۇيشىلەردىڭ اتىمەن بىرگە احىمەت جۇبانوۆتىڭ ەسىمى اۋىزدان -اۋىزعا تارالۋمەن كەلەدى. حالىق اراسىنان ىرىكتەلىپ شىققان تۋما تالانتتاردىڭ العاشقى شوعىرى ماحامبەت پەن ناۋشا بوكەيحانوۆتار،دينا نۇرپەيىسوۆا،لۇقپان مۇحيتوۆ،وقاپ قابيعوجين،قالي جانتىلەۋوۆ،قامبار مەدەتوۆ سىندى تاماشا دومبىراشى-كۇيشىلەر حالىق مۋزيكا مادەنيەتىنىڭ تاۋسىلماس كەنى بولاتىن.
ولاردىڭ ءارقايسىسىنىڭ شەبەر ورىنداعان كۇيلەرى،ونى شىعارۋشى كومپوزيتور جانە كۇيدىڭ شىعۋ تاريحى جايلى ايتقان اڭگىمەلەرى احىمەت قۋان ۇلىنىڭ بولاشاق عىلمي-زەرتتەۋ جۇمىستارىنىڭ دا تاۋسىلماس تاقىرىبىنا اينالعان سەكىلدى.
قۇدىرەتتى كۇي ونەرى دەگەندە بۇل جانردا قايتالانباس وزىندىك ءىز قالدىرعان قۇرمانعازى،داۋلەتكەرەي،تاتتىمبەت، ماحامبەت،سەيتەك،ءابىل،دايراباي،بايسەركە، مامەن،قازانعاپ،تۇركەش،توقا،سۇگىر،دينا سىندى ءبىر شوعىر ءدۇلدۇل قازاق مادەنيەتىنىڭ ماڭدايىنا بىتكەن باق-داۋلەتپەن تەڭ. سولاردىڭ ىشىندە كۇي اتاسى قۇرمانعازى ەرەكشە.
تابيعاتتا كەزدەسەتىن ءۇن مەن دىبىس اتاۋلىنىڭ بارلىعى دومبىرانىڭ ەكى ىشەگىنەن،شاناعىنان تابۋعا بولادى. مۇنداي ەرەكشەلىك دومبىرادان باسقا ەشبىر اسپاپتا كەزدەسپەيدى. دومبىرا باس،مويىن،شاناق سەكىلدى ءۇش قۇرىلىمنان تۇرادى. شاناق بابالاردىڭ ءۇنى مەن ءسوزىنىڭ قويماسىنداي.
ەكى ىشەك اسپان مەن جەردىڭ،اق پەن قارانىڭ،كۇن مەن ءتۇننىڭ،جاقسىلىق پەن جاماندىقتىڭ،جالعان دۇنيە مەن باقي دۇنيەنىڭ ءبىر بەلگىسىندەي. دومبىرانىڭ ىشەگى ادامنىڭ كوكىرەك قىلىن شەرتسە،موينىنا بەلگىلەنگەن پەرنە كوكىرەك پەرنەڭدى باسادى. كۇي _ قازاقتىڭ جانى مەن ءومىرىنىڭ ءمانى.
كەيبىرەۋلەر دومبىرا جاساۋدى كاسىپ كوزىنە اينالدىرىپ الدى. ال ەڭ جامانى دومبىرا جاسالاتىن اعاشتىڭ ساپاسى مەن تۇرىنە ءمان بەرمەيدى. دومبىرانىڭ قالاي دايىندالىپ،قالاي جاسالاتىندىعىنا بەيحابار ءوز قازاعىمىزدان باستاپ ۇلتتىق جادىگەر رەتىندە ساتىپ الۋعا قۇشتار شەتەلدىك قوناققا وتكىزۋ ءۇشىن ءتۇرى دومبىرا بولعانىمەن،جانى قۋ اعاش اسپاپتى ساۋداعا شىعارىپ ءجۇر.
سودان بارىپ قۇلاق قۇرىشىن قاندىرمايتىن ايتەۋىر سۇلباسى دومبىراعا ۇقساس زات بولىپ شىعادى. دومبىرا،نەگىزىنەن،ەكى ىشەكتى بولىپ كەلەدى. ەل اراسىندا ءۇش ىشەكتى دومبىرالار دا كەزىگەدى. بۇرىن ەشكىنىڭ جانە قويدىڭ ىشەگىنەن جاسالسا،بۇگىندە ونى جاساۋ ءادىسىن بىلەتىندەر قالمادى دەسە دە بولادى.
ونى ارنايى ماشينا يىرمەسە قولدان جاسالعان ىشەكتەردىڭ ءۇنى دومبىرانىڭ دىبىسىنا ساي كەلمەيدى. ال دومبىرانىڭ العاشقى نۇسقاسى 5-7 پەرنەلى بولسا،كەيىن پەرنە سانى 13-14 كە جەتتى. ونىڭ قۇلاق كۇيى وڭ بۇراۋ كۆارتا جانە تەرىس بۇراۋ كۆينتا دەپ اتالادى.
دومبىرا _ تەك كۇي تارتۋ ءۇشىن عانا ەمەس،ءان سۇيەمەلدەۋگە دە قولدانىلاتىن اسپاپتاردىڭ ءبىرى. ءبىرجان سال،اقان سەرى،امىرە،ءمادي،جۇسىپبەك،عاريفوللا سىندى قازاق ءان مايتالماندارىنا دەمەۋ بولعان.
كەيىنگى كەزدە دومبىرا جان-جاقتى زەرتتەلىپ جەتىلدىرىلدى. بەلگىلى مۋزيكالىق اسپاپ جاساۋ شەبەرلەرى دومبىرانىڭ دىبىس شىعارۋ مۇمكىندىگىن،ساپاسىن جاقسارتىپ،ولاردىڭ بىرنەشە تۇرلەرىن جاساپ شىعاردى.
ەگەردە ۇيىڭىزگە دومبىرا الا قالساڭىز،مىندەتتى تۇردە شەبەردەن ساتىپ العانىڭىز ءجون. «ناعىز قازاق قازاق ەمەس،ناعىز قازاق دومبىرا». ەندەشە،قاسيەتتى قوڭىر دومبىرانىڭ ءاربىر قازاقتىڭ ۇيىندە تۇرۋى _ اتا جولىن جالعاستىرعانى.
«ماتەريالدان»
تارباعاتاي اقپارات تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : مۇحيت امانتاي ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
