اقساي ۇلگىسى

 ءابدىماناپ ابەۋ ۇلى

2015.11.02 13:31  

　　قازاقتىڭ ءۇش ءبيىنىڭ اقساي اۋدانىنداعى ءمۇسىنى. سۋرەتتى تۇسىرگەن ماقان قاپاس ۇلى

　　گانسۋ ولكەسىندەگى بىردەن ءبىر قازاق اۆتونوميالى اۋدان، شىعىستاعى اق وتاۋ اقسايدىڭ ەلى وزدەرىن «ساحارا مەرۋەرتى-اقساي»دەپ اتايدى. 2014-جىلى تامىزدىڭ باسىندا ورتالىق اۋدارما مەكەمەسى قازاق ءبولىمىنىڭ اتاۋلاردى ارناعا ءتۇسىرۋ، كوررەكتورلىق جۇمساق بولشەك اسپابىن مامانداردىڭ ساراپتاۋىنان وتكىزۋ جۇمىسى بابىمەن اقساي اۋدانىندا بولىپ قايتتىق.

　　اقساي اۋدانىندا 2013-جىلعى ساناق بويىنشا قازاق،حانزۋ قاتارلى 12 ۇلتتىڭ 10 مىڭنان اسا ادامى جاسايدى. قازاق ۇلتى جان سانى 3 مىڭ 700 دەن استام، 1954 -جىلى اقساي قازاق اۆتونوميالى اۋدانى بولىپ قۇرىلعاندا تەڭىز دەڭگەيىنەن 2 مىڭ 800 مەتر بيىك ۇستىرتتەگى جاراتىلىستىق جاعدايى ناشار تاۋلى وڭىردە بولعان.كەيىنتىنەن اۋداننىڭ دامۋ بولاشاعىن ويلاپ گانسۋ ولكەسى ورتالىقتىڭ بەكىمى بويىنشا 1998-جىلى قازىرگى ورنىنا كوشىرىپ قونىستاندىرعان. قارىشتاپ دامۋى الەمدى جالت قاراتقان اقساي مىنە وسى.

　　اقسايداعى قازاقتاردىڭ 1930-جىلداردىڭ ىشىندە التاي، باركولدەن شىڭ شىسايدىڭ، گومينداڭ كەرتارتپا ۇكىمەتىنىڭ ەزگىسىنە توزە الماي « ۋ جەسەڭ رۋىڭمەن » دەپ شىعىسقا اۋعان ەلدىڭ سان ءولىپ، سان تىرىلگەن، تار جول،تايعاق كەشۋ باسقان ايانىشتى كەشىرمەلەرىن اقسايدىڭ ءتول تۋماسى اپەتاي مۇقاراپ ۇلىنىڭ «كيەلى كوش» دەگەن ەسسە رومانىن وقىعان جاننىڭ ءبارى بىلەدى. وعان سوقپاي-اق قويايىن.

　　اقسايدا از كۇن تۇرعانداعى كورگەندەرىم مەن سەزىنگەندەرىم مىناداي: ءبىرىنشى: اقسايداعى قازاقتار جانە ەل باستاعان ازاماتتار پارتيا ورتالىق كوميتەتىنىڭ ۇلت تەڭدىگى ساياساتىن جەتىك يگەرىپ،ساياسات جول بەرگەن كولەمدە وي ورىستەرىن كەڭگە سالىپ، ۇلتتىق تەرريتوريالى اۆتونوميا زاڭى نەگىزىندە اۆتونوميا العان قازاق ۇلتىنىڭ وبرازىن كورنەكتىلەندىرە بىلگەن. ولاردىڭ نازارىندا مەيلى قايسى ەلدە، قايسى وڭىردە جاساسا دا الەمدەگى قازاقتار ءبىر تامىردان تاراعان، سوناۋ ەرتەدەگى ساقتار، ءۇيسىن، تۇرىك، قىپشاق زامانىنان تارتىپ، قازىرگە دەيىن سول تامىردان ءوسىپ -ءونىپ، وركەن جايىپ، الەمدىك وركەنيەتكە ءوز ەسەسىن قوسىپ، بۇگىنگى كوركەيىپ، گۇلدەنگەن، دۇنيە جۇزىندەگى ۇلتتارمەن، حالىقتارمەن تەرەزەسى تەڭ داۋىرگە قادام باسقان دەپ تانيدى. سوندىقتان كوشە-كوشەلەرىندە، ساۋلەتتى سايرانجايلارىنىڭ بارىنە «تۇگەل ءسوزدىڭ ءتۇبى ءبىر، ءتۇپ اتاسى مايقى ءبي» دەيتىن دانا تاعلىم بويىنشا قازاقتىڭ ەرتەدەگى حاندارىنىڭ، بيلەرىنىڭ، باتىرلارىنىڭ مۇسىندەرىن ورناتقان.

　　ەكىنشىدەن: حانزۋ ۇلتىنىڭ «تورعاي كىشكەنە بولعانىمەن، ون ەكى مۇشەسى تولىق » دەگەنىندەي،ءوزى شاعىن اۋدان بولعانىمەن، كولەمدى مادەنيەت سارايى، ۇلتتىق سالت-سانا مۇراحايى، اۋداندى كوكونىسپەن قامدايتىن كەڭ اۋماقتى جىلىجاي، ساۋىن سيىر باعىمشىلىعى، حايۋاناتتار باقشاسى قاتارلىلار تەگىس دەرلىك بار. حايۋاناتتار باقشاسىنان تەك تيبەت، التىنتاۋ وڭىرلەرىندە عانا مەكەندەيتىن قۇلان، جابايى تۇيە، كوك ەشكى، كوكتەكە سياقتى سيرەك كەزدەسەتىن دالا اڭدارى، ۇلى تاۋدىڭ ۇلارى، قوعالى كولدىڭ قىرعاۋىلى سەكىلدىلەر كورگەننىڭ كوز جاۋىن الىپ، كورمەگەندى كوزايىم ەتىپ، كوزقۇمارىن قاندىرىپ، ءتانتى ەتەدى.

　　جوڭگو بويىنشا ەڭ ۇلكەن قازاق ءۇي دە قالانىڭ ورتاسىندا ەڭسەسىن تىك ۇستاپ، الىس، جاقىننان كەلگەن قوناقتارعا ەسىگىن ايقارا اشىپ، مەرەكە – مەيرام وتكىزۋگە ءتورىن دايارلاپ تۇر، ونى ەشكىم « مۇڭگۋباۋ - موڭعۇل ءۇيى » دەپ شاتاستىرمايدى.

　　ۇشىنشىدەن: اۋداننىڭ مادەنيەت سارايى مەن ۇلتتىق مۇراجايىنا، سۋ ءۇستى سەرۋەن جايىنا از ايالدايىق. الدىمەن مادەنيەت سارايىنا كوز توقتاتايىق، ەڭسەلى مادەنيەت سارايىندا اۋەلى كوزگە تۇسەتىنى ازاتتىقتان كەيىن پارتيا مەن ۇكىمەت تاربيەلەپ جەتىلدىرگەن ءار دارەجەلى ەڭبەك وزاتتارى مەن ءار سالادان جەتىلگەن قايراتكەرلەردىڭ سۋرەتتەرى مەن قىسقاشا تانىسترۋلارى بولدى. بۇل «ءوزىڭدى جاتتاي سيلا، جات جانىنان ءتۇڭىلسىن» دەيتىن قازاق ماقالىن ەرىكسىز ەسكە سالدى. ال ودان كەيىن مادەنيەت، ساۋىق -سايران،ۇلتتىق تۇرمىس-سالت جاساۋ-جابدىقتارى، اۋداننىڭ قازىرگى دامۋى مەن بولاشاقتىق جوبالارى ءسىزدى العا جەتەلەي بەرەدى.

　　ۇلتتىق سالت-سانا مۇراجايى الدىنا بارا قالعان جەردەن ءسىزدى قولىنا قىران كوتەرىپ، موينىنا اۋ مىلتىعىن اسىنعان،سايگۇلىك مىنگەن ايبارلى قازاق ازاماتىنىڭ ءمۇسىنى قارسى الادى، مۇراجايدىڭ ىشىنە كىرگەندە سوناۋ ساق زامانىنان بەرگى قازاق ۇلتى قونىستانعان مەكەندەردىڭ كارتاسىن كوز الدىڭىزعا جايىپ سالىپ، سول داۋىرلەردەگى شەكارالاس اۋماقتار مەن ۇلت، ۇلىستاردىڭ ەلدى مەكەندەرىن ەلەستەتەدى. سودان ارى كەڭ اۋماقتى الىپ جاتقان كىرسە شىققىسىز ەكى قابات سارايدى ەنتەلەي باسىپ ارالاي بەر. قازاقتىڭ تاريحى، مادەنيەتى، ۇلتتىق سالت -ءداستۇر جاعدايى،ءوندىرىس، تۇرمىسى، سونداي-اق اقساي اۋدانىنىڭ ساياسي، شارۋاشىلىق، مادەنيەتىن جان-جاقتى قامتىپ تانىستىراتىن مۇراجاي، وعان قويىلعانءار ءتۇرلى مۇراعاتتار 600 تۇردەن اسا، ءبىر مىڭ 200 دەن ارتىق زاتتار قويىلعان، اقسايداعى ەلىم دەپ ەڭىرەگەن ازاماتتار سول مۇراعاتتاردىڭ كوبىن بۇكىل شينجياڭدى كەزىپ ءجۇرىپ جيناعانىنا مويىنسال بولماي تۇرا المايسىڭ. ەرتەدەن تارتىپ قازىرگە دەيىن قازاق ومىرىنە بايلانىستى نەنى كورگىڭ كەلسە سونىڭ ءبارى تابىلادى. ءار ورىندا، ءار ءتۇرلى ءىس-قيمىلمەن ءسىزدى قارسى الىپ تۇرعان اق سالدى اتا، اق سامايلى انا، جىگىت - جەلەڭ، قىز، كەلىنشەك، بالالاردىڭ مۇسىندەرىن ارنايى تاپسىرىسپەن ساپاسى وزگەرمەيتىن ەرەكشە ماتەريالدان تاڭداپ لانجوۋدا جاساتىپ، جابدىعاندارىن ايتادى قارت باسشى اپەتاي مىرزا.

　　ەندى سۋ ءۇستى سەرۋەن جايىنا ات باسىن بۇرا كەتەيىن. «قۇلشىنعاعا قۇت ءۇيىر»-دەگەندى حالقىمىز تەككە ايتپاعانىن تاعى ءبىر قىرىنان اڭعارامىز. سارقىراپ اققان وزەنى جوق، جارقىراپ جاتقان اينا كولى جوق، قاقتى دالادا اينالاسى كوك ورمانمەن كومكەرىلگەن جاساندى كول كورگەن جاندى وزىنە باۋرايدى، جاساندى دەيتىنىمىز تاقىردان كول قازىپ، توپىراق،تاستارىنان كوك شوپپەن، كوك ورمانمەن كومكەرىلگەن ادەمى ەگىز توبە جاساپ، ونىڭ توبەسىنە تۇتاس تۇلعاسىن قازاقى ورنەكتەرمەن ساندەگەن قازاق ءۇي فورمالى ەكى سامالدىق جاساپ قويىپتى، سۋى الىستان باستاپ كەلىنگەن وسى سۋ قويماسىندا قايىق ءجۇزىپ، ۇيرەك قالقيدى. ماڭايىنداعى جاسىلدىڭ ءبارى وسىدان نارلەنسە، تازارتىلعان سۋى قالانىڭ اس سۋىن قامدايدى. مىنە، مۇنى قۇلشىنىستىڭ ءارقاسى دەمەي نە دەرسىڭ.

　　اۋدانعا قاراستى ەكى اۋىل، ءبىر قالاشىق ، 11 اكىمشىلىك قىستاق بار ەكەن. قالاشىققا قاراستى ءتورت الەۋمەتتىك اۋماقتىڭ ءبىرى -ۇلتتىق جاڭا قىستاق الەۋمەتتىك اۋماعى قازاق تۇرعىندارىن نەگىز ەتىپ 2004-جىلى جۇمىس باستاعان، اۋداندىق پارتكوم مەن حالىق ۇكىمەتى شارۋالاردىڭ قالاعا وتىرىقتانۋ، قالا مەن اۋىلدىڭ ءبىر تۇلعالانۋ قاجەتىنە بولا قۇرعان ورىن. بۇل الەۋمەتتىك اۋماققا قونىستانعان شارۋالار قالاشىقتاعىلارمەن ۇقساس دەڭگەيدە باسقارۋ مەن قىزمەت وتەۋدەن يگىلىكتەنەدى، قالاشىق تۇرعىندارىمەن تەڭ دەڭگەيدە وقۋعا تۇسۋدەن،ەمدەلۋدەن، ەڭ تومەنگى تۇرمىستىق قامسىزداندىرۋدان، قارتتاردىڭ تۇرمىس تولىقتاۋ قاراجاتىنان جانە كۇتىمگە الۋ ورنىنان، ارزان ماي اقىلى تۇرعىن ۇيگە كىرۋدەن، سەلبەسىپ ەمدەلۋدەن يگىلىكتەنەدى، قالالىق ۇكىمەتتىڭ نەگىزدىك قۇرىلعىلارىنان يگىلىكتەنەدى، ەكى قابات وسى شاپ -شاعىن عيماراتتا دەنساۋلىق ساقتاۋ، مادەني كوڭىل اشۋ، قارتتار كۇتىمحاناسى، شارشاسا دەمالىپ جاتاتىن توسەكتەرى، دومبىرا، قارتا، دويبى، قىل اياعى قويدىڭ اسىقتىارىنا دەيىن ءبارى دايار، اۋماعى ءبىر مىڭ 200 شارشى مەتر عيماراتتا سۋ، ەلەكتر، سيفرلى تەلەۆيزوربار، بىرنەشە تىگىن ماشيناسى تۇر، تىگىنشىلىك، كەستەشىلىكپەن شۇعىلداناتىن بيكەلەر دە كوزگە شالىندى. كىتاپ ۇيىنە قازاق ءتىلدى ءار ءتۇرلى كىتاپ، گازەت -جۋرنال قويىلىپتى.اۆتونوميا العان اۋدان عانا ەمەس،كىشكەنتاي الەۋمەتتىك اۋماقتان دا قازاقتىڭ تۇلعاسى مەن مۇندالايدى. ۇيرەنسە ۇيرەنەتىن باسقارۋ ونەرى، كورسە كوز ايىم بولاتىن ۇلگى وسى ەكەن دەگەن مارقا كوڭىلمەن اتتاندىق.

　　كەلۋ قاينارى: «ىلە كەشى» - ىلە اقپارات تورابى