بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى    

حالىق تورابى>>ءتىل-ادەبيەت

ۇلتتىڭ باستى بوگەنايىنىڭ ءبىرى ــ انا تىلىندە جازىلعان ادەبيەتى

ــ شينجياڭ قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى ورازحان احمەتپەن سۇحبات

2017.02.15 14:52     كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى

ورازحان احمەت

  نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى: ءسىز ءبىر سۇحباتىڭىزدا جازۋشى ورالحان بوكەيمەن كەزدەسۋىڭىز تۋرالى اڭگىمە ايتىپسىز، حالىققا اتى بەلگىلى ادامداردىڭ كەزدەسۋى دە كوپ اڭگىمەگە ارقاۋ بولادى. سوندىقتان قازاقتىڭ ارقالى جازۋشىلارىمەن كەزدەسۋىڭىز جونىندە ايتىپ بەرسەڭىز؟

  ورازقان احمەت: مەن ورالحان بوكەيمەن 1992-جىلى ەكى دۇركىن كەزدەستىم. العاشقىسى قازان ايىندا الماتىدا، ونان كەيىن جەلتوقساندا قۇلجادا كەزدەستىم. العاشقى كەزدەسۋىمىز تەك تانىسۋ عانا ەدى، اڭگىمەلەسە المادىق. ول كەزدە ورالحان «قازاق ادەبيەتى» گازەتىنىڭ باس رەداكتورى ەكەن، سودان ءبىر ايدان سوڭ ول قازاقستان جازۋشىلار وداعىنىڭ ورىنباسار ءتوراعاسى تولەن ابدىك باستاعان ءبىر ۋاكىلدەر ۇيىرمەسى قۇرامىندا ءبىزدىڭ ەلىمىزگە كەلگەن بولاتىن. ءبىز ولاردى شەكارادا قارسى الىپ، جول-جونەكەي تاماقتاندىرعان بولدىق تا، ۇرىمجىگە قاراي جولعا سالىپ قويدىق. مىنە، سودان ءبىر اپتا وتكەندە ولار قايتا ورالىپ قۇلجاعا كەلدى. اپتاعا جۋىق وسى ارادا بولىپ، قالامگەرلەرمەن نەشە دۇركىن اڭگىمە جيىندار وتكىزدى. وسى رەت ورالحانمەن جاقىن تانىستىم، ءبىراق، شىنىمدى ايتايىن، اۋەلدە تەك اتا ءجون سۇراسىپ ءبىراز شەشىلگەندەي بولعانىمىزبەن، ءبىزدى «ادەبيەت جونىندە سويلەسۋگە تاتىمايدى» دەپ ويلادى ما قالاي، كوبىنشە وسقىرا قاراپ، اشىلىپ سويلەمەي قويدى. مىنە، وسىنداي ءساتتىڭ بىرىندە ءتاپ-ءتاۋىر نامىستانىپ قالعان كورىنەمىن، باياعىدان ءار پالەگە ۇرىندىرۋمەن كەلە جاتقان كارى جىننىڭ باس كوتەرە قالعانى، سودان قازىر تاپ باسىپ ايتا المايمىن، ايتەۋىر، ءبىرتالاي وكپە-رەنىشتى ءسوز ايتسام كەرەك. مىنە، سول ورايدا ونىڭ شىعارمالارى جونىندەگى كوزقاراسىمدى دا اشىق ايتتىم، اسىرەسە، «سايتان كوپىر» جونىندەگى پىكىرىم وعان توسىن سەزىلگەندەي، ءبىر ءتۇرلى تاڭىرقاپ: «ءسىز مەنىڭ شىعارمالارىمدى وقىعان ەكەنسىز عوي، وقىعان ادام البەتتە پىكىر ايتا الادى. ال، ءبىزدىڭ مىنا مىقتىلار (يەگىن كوتەرىپ انادايدا وتىرعان جولداستارىن نۇسقادى) ءوز شىعارمالارىنان باسقا ەشكىمدى وقىمايدى. سوندىقتان پىكىر دە ايتپايدى»، − دەدى. بار بولعانى سول، وسىدان كەيىن بىرنەشە كۇن جايىمىز جاراسقانداي بوپ، تالاي-تالاي اڭگىمە-دۇكەن قۇردىق، جاس قالامگەرلەرمەن جەكە-دارا سۇحبات ۇيىمداستىرىپ بەردىم. وسى سەبەپتى ماعان ريزا بوپ قالعان ءتارىزدى، ەندى ءبىر اڭگىمەلەسكەنىمىزدە وتباسى جونىندە، تۋعان جەرى جونىندە سىر شەرتتى. بۇل جەلتوقساننىڭ سوڭعى مەزگىلى ەدى، ولاردى كۇن سۋىق، جول تايعاناق بولعاندىقتان سىرت اۋداندارعا اپارا المادىق، قۇلجا توڭىرەگىندەگى قازاقتار شوعىرلانعان اۋىل-فەرمالاردىڭ ءبىر-ەكەۋىنە بارىپ، حالىق تۇرمىسىمەن تانىسىپ قايتتى. الدىن الا دايىندىعىمىز بولماعاندىقتان، تۇسىرگەن ۇيلەرىمىز شەتىنەن جۇپىنى، كۇتىپ الۋىمىز دا تىم كوڭىلدەگىدەي بولعان جوق. سول ءۇشىن ءوزىمىز دە قاتتى ىڭعايسىزداندىق. ءبىراق، ءبىر عاجابى، بۇعان مەيماندارىمىزدىڭ بىردە-ءبىرى رەنجىگەن جوق. ال، ورالحان بولسا، ءتىپتى، ءبىر ەرەكشە جاڭالىققا كەزدەسكەندەي ءدان ريزا بولدى. «مىنالاردىڭ كەدەيلىگى-بايلىعى ءوز الدىنا، ەش جاساندىلىعى جوق قازاق اۋىلىن كوردىك»، − دەپ كەتەر-كەتكەنشە قايتا-قايتا ايتىپ ءجۇردى. بالكىم، وسىنىڭ اسەرى بولۋى كەرەك، جۇرەرىندە مەنى قايتا-قايتا قۇشاقتاپ: «اۋىلدارىڭىزدى كورسەتكەندەرىڭىزگە راقىمەت، كەلەر جىلى ءسىزدى شاقىرامىن، كاتونقاراعايعا ەرتىپ بارىپ اۋىلىمدى كورسەتەمىن» − دەدى. مەن دە بارۋ جونىندە ۋادە بەردىم. ءبىراق، وعان ءناسىپ بولمادى. ارادا ءۇش-ءتورت اي وتەر-وتپەستەن ورالحاننىڭ دۇنيەدەن وتكەندىگىن ەستىدىك. ايتكەنمەن ۋادە دەگەن ۋادە، اقىرى اراعا جيىرما جىل سالىپ، ەكى مىڭ ون ەكىنشى جىلى قىركۇيەكتىڭ سوڭىندا كاتونقاراعايعا باردىم. شىڭعىستاي اۋىلىنداعى ورالحانىنڭ ءوزى تۇرعان ءۇيى مۇراجايعا اينالعان ەكەن، سول ۇيگە باس سۇعىپ قۇران باعىشتادىم، مۇراجاي ەستەلىگىنە قولتاڭبا قالتىردىم. ارناۋلى مۇراجاي قارايتىن ادام جوق سەكىلدى، ءبىز انا-مىنادان سۇراستىرىپ ءجۇرىپ ورالحاننىڭ ءۇيىن تاپساق تا، ەسىك اشاتىن ادام بولماي نەداۋىر توسىپ قالدىق. سودان كوپ ىزدەستىرۋ ناتيجەسىندە ايتەۋىر، ءۇيدىڭ كىلتى ورالحانعا تۋىس بوپ كەلەتىن ءبىر جىگىتتە ەكەنىن بىلدىك. اقىرى ول ازاماتتى تاۋىپ مۇراجايعا كىردىك.

  قالاي ەكەنى، سول كەزدەردە ورالحان مارقۇم ماعان ءبىر ءتۇرلى رۋحاني قاربالاستىقتا جۇرگەن ادامداي ءبىلىنىپ ەدى. ونىڭ ۇستىنە كوڭىلى تىم نازىك، بولماشى ءىستى دە كىدى تۇتا بەرەتىن سياقتاندى. اينالاسىنا كەكيە قارايتىن تاكاپپارلىعى جانە بار. ونىڭ وسىنداي توسىن مىنەزى ءبىزدى ءبىر-ەكى دۇركىن ىڭعايسىز كۇيگە دە ءتۇسىردى. سونىڭ ءبىر مىسالى مىناۋ: قازاقستاننىڭ جازۋشىلار ۇيىرمەسى شەكارادان تۇستە ءوتتى، جانە دە قۇلجاعا بۇرىلماي توتەلەپ ۇرىمجىگە تارتاتىن بوپ تۇر. كۇن دە سۋىق. سوندىقتان قورعاس اۋدانىنىڭ باسشىلارى لاۋساگۇن قالاشىعىندا ولاردى ءبىر اسحاناعا ءتۇسىرىپ تۇسكى تاماق بەردى. ارنايى قوناعاسى بولماعاندىقتان، مەيماندارىمىز بار، ولاردى قارسى الىپ شىققاندارىمىز بار، جاپا-تارماعاي ەكى-ءۇش ۇستەلگە ءوز ەركىمىزشە جايعاستىق، سويتسە دە، قالىپتاسقان قاعيدامىز بويىنشا «اركىم ءوز ورنىن تاپتى». ۇيىرمە باستىعى تولەن ابدىك اينالاسىنداعى بىرنەشە مەيماندى ءبىزدىڭ شەن-شەكپەندىلەرىمىز قاۋمالاپ ءبىر ۇستەلگە ىڭعايلانا بەردى دە، ەندى ورالحان باستاعان بىرنەشەۋى ءبىزدىڭ قاتارىمىزدا وتىرىپ قالدى. بۇل جاعداي ەلەپ-ەسكەرىلمەگەندەي بوپ ءبىلىندى مە قالاي، ورالحاننىڭ جاتىپ كەپ بۇلىنگەنى. ءجوندى تاماق تا ىشپەدى. سول قىڭىرايعاننان قىڭىرايىپ جولعا ءتۇستى. ونىڭ وسى كوڭىل كۇيىن وزگەلەر تىم اڭعارىپ كەتپەگەنىمەن، قاسىندا وتىرعان مەن تولىق ءتۇسىندىم. سودان قۇلجاعا قايتىپ ورالعان سوڭ ايتەۋىر، ورالحاندى رەنجىتىپ الماۋعا تىرىستىم، اينالاما دا سونى ەسكەرتۋمەن بولدىم. ونان سوڭ ۋايىمشىل ما قالاي، ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە ءوزىنىڭ جالعىزدىعىن، بالالارىنىڭ كىشكەنە ەكەندىگىن ايتا بەردى. اراق ىشپەيدى ەكەن، ازداپ زورلاپ كورىپ ەك، «جۇرەك اۋرۋىم بار» دەپ ماڭايلاتپاي قويدى. ءبىراق، انشەيىن سىلتاۋعا بالاپ ول سوزىنە سەنبەدىك. ويتكەنى تەمەكىنى قالىپتان تىس كوپ تارتادى ەكەن، اۋەلى تۇندە تاۋسىلىپ قالۋىنان الاڭداپ، دۇكەندەر جابىلماي تۇرىپ تەمەكىنى قامداپ الىپ ءجۇردى. ال، ءبىز بىلەتىن جۇرەك دىمكاسى بارلار ەڭ الدىمەن وسى تەمەكىدەن تيىلادى ەمەس پە، سەنبەۋ سەبەبىمىز وسى بولاتىن. سويتسەك ءسوزى شىن ەكەن. بەرگەنىنەن بەرەرى كوپ ساڭلاق جازۋشى تۇيىقسىز كوز جۇمدى.

  شىنى كەرەك، ول مەنىڭ شىعارمالارىمدى وقىماعان ەكەن، مەن ەمەس-اۋ، جۇڭگو قازاق قالامگەرلەرىنەن بىردە-ءبىر شىعارما وقىماپتى. سوندىقتان، ونىمەن تەك وقىرماندىق بايلانىستا بولدىم. اسىرماي-جاسىرماي ايتار بولسام، مەن كورگەن ورالحان مىنە وسى.

  ءيا، ودان وزگە مەنىڭ ادەبيەت جونىندە كوبىرەك اڭگىمەلەسكەن جازۋشىم − مۇحتار ماعاۋين بولدى. ونىمەن دە سول ورالحانمەن بىرگە كەلگەن ساپارىندا تانىستىم، ول ورالحان ايتقانداي «كىتاپ وقىمايتىنداردان» ەمەس كورىنەدى. سىرتتاي قاراعاندا تۇيىقتاۋ بايقالعانىمەن، ءوزارا سۇحباتقا كەلگەندە تىم اشىق-جارقىن ەكەن. ايتاتىنى − ىلعي كىتاپ جونىندەگى اڭگىمەلەر. ءبىز وقىپ كورمەگەن ءبىرتالاي كىتاپتاردى دا تىلگە الىپ وتىردى. ونىڭ مىنە وسى مىنەزى قالام ۇستاعان ءبىرتالايىمىزدى قىزىقتىرىپ قويعان سەكىلدى، ۇلكەن-كىشىمىز قاشان كەتەر-كەتكەنشە ونى اڭگىمەگە تارتۋمەن بولدىق. مەن ماعاۋين شىعارمالارىمەن تالايدان بەرى تانىس بولاتىنمىن. «الاساپىراندى» وقىعانمىن، اسىرەسە، ونىڭ قۇراستىرۋىمەن شىققان «ءۇش عاسىر جىرلايدى»، «بەس عاسىر جىرلايدى» دەگەن كىتاپتار ماعان باعا جەتپەس رۋحاني ولجا بوپ بىلىنگەن ەدى. سوندىقتان وعان ۇلكەن قۇرمەتپەن قارادىم. ونىڭ كوپ شىعارما وقيتىندىعىنىڭ جانە ءبىر دالەلى − وزگە اتاقتىلار بىلاي تۇرسىن، اۋەلى مەنىڭ دە ءبىردى-ەكىلى اڭگىمەمدى تىلگە الدى. كوڭىلىنە جاققاندىقتان ونىڭ ءبىرىن («جىر قاينارى») ءوزى باسقاراتىن «جۇلدىزعا» بەرىپتى. ءوزى توتەشەنى جاقسى تانيدى ەكەن، سول جولى مەنىڭ «ىلە ايدىنى» جۋرنالىندا جارىق كورگەن «تولقىندى كول» دەگەن اڭگىمەمدى الىپ كەتىپ، تاعى دا «جۇلدىزدا» جاريالادى. ال، كەيىن، 2001-جىلى جازدا ابىلاش قاسىمبەك ۇلى ەكەۋىمىز امانداسا بارعانىمىزدا امان-سالەمنەن سوڭ: «جازۋشىنىڭ الۋەتىن ءبىر شىعارما ارقىلى دا تانۋعا بولادى، مەن ءسىزدىڭ اڭگىمەلەرىڭىزگە عاشىق بوپ قالدىم، جانە بىرەۋىن بەرىڭىز»، − دەدى. مەن كوپ كەشىكپەي سول جىلى «شۇعىلادا» جارىق كورگەن «دۇرەگەي» دەگەن شاعىن حيكاياتىمدى بەردىم، ول شىعارمام «جۇلدىزدىڭ» 2002-جىلعى 2-سانىندا شىقتى. مەن وسى جاعدايدى ۇنەمى ەستە ساقتاپ، وزگەنىڭ ەڭبەگىنە قۇرمەتپەن قاراۋدى كوبىنە-كوپ دارىپتەۋمەن كەلەمىن. ءيا، وزگەنىڭ ەڭبەگىندەگى ارتىقشىلىقتى كورە بىلۋمەن، باعالاي بىلۋمەن ەشكىمنىڭ تۇعىرى الاسارماق ەمەس.

  ن. قۇرمانجان ۇلى: العاش حات تانىعاندا قولىڭىزعا ىلىنگەنى قانداي كىتاپتار بولدى ەكەن، ەسىڭىزگە تۇسىرە الاسىز با؟ ول كەزدە كىتاپتى قايدان الىپ وقيتىن ەدىڭىز، كەيىن قانداي ادەبي قاينارلاردان سۋسىندادىڭىز؟

  و. احمەت: مەن ءبىرشاما ساۋاتتى وتباسىندا دۇنيەگە كەلىپپىن. اتام − احمەت حاجى كونەشە-جاڭاشا وقىعان، جانە دە 20-عاسىردىڭ 30-جىلدارىندا ءوز قاراجاتىمەن مەكتەپ تە اشقان كىسى ەكەن. سوندىقتان اينالاداعى بىلىكتى، ءبىلىمدى ادامدار ۇيىمىزگە كوپ كەلەتىن. مەن جالپى ىلە كولەمىندەگى ءبىلىمدى ادامداردىڭ ءبىرتالايىن كورىپ ءوستىم. عيبراتتى اڭگىمەلەرىن تىڭداپ ءوستىم. اينالام تەگىس ساۋاتتى ادامدار بولعاندىقتان، مەكتەپ بەتىن كورمەي تۇرىپ-اق ەستۋىم بويىنشا ولەڭدەر مەن تاقپاقتار جاتتادىم. ءماسالان، «كەل، بالالار وقىلىق»، «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «قىس» دەگەن ولەڭدەر جانە «بالالار، وقۋعا بار جاتپا قاراپ» دەگەن ءاندى ۇيرەندىم. كەيىن كەلە ول ولەڭدەردىڭ ىبىراي التىنسارين بابامىز بەن ۇلى ابايدىڭ شىعارمالارى ەكەنىن ۇقتىم. ال، ءان ۇلى ۇستاز احىمەت بايتۇرسىن ۇلىنىڭ مەكتەپ بالالارىنا ارناپ جازعان ءانى ەكەن. جاڭىلماسام، ەڭ العاش جاتتاعان حيسام «قىز جىبەك» بولدى. باسپادان شىققان ەمەس، قولمەن كوشىرىلگەن نۇسقاسىنان بىرەۋ وقىپ بەرىپ، تامام بالا جاتتاۋشى ەدىك. سوندا وزىمنەن ۇلكەن اعا-اپەكەلەرىمنەن بۇرىن مەن جاتتاپ الىپ ءجۇردىم. ول كەزدە التى-جەتى جاس شاماسىندا بولۋىم كەرەك. ال، ەركىن حات تانىعان شاعىمداعى العاشقى بەتىن اشقان كىتابىم − تاڭجارىق جولدى ۇلىنىڭ ولەڭدەر جيناعى ەدى. ءالى ەسىمدە، بۇل كىتاپتى اكەم قۇلجادان الىپ كەلىپ مەنىڭ قولىما ۇستاتتى. بۇل، 1948-جىلدىڭ كوكتەمى بولاتىن. ول كىتاپتىڭ اتى − قازىرگى ايتىپ جۇرگەندەي «العاشقى جيناق» ەمەس، «تۇرمە حالى». بۇل كىتاپ ءبىزدىڭ ۇيدە ۇزاق ساقتالدى. سوندىقتان مەن وسى كىتاپتاعى بار ولەڭدى تۇگەل دەرلىك جاتتاپ الدىم. سەنەر بولساڭ، ونىڭ ءبىرتالايىن ءالى كۇنگە ۇمىتپاي كەلەمىن. ونان سوڭ قولىما «اباي» رومانى ءتۇستى. ۇمىتپاسام، 1950-جىلدىڭ جازى بولۋ كەرەك، اجەمە ەرىپ موينى قاشىقتاۋ جەردەگى ءبىر جەگجاتتىڭ ۇيىنە بارعان ەدىم، سول ساپاردا الدەبىر ءۇيدىڭ ۋىق قارىنا قىستىرىلعان ۇلكەن كىتاپقا كوزىم ءتۇستى. ۇلكەندەر جاعى اڭگىمەگە اينالعاندا، مەن سول كىتاپتى اقىرىن الىپ بەتىن اشتىم. ەڭ اۋەلى قاسقا ماڭداي، كەلبەتتى ءبىر ادامنىڭ سۋرەتى كوزىمە ءتۇستى. ودان ارى توقتالماي وقي جونەلدىم. ءارى تۇسىنىكتى، ءارى ىرعاقتى جولدار بالالىق قيالىمدى قيىرعا جەتەكتەپ الا جونەلگەندەي بولدى. سونداعى «ءۇش كۇندىك جولدىڭ سوڭعى كۇنىنە بالا شاكىرت بارىن سالدى» دەپ باستالاتىن جولداردى ەكى قايتالاپ جۇرمەي-اق، تابان استىندا جاتتاپ الدىم. قايتاردا وسى كىتاپتى اجەم مەن ءۇشىن اتتاي قالاپ-سۇراپ الدى. ۇيگە كەلىپ قايتالاپ-قايتالاپ وقىدىم. اسىرەسە، سول روماندا سۋرەتتەلگەن كۇرەڭسەسى مەن كودەسى جەلمەن تولقىنداعان ەرالى جازىعى، ءوزىمىزدىڭ اناۋ ورتا جايلاۋدىڭ تامىز شاعىنداعى كورىنىسىندەي بوپ ەلەستەدى. سودان وسىنشاما ۇقساستىققا تاڭىرقايمىن كەپ. بۇل «اباي» رومانىنڭ 1-كىتابى ەكەن. كەيىن، اراعا بىرنەشە جىل سالىپ 2-كىتابىن، ونان سوڭ «اباي جولىن» وقىدىم. كەيىنگى وقىعان كىتاپتارىمدى بالكىم، قازىر ساناپ تا بەرە الماسپىن، سويتسە دە، سول كىتاپتاردىڭ بىردە-ءبىرى مەنى سول «ابايداي» قىزىقتىرا العان جوق. قازىر ويلاسام، مەنىڭ ادەبيەتكە اۋەستىگىم وسى كىتاپتى وقۋدان باستالعان سەكىلدى. ويتكەنى، كۇنى بۇگىن سول كىتاپتى العاش وقىعان كەزىمدەگى كوڭىل كۇيىمدى ءالى دە ۇمىتا الماي ءجۇرمىن.

  مەنىڭ كىتاپ وقۋعا ىنتالانا باستاعان كەزىمدە وقيتىن كىتاپ از ەمەس بولاتىن. ويتكەنى، ءبىزدىڭ اۋدان شەكاراعا ورنالاسقاندىقتان، كەڭەس وداعىنىڭ ازاماتتارى دا ءبىرشاما كوپ بولاتىن. سوندىقتان بولۋ كەرەك، «كەڭەس ازاماتتار قوعامى» دەيتىن قوعامدىق ۇيىم دا بار ەدى. مىنە، سول قوعامدىق ۇيىم اۋدان قالاشىعىنان كىتاپ وقۋ ءۇيىن اشقان ەكەن. باسىم كوبى قازاق تىلىندەگى كىتاپتار. ونىڭ ۇستىنە، قازاقستاندا قازىر «توتە جازۋ» دەپ جۇرگەن اراب الفاۆيتى ءالى دە قولدانىستان قالماعان بولاتىن. سوندىقتان بۇل كىتاپ وقۋ ۇيىندە كوبىنشە وسى توتە جازۋداعى كىتاپ-جۋرنالدار تۇراتىن. ءار كۇنى كەشكە قاراي، ال، دەمالىس كۇندەرى مەن مەرەكە-مەيرامداردا تولىق كۇن اشىلادى. ۇنەمىلىك وقىرماندارعا ۇزاق ۋاقىت وقۋ ءۇشىن دە كىتاپ بەرىپ تۇرادى. مەن اۋدان قالاشىعىنان وقىعان كەزىمدە ءار كۇنگى ەكى-ءۇش ساعاتتىق كەشكى ۋاقىتىمدى وسى كىتاپ وقۋ ۇيىندە وتكىزىپ ءجۇردىم. جاسىراتىنى جوق، بۇل كەزدە كەڭەستەر وداعىنىڭ ىقپالى توتەنشە جوعارى ەدى. ولاردىڭ كىتاپتارى كىتاپحانالاردا ەركىن ساتىلاتىن. ءتىپتى، اندا-ساندا جۇرت «جاڭا كىتاپ كەلىپتى» دەپ ۇزىننان-ۇزاق كەزەككە دە تۇرىپ كەتەتىن. بۇل جاعداي تۇپ-تۋرا ءبىز ورتالاۋ مەكتەپ بىتىرگەن 1955-جىلعا دەيىن جالعاستى. سوندىقتان مەن وسى جىلداردىڭ وزىندە-اق، شەكسپيردەن لەف. تولستويعا دەيىنگى الەم ادەبيەت الىپتارى مەن لۋشۇن باستاعان حانزۋ ادەبيەتى سەركەلەرىمەن تانىسىپ بولعان ەدىم. مىنە، مەنى سۋسىنداتقان سول ادەبي قاينارلاردىڭ وسىنداي-وسىنداي ەلىكتىرۋلەرى مەن ەلەستەرى قىزىقتىرا-قىزىقتىرا ءجۇرىپ، كۇندەردىڭ كۇنىندە مىنا ادەبيەت دەيتىن داڭعازاسى مەن حاۋىپ-قاتەرى مول قيىن جولعا قالايدان-قالاي ءتۇسىرىپ جىبەرگەنىن بىلمەي دە قالدىم.

  ن.قۇرمانجان ۇلى: كەيدە جازىلۋ ۇستىندەگى شىعارماڭىزدى وقىرماننىڭ قالاي قابىلدايتىنىن ءبىلۋ ءۇشىن بىرەۋلەرگە كورسەتەتىن، پىكىر-كەڭەس تىڭدايتىن كەزدەرىڭىز بولدى ما؟

  و. احمەت: كوركەم شىعارما − جەكە ادامنىڭ رۋحاني ەڭبەك جەمىسى. ونى وزگەلەرگە كورسەتۋ-كورسەتپەۋ، پىكىر الۋ-الماۋ دەگەن ول دا جەكە قالامگەردىڭ ءىسى. ول جونىندە بەلگىلەنگەن ەشبىر قاعيدا جوق. ال، مەنىڭ وزىمە ءتان ۇستانىمىم: اينالاما نە جازاتىنىمدى ايتسام دا، قولعا العان شىعارمامنىڭ وي جەلىسى مەن ماقسات-باعدارىن استە ايتپايمىن، قاشان جازىپ بولعانشا ەشكىمگە كورسەتپەيمىن، پىكىر دە سۇرامايمىن. نەگە دەسەڭ، ادامداردىڭ دۇنيە تانىمى مەن اۋەستىگىندە وزىندىك دارالىق بولاتىندىقتان، سەن قيۋلاستىرعان وقيعالار مەن شەشىمدەرگە باسقالاردىڭ وزگەشە كوزقاراستا بولۋى بەك مۇمكىن. مۇنداي جاعدايدا قالاي بولماسىن وي جەلىسىنە سەلكەۋ تۇسەدى، كوڭىلگە كۇدىك ۇيالايدى. سودان بارىپ ءوزىڭ قالاماعان ءبىر باعىتقا بەتتەپ كەتۋىڭ دە عاجاپ ەمەس. ارينە، بۇل مەنىڭ جەكە ۇستانىمىم، كوپتىڭ كەڭەسىن الىپ، قايتالاي وڭدەۋمەن جاقسى شىعارمالار بەرگەن جازۋشىلاردى دا ەستىپ-ءبىلىپ ءجۇرمىز. سوندىقتان، بۇل جونىندە تەك «ءار قالامگەردىڭ ءوز ۇستانىمى وزىنە» دەگەن ۋاجدەن وزگە ەشنارسە ايتا الماق ەمەسپىن. ال، جازىپ بولعان سوڭ قوعامدىق پىكىردى بايقاپ كورۋدىڭ ەش زيانى جوق، سوندا دا «شىبىن سويساڭ دا قاساپشىعا سويعىز» دەگەن بار، كورسەتسەڭ دە ادەبيەت بىلگىرلەرىنە كورسەت، سولاردان پىكىر ال!

  ن. قۇرمانجان ۇلى: جازۋشىلاردىڭ ءبىرتالايى ادەبيەت ساپارىن ولەڭمەن باستاپ، كەيىندەپ قارا سوزگە ات باسىن بۇرعان دەسەدى، ءسىزدىڭ پروزادان باسقا جانرلاردا قالام قۋاتىڭىزدى سىناعان كەزدەرىڭىز بولدى ما؟

  و. احمەت: ارينە، ءار ادامنىڭ وزىندىك تۇرمىس جاعدايى، قوعامدىق ورتاسى باسقا-باسقا بولاتىنى سەكىلدى، ءار قالامگەردىڭ ادەبيەتكە كەلۋ جولى دا باسقا-باسقا بولادى. بىرەۋلەر تۋادا بىتكەن تابيعي بەيىمدىلىگىنىڭ ارقاسىندا ادەبيەتكە كەلەدى، ەندى بىرەۋلەر ىزدەنىپ ءجۇرىپ، تالاپتانىپ ءجۇرىپ ادەبيەت شەرۋىنە قوسىلادى. ەندى قاي جانردا قالام تەربەۋ دەگەنگە كەلسەك، ونى ءار قالامگەردىڭ ءوز بەيىمدىلىگى مەن قىزىعۋى بەلگىلەيدى. پويەزيا قازاق ادەبيەتى جونىنەن ايتقاندا، باستاماشى جانر، سال-سەرىگە جولداس بولعان سەتەر جانر. بۇل جانرعا قالامگەرلەرىمىزدىڭ دە، وقىرماندارىمىزدىڭ دا قۇرمەتى الابوتەن. سوندىقتان ءوز قارىمىن تۇسىنگەن كەيبىر قالامگەرلەر بۇل جانردا شاڭ قاۋىپ جۇرگىسى كەلمەگەندىكتەن، ىڭ-جىڭسىز باسقا جانرعا اۋىسىپ كەتەدى. ارينە، بۇل دا تالانتتاردىڭ قولىنان عانا كەلەتىن تىرلىك. ال، اناۋ شاما-شارقىن مولشەرلەي الماي، قاي-قاشاندا ءوزىن پويەزيانىڭ ءزاۋ بيىگىندە تۇرعانداي سەزىنەتىن قىرتىمباي اقىندار ولە-ولگەنشە شاڭ قاپقانى قاپقان. شىنىمدى ايتسام، باسپا بەتىندە ولەڭ جاريالاپ كورمەسەم دە، مەن دە وزىمشە ولەڭ جازۋعا تالاپتانىپ كورگەنمىن، ەگەر سول بەتىممەن كەتە بەرەتىن بولسام، بۇتىپ-شاتىپ بولسا دا بىردەمە جازىپ «اقىن» اتالۋىم دا مۇمكىن ەدى. ايتەۋىر، ابىروي بولعاندا ونداي قاتەرلى جولدان اياعىمدى تەز تارتتىم. نەگە دەسەڭ، مەن بۇل جولعا باسسام شاڭ قاباتىنىمدى ەرتە ءتۇسىندىم. «تۇسىنەيىن» دەپ تە تۇسىنگەم جوق، كوز الدىمداعى شىندىق ەرىكسىز ءتۇسىندىردى. ويتكەنى، وزىمشە نامىستانىپ كۇندىز-ءتۇنى ولەڭ جازسام دا، ەش قينالماي-اق ولەڭ جازىپ جۇرگەن دوستارىما تەڭەلە المادىم. ءوزىمنىڭ بۇل شىندىقتى مويىنداعىم كەلمەسە دە، باسەكەلەس دوستارىم بەتىڭ-ءجۇزىڭ دەمەستەن: «سەن اقىن بولا المايسىڭ» دەپ اشىق ايتتى. اۋەلدە ولاردىڭ سوزىنە شامدانسام دا، اقىرى ءبارىبىر شىندىققا مويىنسال بولدىم. ولەڭ جازۋعا قانشا قۇشتار بولسام دا، تۋاسى بەيىمدىلىك جاعىنان مەن پويەزيانىڭ ادامى ەمەس ەكەنىمدى تولىق ءتۇسىندىم، سودان اقىن بولۋ سىندى ەسەك دامەدەن باز كەشتىم دە، قارا سوزگە ءبىرجولاتا اۋىستىم. ماقتانعان ەمەس، قارا سوزگە ازداپ بەيىمدىلىگىم بار بولاتىن. ورتا مەكتەپتە مۇعالىم تاپسىرماسىمەن ۇساق-تۇيەك اڭگىمەسىماقتار مەن سۋرەتتەۋلەر جازعانمىن. ادەبيەت مۇعالىمىنەن ماقتاۋ ەستىگەنىم دە بار. ءبىراق، مىنا بوزبالالىق ساناتقا ءىلىنىپ قالعان شاقتا، اسىرەسە، قىزدار الدىندا ولەڭدەتپەي ءجۇرۋ ءبىر ءتۇرلى كەمىستىكتەي ءبىلىندى. كەيبىر ساباقتاستارىمنىڭ قىزعا جازعان حاتىنىڭ ءوزى مۇقىم مەكتەپكە تاراپ، ءان بوپ شىرقالىپ جۇرسە، قالاي عانا قارا ءسوزدى قاعازعا ءتۇسىرىپ تۇيتىڭدەپ وتىراسىڭ؟ اعىل-تەگىل توگىلىپ تۇرعان ولەڭ بولماسا، قىرسىقتى قىزدار قارا سوزبەن جازعان جۇرەك جاردى حاتىڭا پىسقىرىپ تا قارامايدى. شىنىمدى ايتسام، مىنە، وسىنداي قاجەتتىلىك مەنى ولەڭ جازۋ سىندى قولدان كەلمەس ىسكە ۇمتىلدىرعان ەدى. سودان قانشا زورلانىپ باقسام دا قىز شىركىندەرگە ولەڭدەتىپ بىردە-ءبىر حات جازا المادىم، جانە دە بىردە-ءبىر ولەڭىمدى گازەت-جۋرنالعا ۇسىنبادىم. بۇل قىلىعىم ءوز كەزىندە باسقالارعا ەمەس، وزىمە دە ۇلكەن كەمىستىك سانالىپ، تالاي ورتادا بەتىمنىڭ قىزارعانى بار. قازىر ەسكە السام، ءوز بەيىمدىلىگمدى ەرتەرەك تۇسىنگەن سول قىلىعىما ءدان ريزا بولامىن. مەنىڭ اقىن بولا المايتىنىمدى سەزىپ، دەر كەزىندە ەسكەرتۋ جاساعان دوستارىما دا العىسىم شەكسىز. مەنىڭ اقىندىق تاريحىمنىڭ ۇزىن ىرعاسى مىنە وسى. سودان كەيىن ولەڭنىڭ ماڭىن باسقان ەمەسپىن. ءتىپتى، پروزادان وزگە جانرعا قالام تەربەپ تە كورگەم جوق. ونىڭ سەبەبى جونىندە بۇرىن دا ايتقان ەدىم، سويتسە دە سۇراپ قالعان ەكەنسىڭ، تاعى دا جاۋاپ بەرەيىن: ءوز مۇمكىندىگىمە، شاما-شارقىما قارادىم. «الۋان-الۋان جۇيرىك بار، الىنە قاراپ جۇگىرەدى» دەگەن ەمەس پە، «وزگەلەر بار جانردا جازىپ ءجۇرىپتى» دەپ ەلمەن باسەكەگە تۇسكەندەي بوپ، ورىندى-ورىنسىز سابالانا بەرۋ كىسىگە ابىروي اپەرمەيدى. ويتكەنى، ادامنىڭ رۋحاني كۇش-قۋاتى شەكتى، سوندىقتان ادەبيەتتىڭ بار جانرىندا تابىسقا جەتكەن تالانتتار كوپ ەمەس، ءتىپتى، ساۋساقپەن ساناپ الارلىق دارەجەدە دەسە دە بولاتىنداي از. مەن ءوزىمنىڭ ونداي از ساندى ەرەكشە تالانتتار قاتارىندا ەمەس ەكەنىمدى ءاۋ باستان-اق جاقسى تۇسىنەتىنمىن. سوندىقتان، قول جەتپەسكە قول سوزىپ اۋرە بولعىم كەلمەدى. ءوزىمنىڭ ءور-ەڭىسىن تانىپ قالعان وسى پروزانىڭ كەڭ داڭعىلىمەن شارقىش اربامدى ايداپ كەتە باردىم. ەگەر مەنىڭ وسى ۇزاق جىلدىق ادەبي ساپارىمدا «ازدى-كوپتى تابىس بار» دەپ قارالاتىن بولسا، وندا ول تابىستى «ءوز مۇمكىندىگىن ءتۇسىنۋدىڭ ناتيجەسى» دەپ ويلاڭىزدار.

  ن. قۇرمانجان ۇلى: شابىت پەن ەڭبەك جايلى قانداي كوزقاراستاسىز؟

  و. احمەت: شابىت دەگەنىمىز، مەنشە، جاسامپازدىق ەڭبەككە دەگەن رۋحاني دايىندىقتىڭ تولىق پىسىپ-جەتىلۋ مەزگىلى. ونى مويىنداماۋعا استە بولمايدى. ءوز تاجىريبەم بويىنشا ايتار بولسام: ەشبىر شىعارمامدى ويىمدا ابدەن پىسىرىپ الماي تۇرىپ، قالامدى قولعا العان ەمەسپىن. كەيدە زورلانىپ كەپ ۇستەلگە وتىرار بولسام، كەۋدەم ءوز-وزىنەن قاڭعىراپ، ەكى ءسوزدىڭ باسىن قۇراي الماي قور بولامىن. ال، شىعارمانىڭ وقيعا جۇلگەسى ابدەن قالىپتاسىپ، ايتاتىن پىكىرىڭ ايقىنداپ بولعان ءبىر ساتتە، قۇي سەن، قۇي سەنبە، ەرتەنى ەرتە، كەشتى كەش دەمەي ءبىر الاقۇيىن ىنتا ءوز-وزىنەن پايدا بولا قالادى دا، قالامدى ەرىكسىز قولعا الامىن. اۋەلى دەر كەزىندە ۇستەلگە وتىرماسام، ويىما ساپ ەتە تۇسكەن ۇتىمدى تىركەستەر مەن كوركەم سۋرەتتەر اياق استىنان ەسىمنەن كوتەرىلىپ كەتەدى. مۇنداي «اتتەگەن-اي» ساتتەردى دە تالاي-تالاي باستان كەشكەنمىن. كەيدە وسىنداي ىنتامەن قاعاز بەتىنە تۇسكەن جازبالار ءزاۋ-ءزالىم جوعالىپ قالاتىنداي بولسا، ونىڭ قالپىن قۇراتپاي قايتادان جازىپ شىعۋ قالامگەرگە وتە اۋىر تيەدى. ءتىپتى، قالپىنا كەلتىرە الماۋىڭ دا بەك مۇمكىن. جاسىراتىنى جوق، مىنە، وسىنداي ءوز باسىمنىڭ تاجىريبە ساباعى شابىت سىندى سيقىر كۇشكە ەرىكسىزدەن مويىنسال ەتىپ ءجۇر. ءبىراق، قالاي دەسەڭ سولاي دە، شابىت − جاسامپازدىق وي مەن قاجىرلى ەڭبەكتىڭ جەمىسى. ۇزدىكسىز ويلانۋ، ۇزدىكسىز جازىپ-سىزۋ كەزى كەلگەندە ىنتاڭدى ارتتىرادى. شابىتىڭدى وياتادى.

  ەگەر تەرەڭىرەك بويلاپ كورسەك، ادام عانا ەمەس، اتتىڭ دا، قۇستىڭ دا شابىتتى شاعى بولاتىنىن بايقايمىز. ولاردىڭ شابىتى دا ءوز-وزىنەن ەمەس، اتبەگىنىڭ، قۇسبەگىنىڭ باپتاۋى ارقاسىندا پايدا بولادى. حالقىمىز اتتىڭ مۇنداي جۇگىرىس تىلەگەن شابىتتى شاعىن «قىل بابىنا كەلىپتى» دەپ، ال قولعا تۇرماي الابۇرتقان قىراندى «زار كۇيىنە كەلىپتى» دەسەدى. ءبىراق، ومىردەگى بار قۇبىلىس ولشەمدى ءبىر قاعيدامەن دامي بەرمەيدى. ولشەمگە تۇسپەيتىن، قاعيداعا سيمايتىن قۇبىلىستار دا كەزدەسەدى. ەكىنىڭ ءبىرى دەمەسەك تە، اتبەگىنىڭ الدىن كورمەگەن اتتىڭ بايگە الىپ، قۇسبەگىنىڭ باپتاۋىنسىز تۇلكى العان بۇركىتتى تالاي-تالاي كورگەنىمىز بار. مۇنداي ات پەن قۇستى بىلگىرلەر «باپسىز جۇيرىك»، «باپسىز قىران» دەپ اتايدى. ەگەر سول بىلگىرلەرگە سەنەتىن بولساق: اتتىڭ شاشاسىنا شاڭ جۇقتىرماس تۇلپارلارى، قۇستىڭ قيرداعىنى ىلەتىن قاندىكوزدەرى، مىنە، وسى باپسىزداردان شىعادى ەكەن. ولاي بولسا، مۇنداي ەرەكشەلىك حايۋاناتتارمەن عانا شەكتەلىپ قالماي، ادامزات بويىنان دا تابىلارى ءسوزسىز. وسىعان قاراعاندا، تىم بىلگىر بولماساق تا، جاسامپازدىق ۇردىسىندەگى بار تابىستى تەك شابىتپەن عانا بايلانىستىرا بەرۋگە بولمايتىنىن ءتۇسىنىپ الامىز. بۇل تۇجىرىمنان شىعاتىن قورىتىندى: ادەبي جاسامپازدىق ۇردىسىندە قالامگەردى تابىس تۇعىرىنا شىعاراتىن قۇدىرەت − وزگە ەمەس، ءبىلىم مەن ەڭبەك. وسى اقيقاتتى جاقسى بىلگەندىكتەن، ادەبيەتتىڭ ءار داۋىردەگى ۇستازدارى بىزگە «ادەبي تابىستىڭ توعىز ۇلەسى ەڭبەككە، ءبىر ۇلەسى شابىتقا ءتان» دەگەن تاربيەلىك ءمانى زور ناقىل ءسوز قالتىرىپ وتىرعان. سوندىقتان ادەبيەت مايدانىندا باعىن سىناپ كورگىسى كەلەتىن جاس قالامگەرلەرىمىز شابىتتىڭ وتكىنشى ەلەسىنە الدانىپ قالماي، دەر شاعىندا ءبىلىم ۇيرەنىپ، اقىل-ويدىڭ كەمەلدى شاعىندا قاجىرلى ەڭبەك ەتۋلەرى كەرەك. مەنشە، قالامگەردىڭ ەتەگىنەن تارتىپ، تابىس تۇعىرىنا شىعارمايتىن ەكى دۇسپان بار: بىرەۋى − كوپكە ءمالىم الكەۋدەلىك پەن ماقتان؛ ال، ەندى ءبىرى − بويكۇيەزدىك پەن «ەرتەڭ» دەگەن ءسوز. ماقتاننىڭ ەڭ ۇلكەن زيانى − ءوز ەڭبەگىڭە سىن كوزبەن قاراتپايدى. ال، «ەرتەڭ» كۇندە بار بولعاندىقتان، اياعى شىقپاي سوزىلىپ كەتە بەرەدى، اقىرى ويعا العانىڭ ۇمىت بوپ، بار جۇمىسىڭ اياقسىز قالادى. مەن وسى الپىس جىلدىق جاسامپازدىق ساپارىمدا تالاي-تالاي تاڭدايىنان ولەڭ توگىلىپ، قالامىنان جەل ەسكەن تالانتتاردى كوردىم. ءبىراق، وسىلاردىڭ كوبى شىعا سالما جۇيرىكتەردەي ادەبيەت شەرۋىنە ىلەسە الماي، جول ورتادا قالىپ قويدى. سەبەبى باياعى سول، ءوزىن تىم بيىك ساناۋ مەن جۇمىستى ەرتەڭنىڭ موينىنا ارتۋ سىندى كەرەناۋ مىنەزدىڭ كەسىرى ەدى. مەن ءوز باسىم شابىتقا كوپ يەك ارتپايمىن، ەڭبەگىمە سۇيەنەم. ونان سوڭ «ەرتەڭنەن» قورقام. قولىمنان كەلسە جۇمىسىمدى بۇگىن بىتىرگىم كەلەدى. تابيعاتتىڭ ماعان بەرگەن ەڭ ۇلكەن سيى − دەنساۋلىق. وسى دەنساۋلىقتىڭ ارقاسىندا «بۇگىنىمدى وتكىزىپ المايىن» دەپ تىرىسىپ جۇرگەن جايىم بار. «ىرىس ەڭبەكتى جاعالايدى» دەگەن ەمەس پە، مىنە، وسىنداي تىنىمسىز ەڭبەك ساپارىندا شابىت تا مەنەن اداسىپ قالماعان سەكىلدى، ءاردايىم جاڭا-جاڭا وقيعا ويىما ورالىپ، قالامىمدى قولعا الۋعا يتەرمەلەي بەرەدى. ول شابىتتىڭ ءالى كۇنگە مەنى جاعالاپ، تاستاپ كەتپەي ءجۇرۋى بالكىم، وسى تىنىمسىز ەڭبەكتەنۋىمنىڭ ارقاسى بولار.

  ن. قۇرمانجان ۇلى: جاقىنعى جىلداردان بەرگى ەلىمىز قازاق ادەبيەتىنىڭ حال-جايىنا، بەتالىسىنا قالاي قارايسىز؟

  و. احمەت: جۋىق جىلداردان بەرى ەلىمىز قازاق ادەبيەتى «رەفورما-ەسىك اشۋ» سىندى جاڭا بەتالىستىڭ جەبەۋىندە ەشكىمنەن ۇيالمايتىنداي تىڭ قادامدار باسىپ، وزىندىك تابىستارعا قول جەتكىزدى. بۇرىندارى سان قۋالاساق، ەندى ساپاعا كوڭىل بولدىك، الۋان جانرعا ءىز سالدىق. الەم ادەبيەتىنىڭ، حانزۋ ادەبيەتىنىڭ تاماشا ۇلگىلەرىن قابىلداي وتىرىپ، تىڭ وي ايتۋعا، جاڭا ءتاسىل ىزدەۋگە باتىلدىقپەن كىرىستىك. مۇنداي جاڭاشا اياق الىس، اسىرەسە، پويەزيامىزدا ايقىن كورىنىس تاپتى. بۇل جونىندە قازىر الا-قۇلا تانىم، الا-قۇلا پىكىر بولعانىمەن، وسى ءبىر توسىن تالپىنىستار ادەبيەت مايدانىندا بەلگىلى دارەجەدە سىلكىنىس تۋدىردى. ءبىر ىزدىلىكتەن ارىلىپ جاڭاشا ويلاۋعا، ادەبيەتىمىزدى كوركەيتەتىن جاڭا مۇمكىندىكتەر ىزدەۋگە جول اشتى. ارينە، مۇنداي تالپىنىستار بۇگىن عانا كورىنىس تاۋىپ وتىرعان جوق، ونىڭ ءبارى دە الدىڭعى بۋىندار بارلاپ، شارلاپ كورگەن ورىستەر. ءبىراق، ولار اكەلگەن وزگەشە تاسىلدەر مەن مۇمكىندىكتەر باياعى ۇلى اباي اكەلگەن جاڭالىقتار سەكىلدى ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ بويىنا وزدەسىپ كەتە المادى. قانشا دارىپتەسەك تە، «تۇسىنبەدىڭدەر» دەپ وقىرماندى جەردەن الىپ، جەرگە سالساق تا، ول جاڭالىعىمىزدى تولىق ورنىقتىرا المادىق. سونىڭ اياعىنان تالاي قاباق شىتىلىپ، تالاي جۇدىرىق ءتۇيىلىپ اراز-اششى بولعانىمىز دا جاسىرىن ەمەس. بۇگىن دە وسى ەكى ۇداي كوزقاراس قايشىلىعى «شەشىم تاۋىپ كەتتى» دەپ ايتا المايمىن، ءالى دە ۇدايى دەمەسەك تە، داۋ-داماي اندا-ساندا شاڭ بەرىپ قاپ ءجۇر. مۇنىڭ سەبەبى − جانە سول، اكەلگەن جاڭالىعىمىز ادەبيەتىمىزدىڭ تىنىنا وزدەسپەي وتىرعاندىعى. قازىرگى ىزدەنىمپاز قالامگەرلەرىمىز قاي-قاشان دا وسىنى ساباق ەتىپ، جاڭالىقتىڭ «ءجونى وسى ەكەن» دەپ قالاي بولسا سولاي تاپىراقتاي بەرمەۋى كەرەك. بويىمىزعا لايىق كيىم، ورتامىزعا لايىق ءسوز تابايىق، مىنە، سوندا عانا ادەبيەتىمىزگە تامشىداي بولسا دا ءوز ۇلەسىمىزدى قوسقان بوپ ەسەپتەلەمىز.

  مەنىڭ بايقاۋىمشا، ءبىزدىڭ كەيبىر قالامگەرلەرىمىز جاڭالىق پەن ەلىكتەۋدىڭ شەت-شەكاراسىن اجىراتا المايتىن سەكىلدى. «جاڭالىق» دەگەن ءسوز شىقتى بولدى، باتىستىڭ پالەن جازۋشىسى پالەن دەگەن، تۇگەن جازۋشىسى تۇگەن دەگەن دەپ شىعامىز. راس، سول «پالەن-تۇگەندى» ايتقاندار الەمگە ايگىلى تالانتتار، ولاردىڭ ءار ءسوزى بىزگە ات باسىنداي التىننان دا قىمبات. ءبىراق، ولاردىڭ ماقساتى بولەك، جانەسىندە نازارلارىندا ءبىز جوق. ولاردىڭ دارىپتەگەنى ءوز ۇلتتىق قۇندىلىعى، ءوز ۇلتىنىڭ تۇسىنىگى مەن مۇددەسى تۇرعىسىنان ايتىلعان بايىمداۋلار. ەگەردە ءبىز سەكىلدى شابان-شارداق ويى بار، بەس سادىرا مالى بار شاكەنە ۇلتتار ولارعا كوزسىز ەلىكتەي جونەلسەك، كۇندەردىڭ كۇنىندە وزگەنى ەمەس، ءوزىمىزدى ىزدەپ تابا الماي قالامىز. بۇل جونىندە كوپ قازىمىرلانىپ كەتپەسەك تە، مۇنىڭ ءبارى الدەقاشان تاجىريبەدەن وتكەن شىندىق. سايىپ كەلگەندە، ۇلتتىڭ ۇلت بولىپ تۇرۋىنىڭ ەڭ باستى تىرەگىنىڭ ءبىرى − ءار ۇلتتىڭ ءوز ۇلتتىق تىلىندە جازىلعان ادەبيەتى. ەگەر ءبىز «جاڭالىق» دەگەن جەلەۋمەن ونىڭ ءمانىن دە، تىنىن دا وزگەرتىپ جىبەرسەك، ول ادەبيەتتى وقيتىن ادام قالمايتىنى مۇنداعى ءسوز. ال، وقىرماننان ايرىلعان ادەبيەت تاعدىرىنىڭ قانداي بولاتىنى ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. سوندىقتان ءبىز تاريحي ءۇردىس پەشەنەسىنە كوپتىكتى دە، وكتەمدىكتى دە جازعان باتىس ويشىلدارىنىڭ سوزىمەن اينالامىزعا سەس كورسەتپەي، ءوز شاناعىمىزعا لايىق ءسوز سويلەيىك. ءوز شاناعىمىزعا لايىق سويلەمەسەك، باياعى «ايداعانى بەس ەشكى، ىسقىرىعى جەر جارادىنىڭ» كەبىن كيەمىز...

  بىلە بىلسەك، بىزگە قازىرگى ەڭ قاجەتتى جاڭالىق − ءداستۇرلى ادەبيەتىمىزدىڭ بويىنا الەمدىك ادەبيەت ۇلگىلەرىن ەشكىم جاتسىنباستاي ەتىپ وزدەستىرىپ جىبەرۋ شەبەرلىگى بولىپ تابىلادى. ەگەردە ءبىزدىڭ تالانتتارىمىز وسىنداي شەبەرلىك جولىندا تابىسقا جەتەتىن بولسا، ادەبيەتىمىز جاڭالىق پەن ءداستۇرى تەڭ دامىعان ادەبيەت ساناتىنا قوسىلارى داۋسىز. مۇنداي ادەبيەت الىستاعى مىقتىلارعا جاقسىن-جاقپاسىن، ايتەۋىر، ۇلتتىق وقىرماننىڭ قۇرمەتىنە بولەنەتىنىنە كامىل سەنەمىن. ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، مەنشە، قازىرگى ادەبيەتىمىزدىڭ دامۋ بارىسىنداعى قولامتالى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى، مىنە، وسى.

  جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي، جۇڭگو قازاق ادەبيەتى وقىرمانى مەن قالامگەرلەرىنىڭ از بولۋىنا قاراماستان ءتاپ-ءتاۋىر تارالىممەن ءبىرتالاي ايتارى بار ساپالى دۇنيەلەر ۇسىنىپ، الىس-جاقىننىڭ نازارىن اۋداردى. بۇل تابىستاردىڭ نەگىزگى ۇلەسى ادەبيەتىمىزدىڭ قازىرگى كۇنى الدىڭعى بۋىن سانالىپ وتىرعان قارت قالامگەرلەرىمىزدىڭ ەڭبەگىنە ءتان بولىپ وتىرعانىمەن، ورتا بۋىن مەن جاس قالامگەرلەرىمىزدىڭ اياق الىسى دا كوڭىل كونشىتەرلىك. ەگەر جەكە كوزقاراسىمدى بىلمەك بولساڭ، ورتا بۋىن جازۋشىلاردان: ءشامىس قۇمار ۇلى مەن مارقۇم شايمۇرات قامزا ۇلىن، اقىنداردان بالاپان راباتتى بولە-جارا اتار ەدىم. مەنىڭ ۇزاق جىلدان بەرى ادەبيەت مايدانىندا ءجۇرىپ ءبىر بايقاعان كەلەڭسىزدىگىم: ات-اتاعى بار ءبىرتالاي اقىن-جازۋشىلارىمىز وزىنەن باسقا ەشكىمنىڭ ادەبي تابىسىن اۋىزعا العىسى كەلمەيدى. تەك اتاۋلى كۇندەر مەن مەرەي تويلاردا عانا امالسىزدان كوڭىل قالتىرماس، كويلەك جىرتىلماس بىردەمەلەردى ايتقان بولىپ، سىدىرتىپ وتە شىعادى. مەن مۇنداي قۇبىلىستى اۋەلدە «شىعارما وقىماعاندىق» دەپ ويلاپپىن، ال كەيىن كەلە ارالاسا ءجۇرىپ، اڭگىمەلەسە ءجۇرىپ، ولاردىڭ ونداي قىلىقتارى مەنىڭ ويلاعانىمداي ەمەس، ءىشىتارلىقتان تۋعان قاساقانا كوز جۇمبايلىق ەكەنىن ۇقتىم. ءيا، بۇل بولەك ءبىر اڭگىمە. ەندى سوزىمە قايتىپ ورالار بولسام، ءشامىستىڭ نە جازىپ، نە قويعانى ۇلكەن-كىشى قالامگەرلەرىمىزدىڭ بارىنە دە ايان. ەلىمىز قازاق ادەبيەتىندەگى ەڭ ەڭبەكقور جازۋشى. شىعارمالارىنىڭ كوركەمدىك ساپاسى دا ەشكىمنەن تومەن ەمەس. كىم بولسا دا اۋىزعا الماي وتپەيتىن «ەر جانىبەك»، «بوكە باتىر» سىندى روماندار سونىڭ ەڭبەگىنە تيەسىلى. تىرشىلىك بولسا بۇدان كەيىن دە سۇبەلى-سۇبەلى تۋىندىلار بەرىپ، ادەبيەتىمىزگە كورنەكتى ۇلەستەر قوسادى دەپ سەنەمىن. ال، مارقۇم شايمۇرات بولسا ادەبيەتىمىزدەگى ەڭبەگىنە مىنەزى ساي ناعىز كۇيسىز جۇيرىكتىڭ ءوزى ەدى. ونىڭ جاساعان وبرازدارى، ورتاعا سالعان ويلارى ءوزىنىڭ دارالىعىمەن، كەلەلىلىگىمەن ادەبيەتىمىزدىڭ وقىرمان الدىنداعى بەدەلىن اسقاقتاتىپ وتىرعان ەدى. شىعارمالارىنداعى تال جىبەكتەي ورىلگەن ادەمى ءتىلى وقىرمانىن قانداي ەلىتىپ وتىرۋشى ەدى؟!... ءبىز سەكىلدى از ۇلت جونىنەن العاندا، ادەبيەتىمىزدىڭ ءار داۋىرىندە وسىنداي تالانتتاردىڭ بوي كورسەتىپ وتىرۋى ۇلكەن جەتىستىك. سوندىقتان، شايمۇراتتىڭ ەڭبەكتەرى بۇدان كەيىن دە ادەبيەتىمىزدىڭ تاماشا تابىسىنىڭ ءبىرى بوپ كەتە بەرمەك...

  بالاپان راباتتى مەن ەش ءارى-ءسارى بولماستان بۇگىنگى جۇڭگو قازاق ادەبيەتىندەگى ماقتانىشپەن اۋىزعا الۋعا تاتيتىن ۇزدىك اقىندارىمىزدىڭ ءبىرى دەپ تانيمىن. ونىڭ ۇستىنە ول امبەباپ قالامگەر. اقىندىعىمەن قوسا جانە دە كومپوزيتور، ءانشى، جازۋشى، اۋدارماشى، ديكتور بولىپ كەتە بەرەدى. ءبىر عاجابى، وسى ونەردىڭ بارىندە ول كوپتىڭ ءبىرى بولعان جوق، ەلدەن ەرەك تالانتىن ايگىلەپ، قاي ورتادا بولسا دا ەرەكشە كوزگە ءتۇسىپ ءجۇردى. مىنە، وسىنداي دارا-دارا تالانتتارىمىز تۇرعاندا ادەبيەتىمىزدىڭ بولاشاعىنان قالايشا الاڭدايمىز!؟ بۇلاردان وزگە دە ءۇمىت ارتار ورتا بۋىن قالامگەرلەرىمىز از ەمەس. ءماسالان، قىرباق نۇرعالي، قۇماربەك جۋانعان ۇلى، نۇريلا قىزىقان قىزى، جەڭىس ىرىسحان ۇلى، تاپەي قايىسحان ۇلى، بىلىسبەك ءابدىرزاق، باۋىرجان شورماق ۇلى سەكىلدى اقىن-جازۋشىلارىمىز تابىستى ەڭبەكتەرىمەن كوزگە ءتۇسىپ ءجۇر. ال اناۋ ەرلان نۇردىقان ۇلى، قاجىبەك ايدارقان ۇلى، قانات قابىكەن ۇلى، مۇرات اۋەس، باھار بەردىبەك قىزى سەكىلدى جاس بۋىن سانالاتىن ءبىر شوعىر قالامگەرلەرىمىز جاڭاشا ويلاۋعا تىرىسىپ، جاڭا ءتاسىل ىزدەۋگە تالاپتانۋمەن كەلەدى. مەن بۇلاردى دا ادەبيەتىمىزدىڭ جاقسى ۇمىتىنە بالايمىن.

  كوركەم ادەبيەتتىڭ ءومىر شىندىعىن ارقاۋ ەتەتىنى بارشاعا ءمالىم. مىنە، سول ءومىر شىندىعىنىڭ ەرتە، ياكي كەش جازىلۋى قالامگەردىڭ سەزىنۋى مەن وي قورىتۋ تەزدىگىنە بايلانىستى. كەيبىر سەزىمى ۇشقىر قالامگەرلەر كورگەنى مەن سەزىنگەنىن دەركەزىندە جازسا، ەندى بىرەۋلەر ويلانىپ-تولعانىپ ءجۇرىپ، قالامدى كەش سەرمەيدى. بۇرىندار ادەبيەت تابيعاتىنىڭ وسى ەرەكشەلىگىن كاپەرىنە المايتىن كەيبىرەۋلەر ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە: «قازىرگى ءومىردى بەينەلەگەن شىعارمالار از» دەپ تىقىرشىعان سىڭاي تانىتىپ، قالامگەرلەرىمىزدى كىنالاعانداي بولۋشى ەدى. ال، بۇگىن ادەبيەتىمىزدىڭ نەگىزگى تاقىرىبى قازىرگى ءومىردىڭ وقيعالارى بولىپ وتىر. بۇل جاعداي ادەبيەتىمىزدىڭ ەسەيىپ قالعانىن، ۋاقىتىق ايقاي-شۋعا ەلىكپەي، تۇرمىستىڭ شىنايى بەينەسىن بەينەلەۋگە بەل بۋعانىن كورسەتەدى. وسىنداي سالماقتى قادام، دۇرىس بەتالىس مەنى ءاردايىم ادەبيەتىمىزدىڭ بولاشاعىنان ۇلكەن ءۇمىت كۇتتىرۋمەن كەلە جاتىر.

  ن. قۇرمانجان ۇلى: ۇزاق جىل جازۋشىلىقپەن شۇعىلداعان اعا بۋىن جازۋشى جاس جازۋشىلارعا بەرەتىن قانداي كەڭەسىڭىز بار؟ ادەبيەتكە اۋەس وقىرماندار مەن جاس قالامگەرلەرگە قانداي كىتاپتار وقۋعا كەڭەس بەرەر ەدىڭىز؟

  و. احمەت: مەن ءوز ءومىرىمنىڭ اششى-تۇششى تاجىريبە ساباعى نەگىزىندە ايتار بولسام: جاس قالامگەرلەرىمىز ەڭ الدىمەن ءوز ادەبيەتىن سيلاۋى كەرەك. جاسىراتىنى جوق، الەمنىڭ ارعى-بەرگى ءبىراز ادەبي شىعارمالارىن كورە ساپ، ءوز ادەبيەتىن تۇككە تۇرعىسىز سانايتىن جاس قالامگەرلەر قاي داۋىردە بولسىن بىزدە از بولعان ەمەس. شىنىمدى ايتسام، مەن دە ءبىر كەزدە سونداي كوزقاراستىڭ جەتەگىنە ەرگەنمىن. مۇنداي وي-قيالدى مالدانعان قالامگەرلەر ءسوز جوق الكەۋدە كەلەدى. اينالاسىن ءبىلىمسىز، قوراش ساناپ شىرت تۇكىرەدى. ەكى ءسوزىنىڭ بىرىندە ءوز ادەبيەتىن كەمسىتىپ كەكەڭدەۋمەن بولادى. ال، ءوز قالامىنان تۋعان دۇنيەگە كەلگەندە، تەك ماداق-ماراپاتتى عانا تالاپ ەتەدى. ەگەر ءزاۋ-ءزالىم ونىڭ ويىنداعىداي ءسوز ايتىلماي قالدى ما، ءبىتتى دەي بەر، «مەنى كورە المادى» دەپ ەرىن باۋىرىنا الىپ شىعا كەلەدى. مۇنداي مىنەز كوبىنشە وسى ءبىز سەكىلدى مادەني ورەسى تومەن از ساندى ۇلتتاردا كەزدەسىپ تۇرادى. سوندىقتان جاس قالامگەرلەرىمىز وسىنداي جامان ادەتتەن ساقتانا ءجۇرۋىن ءۇمىت ەتەمىن. ونان سوڭ ءبىر ايتارىم: وزگەنىڭ شىعارماسىنداعى كەمشىلىكتەن كورى، ءوز شىعارمالارىڭداعى كەمشىلىككە كوبىرەك نازار اۋدار. كوپىرمە ماداققا ەلىكپە، ويتكەنى بىزدە ءبىلىپ ايتىلاتىن سىن-ساراپ جوقتىڭ قاسى، سەنىڭ كورىپ جۇرگەنىڭ كوبىنشە وقىرمان كوزقاراسى دەڭگەيىندەگى دۇنيەلەر. ونداي جالپۋىش سىنداردىڭ پايداسىنان زيانى كوپ.

  كەشىر قاراعىم، مەن ەشكىمگە «پالەن كىتاپتى وقى» دەپ كەڭەس بەرە المايمىن. ويتكەنى اركىمنىڭ ءوز قالاۋى بار. بىرەۋ ۇناتقان كىتاپتى ەندى بىرەۋدىڭ ۇناتا بەرۋى ەكىتالاي. مەنىڭ ايتقان كىتابىمدى وقىپ، توپ جارىپ كەتەتىندەر دە بولا قويماس. سوندىقتان، مىنا ەكى جاستىڭ بىرىنە كەلگەندە، ءوپ-وتىرىك اقىلگويسىمەي تىنىش ءجۇرۋدى ءوزىم ءۇشىن ەڭ ۇلكەن عانيبەت دەپ بىلەمىن.

  ءيا، جاس قالامگەرلەرىمىز مەن ايتپاسام دا وقيتىنىن وقيدى، ۇيرەنەتىنىن ۇيرەنەدى. ودان قالعان ءبىلىمدى ءومىردىڭ ءوزى-اق ۇيرەتەدى. بۇل جونىندە ايتارىم وسىمەن ءتامام...

  ن. قۇرمانجان ۇلى: كەيبىر جازۋشىلاردىڭ وزىنە تانىس ەمەس وقيعالار مەن وبرازداردى جازۋ ءۇشىن ناقتى ومىردە سونداي تۇرمىستى باستان وتكىزىپ كورەتىن كەزدەرى بولادى ەكەن، سىزدە سونداي جاعداي بولعان با؟

  و. احمەت: ومىردە كەزدەسەتىن كەزدەيسوق قۇبىلىستاردى مويىنداعان كۇندە دە، «تۇرمەدەگى قىلمىستىنىڭ وبرازىن جاسايمىن» دەپ قىلمىس وتكىزىپ، اباقتىعا قامالاتىن جازۋشىنىڭ بولۋى ەكىتالاي. بۇل ءسوز مەنشە، ادەبيەتتە ازىراق تابىسقا جەتتى بولدى، ماقتانمەن شالىقتاپ ءار نەنى ايتا بەرەتىن جازۋشىلاردىڭ قۇراستىرعان ەرتەگىسى بولۋى بەك مۇمكىن. ايتپەسە، جازۋشىنىڭ وزىنە بەيتانىس وقيعالار مەن وبرازداردى جازعاندا جاسامپازدىق قيالى مەن بىلىمىنە سۇيەنەتىنىن ەلدىڭ ءبارى دە بىلەدى. ەگەر جازۋشىدا ونداي ەلدەن ەرەك جاسامپازدىق ونەر بولماسا، ونىڭ جازۋشى بولۋى دا ەكىتالاي ەمەس پە؟ راس، مەن تالاي قيىندىقتى باستان كەشكەن اداممىن، جانە دە سول باستان كەشكەن ءومىر تاۋقىمەتىن جازىپ تا ءجۇرمىن. ءبىراق، مەن ونداي ازاپقا جىندى كوبەلەكشە «تاجىريبە ءۇشىن» دەپ ءوزىمدى اتقانىم جوق، سولشىل ساياساتتىڭ كەسىرىنەن امالسىز باردىم، «ولمەگەن قۇل التىن اياقپەن سۋ ىشەدى» دەگەن ەمەس پە، ولمەگەن سوڭ مىنە، وسىنداي جاقسى كۇننىڭ جىلۋىن كورىپ ءجۇرمىن. سوندىقتان جاس قاۋىمنىڭ مۇنى الدەقالاي ءبىر تاجىريبە دەپ ءتۇسىنىپ قالماۋىن تىلەيمىن.

  ن. قۇرمانجان ۇلى: ۋاقتتىڭ سىنىنان وتەتىن شىعارمالاردىڭ قانداي قاسيەتتەرى بولادى دەپ ويلايسىز؟

  و. احمەت: مەنشە بۇل سۇراۋ تىم ابستراكت سەكىلدى. قالاي دەسەڭ، «ۋاقىتتىڭ سىنى» دەگەن ۇعىمدى ءار قالاي ءتۇسىنىپ، ءار قالاي قولدانا بەرۋگە بولادى. بىلە بىلسەك، ادەبيەت-ونەر ءۇشىن الەمدىك ۋاقىت سىنى دا، اركىمنىڭ ءوز ورتاسىنا ءتان ۋاقىت سىنى دا بولادى. الەمدىك سىننان وتكەندىكتەن اتاق-داڭقى اسپانداپ، بۇگىندەر الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىنەن وقىرمان تاۋىپ جۇرگەن شىعارمالاردى قاي-قايسىمىز بولساق تا كورىپ ءجۇرمىز، وقىپ ءجۇرمىز. ال ءبىراق، قانشا ۇمىتكەر بوپ كەتسەك تە، ءبىزدىڭ شىعارمالارىمىز ولار سەكىلدى «الەمدىك سىننان وتە الادى» دەپ ويلامايمىن. ويتكەنى، الەمگە تانىلۋدىڭ ەشقانداي شارت-جاعدايى بىزدە بولىپ كورگەن ەمەس، ال، ءوز ۇلتىمىز جونىنەن العاندا، ەش ءارى-ءسارى بولماستان ونداي شىعارمالاردىڭ شىعاتىنىنا كوزىم جەتەدى. مەنىڭ ويىمشا ونداي شىعارمالار: ءومىر شىندىعىنان جازا باسپاعان، ۇلتتىق ناقىشپەن كومكەرىلگەن، ۋاقيعاسى قىزعىلىقتى جانە دە ايتارى مول بولۋداي قاسيەتتەردى ءوز بويىنا تولىق جيناقتاعان بولۋ كەرەك. ۋاقىت دەگەن ءادىل دە قاتال تورەشى، بۇگىن ءار قايسىمىز شۇلەنگە ۇمتىلعان توبىرداي اتاق-داڭققا قول جەتكىزۋ ءۇشىن سابالانعانىمىزبەن، ەرتەڭ ەشقايسىمىزدىڭ بەت-جۇزىمىزگە قاراماستان ول تورەشى ءوز باعاسىن بەرەدى، ۇكىمىن ايتادى. سول ءۇشىن بولاشاقتا ۇلتتىق ادەبيەتىمىزدىڭ تورىنە شىعادى دەمەسەك تە، تىم قۇرىعاندا بوساعاسىنان سىعالايتىنداي ءتاۋىر شىعارمالار بەرۋگە تىرىسايىق!

  2017-جىل، 15-قاڭتار

  كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
 
  بۇل حابارعا باعاڭىز
  • 1. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
    2. قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
    3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
    4. ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
  • ورتالىق
  • ەل ءىشى
  • شينجياڭ
  • حالىقارا

سۋرەتتى حابار