بەتتى ساقتاۋ | باس بەت قىلۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى    
  • ورتالىق
  • ەل ءىشى
  • شينجياڭ
  • حالىقارا

سۋرەتتى حابار

حالىق تورابى>>ارناۋلى تاقىرىپ

ونەر ولكەسىندەگى وزگەشە تۇلعا

الماسبەك شايمۇران ۇلى

2013.04.27 09:21     كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى

«اعاجاي» اتتى ساحنالىق قويىلىمنان سۋرەت

  اتامىز قازاق «ادام كوركى شۇپەرەك، اعاش كوركى جاپىراق» دەگەن ءسوزدى بەكەر ايتپاعان عوي. قاراپ وتىرساڭىز ءار قانداي ادامنىڭ كەلبەتىن كەلتىرىپ، اجارىن اسىرىپ، كوركىن كوز سۇرىندىرەر ەتىپ كورسەتەتىن نارسە، ارينە، بويىنا قۇپ جاراسقان كيىم ەكەنىن ەشكىم دە جوققا شىعارا المايدى. ال، كوركەم ساحنالىق قويىلىمدار جونىنەن العاندا كيىم-كەشەكتىڭ، ساحنالىق بەزەنۋدىڭ ورنى ءتىپتەن بولەكشە. سوندىقتان، ءار قانداي كوركەم تۋىندى ساحناعا كوتەرىلۋ الدىندا ءسوز جوق كيىم-كەشەك، ساحنالىق بەزەنۋ، ساحنالىق بۇيىم جاقتارىنان تولىق ءارى وتە تاماشا جابدىقتالۋ كەرەك، سوندا عانا سول تۋىندى ءوزىنىڭ كوزدەگەن ماقساتىنا جەتە الادى. ەندەشە، وسىنداي تالاي مارتە ساحنانىڭ ءسانىن كەلترىپ، تالاي-تالاي كوركەمونەرلىك تۋىندىلاردىڭ باعىن جاندىرىپ، تالاي-تالاي ونەرپازدىڭ مارتەبەسىن كوتەرىپ، وزگەشە ونەرىمەن ءوز بيىگىن تاپقان ورەلى ونەرپاز، شەكپەندى شەبەرىمىز زياتقان ايدارقان قىزىنىڭ ەتكەن ەڭبەگىن، جەتكەن جەتىستىگىن، شىققان بيىگىن كوپ ادامدار بىلە بەرمەسە كەرەك. ەندەشە، مەن وسى كىسىمەن قىزمەتتەس بولۋ سالاۋاتىممەن، ءارى كوركەمونەر سالاسىندا ۇزاق جىل ىستەس بولۋ سالاۋاتىممەن، ونىڭ ەتكەن ەسەلى ەڭبەكتەرىن كوپشىلىكتىڭ نازارىنا تاعى ءبىر رەت سالا كەتۋدى ءجون كوردىم.

  1. وزگەشە ونەر يەسىنىڭ ءوسىپ جەتىلۋ بارىسى

  زياتقان ايدارقان قىزى 1957-جىلى التاي ايماعى، بۋىرشىن اۋدانى ويماقى اۋىلىندا قاراپايىم ديقان وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن. ەندى عانا 12-13 جاسقا كەلگەن زياتقاننىڭ اياۋلى اكەسى قىرىقتىڭ قىرقاسىنان وتەر-وتپەستە دۇنيەدەن وتەدى. اكەسىز بالا مەن جاس قالعان اناعا قولدىڭ قىسقالىعى مەن وتباسى اۋىرتپالىعى اسا قاتتى تيەدى. وسىنداي قيىنشىلىق قىسپاعىندا قالعان تالاپكەر جاس ءبىر ونەردىڭ تەتىگىن يگەرۋدى ۇزاق-ۇزاق ارماندايدى. ارمانىنا جاراي ونىڭ اجەسى ىرىس ەدىل قىزى سول اۋىلداعى اجەپتاۋىر ىسكەر ادام بولىپ، كيىم تىگۋ، ورمەك توقۋ، كيگىز باسىپ سىرماق سىرۋ، ويۋ-ورنەك سالۋ قاتارلى ىستەردى تۇگەل ءوزى ىستەيدى ەكەن. «شەشە كورگەن تون پىشەر» دەپ اتا-بابالارىمىز ايتقانىنداي، زياتقان كىشكەنتايىنان تارتىپ ويۋ-ورنەككە، سۋرەت سالۋعا، ءىس تىگۋگە ەرەكشە بەيىم بولادى. ول، اجەسىنىڭ ىستەگەن ىستەرىن كورە ءجۇرىپ، جاعالاسىپ ىستەي ءجۇرىپ، بىلمەگەنىن سۇراي ءجۇرىپ، اجەسىنە كوپ-كورىم قولعابىسىن تيگىزەتىن دارەجەگە جەتەدى. ءىس تىگۋگە پايدالانىلاتىن ءجىپ جوق بولعاندا كەزدەمە سۋىرتپاقتان ءجىپ سۋىرۋ، شاعىن بۇل قيقىمدارىنان قۇراق قۇراۋ، جىرتىلعان كيىم-كەشەكتەردى جاماۋ، بايپاق توقۋ، شىت كەستەلەۋ سياقتى جۇمىستار ونىڭ ۇنەمى تىندىراتىن جۇمىستارىنا اينالادى. سونىمەن، «ىستەپ بەرگەنىڭ ماعان جاقسى، ىستەپ ۇيرەنگەنىڭ وزىڭە جاقسى» دەگەن اجە ءسوزى قۇلاعىنا ابدەن سىڭگەن زياتقان ءتۇرلى جۇمىستاردى ىستەگەن سايىن ۇيرەندى، ۇيرەنگەن سايىن قىزىقتى، قىزىققان سايىن ونەرىن ۇشتاي بەردى. وتباسىنداعى جالعىز قىزدارىنىڭ ونەرگە دەگەن قۇلشىنىسى مەن قۇشتارلىعىن كورگەن اناسى بيقان مۇقامەتتۇرسىن قىزى ونى ورتالاۋ مەكتەپتى تاۋىسا سالا، ونەرىن جالعاستى دامىتسىن، وسىدان ءبىر ناتيجە شىعارسىن دەگەن ماقساتپەن شينجياڭ كوركەمونەر ينيستيتۋتىنا ەمتيحان بەرۋگە اتتاندىرادى. ول ۇزدىك ناتيجەمەن سۋرەتشىلىك كاسىبىنە وقۋعا قابىلدانادى. بولعالى تۇرعان جاس تالانتقا مۇنداي ونەر ورداسى نۇر ۇستىنە نۇر جاۋعانداي بولادى. ول وسى ونەر ورداسىنان 3 جىل وقىپ، 1979-جىلى ۇزدىك ناتيجەمەن وقۋىن تامامداپ، ءبولىس بويىنشا التاي ايماقتىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنە كيىم-ساحنا جوبالاۋشى بولىپ قىزمەتكە ورنالاسادى. بۇل ورىن زياتقانعا وقىعانىن امالياتتا ىستەتۋدىڭ، ونەرىن ونان ارى ۇشتاي ءتۇسۋدىڭ تاماشا ورايىن جاراتتى. ءوز اۋەسىن ارلەندىرە بىلگەن، ءوز قىزمەتىن قىزۋ سۇيە بىلگەن ونەر يەسى جاڭا قىزمەت ورنىندا بەل شەشە ىسكە كىرىسىپ، قارجى تاپشى، ساحنالىق بۇيىمدار ەرەكشە كەمشىل بولۋ شارت-جاعدايى استىندا، سول كەزدەگى ساحنالىق قويىلىمداردىڭ تالابىنا ساي ساحنا كورىنىستەرىن جوبالاپ جاساپ، ساحنالىق كيىمدەردى جوبالاپ، ۇيىرمەنىڭ كوركەمدىك دەڭگەيىن كوتەرۋگە ءوز ۇلەسىن قوسا باستايدى. ءارى ۇيىرمەدەگى اعا بۋىن اسەمونەرشىلەردەن كىشپەيىلدىلىكپەن ۇيرەنىپ، قىمبات ايدار قىزى، ناعيما تايىر قىزى قاتارلى تارلان ءبي رەجيسسەرلەرىنىڭ تالابىنا، ءبي مازمۇنىنا قاراي كيىمدەردى جوبالاپ، تىگىپ، جوبالاۋ-تىگۋ بارىسىندا ۇڭىلە زەرتتەپ، تۇرمىستىق كيىم مەن ساحنالىق كيىم اراسىنداعى ايىرماشىلىق جونىندە، ساحنالىق كيىمدەگى ءتۇس پەن ساحنالىق شىراق اراسىنداعى قاتىناس جونىندە، كيىمدەگى ويۋ مەن تۇرمىستاعى ويۋ-ورنەكتىڭ پارقى جونىندە ىزدەنىستەر جاساپ، ۇلتتىق، ساحنالىق ويۋ-ورنەكتەر مەن كيىم ۇلگىلەرى جونىندە العاشقى ادىمدا عىلمي كوزقاراس قالىپتاسترىپ، بۇل جاعىنداعى جۇمىستاردى جۇيەگە ءتۇسىرەدى. ول جوبالاپ سىزىپ شىققان (جاساعان) اقباس شىڭ، ارۋ قايىڭ، سالتاناتتى ساحارا كورىنىستەرى تالاي مارتە ساۋىق ساحناسىنىڭ مەرەيىن اسىرىپ، ۇيىرمەنىڭ بيىك ماراپاتتاردى ەنشىلەۋىنە مۇمكىندىك جاساسا، ول جوبالاپ تىككەن تالاي-تالاي ساحنالىق كيىمدەر تالايلاعان ۇلتتىق تۋىندىلاردىڭ سيلىق تورىنەن كورىنۋىنە ايرىقشا نەگىز قالايدى.

  1992-جىلى، قازاقستان مەن ەلىمىز اراسىنداعى وقۋ-اعارتۋ، مادەنيەت جاعىنداعى بارىس-كەلىستىڭ نىعايۋىنا بايلانىستى، قازاق ەلىنەن كوركەمونەر، اسەمونەر جاعىنداعى ماماندار كەلىپ، ەمتيحان الىپ كاسىپتىك جاقتان ساراپتاۋ جۇرگىزۋ ارقىلى، شينجياڭ بويىنشا ءار كاسىپ سالاسىنان 30 نەشە قازاق، ۇيعىر ونەرپازدارىن تالداپ الىپ، قازاقستاننىڭ الماتى قالاسىنداعى ءبىر قانشا بەلدى وقۋ وردالارىنا ءتۇسىرىپ وقىتتى. سول قاتاردا، اسەمونەر سالاسىنان تالدانعان زياتقان، الماتى قالاسىنداعى تەمىربەك جۇرگەنوۆ اتىنداعى ونەر اكەدەمياسىنا وقۋعا قابىلدانادى. وسى ونەر وشاعىندا تۇپ-تۋرا ءۇش جىل ءبىلىم العان ول، 1995-جىلى ساحنا دەكراتسياسى جانە ساحنالىق كيىم ۇلگىلەرىن جوبالاۋ ماماندىعىن (ەكى ديپلوممەن) تاۋىسىپ، ەل ارالىق كەلىسىم بويىنشا ەلگە قايتىپ، التاي ايماقتىق ءان-ءبي ۇيىرمەسىندە ءوز كاسىپتىك جۇمىسىن جالعاسترادى. قازاق ەلىندەگى ۇلتتىق بوياۋى قانىق، كاسىپتىك سيپاتى كۇشتى، كوركەمونەرلىك تالابى جوعارى ماماندىقتان ءبىلىم الۋ ونسىز دا ونەر جولىندا ومەشەگىن ءۇزىپ تۇرعان زياتقان جونىنەن جەردەن تىلەگەنى كوكتەن تۇسكەندەي تاپتىرماس وراي بولىپ، تاۋداي تالانتىنا قاسيەتتى قايراق بولىپ جانىلدى. ول وسى وقۋ ورداسىنان مول كاسىپتىك ءبىلىم الدى، كوپتەگەن ونەر قايراتكەرلەرىمەن ، كوپتەگەن ساحنالىق دەكراتسيا ماماندارىمەن، كيىم ۇلگىلەرىن جوبالاۋشى شەبەرلەرمەن كەزدەسىپ، كوكەيگە تۇيگەندەرىن بارعان سايىن تولىقتاپ وتىردى. سونىڭ ناتيجەسىندە كوپتەگەن تىڭ جاڭالىقتار جاراتىپ، ۇلتىمىزدىڭ كيىم-كەشەك مادەنيەتى مەن شەبەرلىك ونەرى جاعىنان وشپەس ۇلەس قوستى. 2003-جىلى، ول، التاي ايماقتىق اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ كوركەمونەر سالاسىنا شىعارعان تيىمدىلىك ساياساتى بويىنشا زەينەتكە شىققانىمەن، كۇنى بۇگىنگە دەيىن التاي ايماقتىق ءان-ءبي ۇيىرمەسىن قامتىعان قازاق ۇلتىمىزدىڭ ءتۇرلى ساحنالىق جانە تۇرمىستىق قاجەتىنە قاراي تالماي تالپىنىس جاساپ، ءۇنسىز ۇلەس قوسىپ كەلەدى.

  2. تالىقپاي تالپىنۋدان تۋعان تاۋداي تابىس

  زياتقان ايدارقان قىزى التاي ايماقتىق ويىن-ساۋىق ۇيىرمەسىنە ورنالاسقاننان كەيىن، ۇيىمنىڭ تالابى، قىزمەتتىڭ قاجەتى بويىنشا ءىرى قويىلىمدارعا ساحنالىق كورىنىس جوبالاۋ مەن ساحنالىق كيىم ۇلگىلەرىن جوبالاپ تىگۋدى بىردەي ۇستىنە الىپ، رەجيسسەرلەردى ريزا، كورەرمەندى ءتانتى ەتىپ، ىلعي دا ماراپات تورىنەن كورىنە باستايدى. ول كيىمىن جوبالاعان ايگىلى ءبيشى قىمبات ايدار قىزىنىڭ «قۇداشا» اتتى ءبي كيىمى 1986-جىلى استانامىز بىيجيڭدە وتكىزىلگەن مەملەكەتتىك ەكىنشى رەتكى ءبي بايقاۋىندا ەرەكشە كوزگە تۇسەدى. مىنە وسىعان وراي، زياتقان ايدارقان قىزى مادەنيەت مينيسترلىگى مەن مەملەكەتتىك ءبي قوعامى تاراپىنان كيىم جوبالاۋدىڭ 3-دارەجەلى سيلىعى جانە داڭىق كۋالىگىمەن ماراپاتتالسا، بۇل ەڭبەگى 1987-جىلى «شينجياڭ جىلناماسىنا» جازىلىپ، تاريح پاراعىنا ساقتالادى. 1987-جىلى اۆتونوميالى رايون بويىنشا وتكىزىلگەن ەكىنشى كەزەكتى ءبي بايقاۋىندا، ول جوبالاپ تىككەن ايگىلى ءبيشى ناعيما تايىر قىزىنىڭ «شاباندوز» اتتى ءبيىنىڭ كيىمى 3-دارەجەلى كيىم جوبالاۋ سيلىعىنا يە بولسا، 1991-جىلى، شينجياڭداعى 2-كەزەكتى ساحنالىق اسەمونەر كيىم كورمەسىنە قاتىناسىپ، اسا جوعارى باعامەن ورالادى. وسىدان كەيىن قازاق ەلىنەن جوعارى كاسىپتىك ءبىلىم الىپ ورالعان زياتقان، ەندىگى كەزەكتەردە ءوز ونەرىن ءبىر ساتى بيىك بەلەستەن كورسەتە باستايدى. ايتالىق، 1997-جىلى، ىلە وبلىسى بويىنشا وتكىزىلگەن كاسىپتىك كوركەمونەر بايقاۋىندا، كيىم جوبالاۋدىڭ ءبىرىنشى دارەجەلى سيلىعىن ەنشىلەسە، 1999-جىلى، التاي ايماقتىق اقىندار ايتىسىندا كورسەتكەن كيىم ۇلگىلەرى باس بايگەنى ەنشىلەيدى.

  2001-جىلى، تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ 10 جىلدىق مەرەي تويىنا دۇنيە ءجۇزى قازاقتارى قاۋىمداستىعىنىڭ شاقىرتۋىمەن ارنايى بارىپ قاتىناسىپ، قىرىق پار كيىم ۇلگىسىن كورگىزبەگە قاتىناسترادى. ءارى سول كەزدەگى قاۋىمداستىقتىڭ جاۋاپتىسى قالداربەك نايمانبايەۆ قاتارلى ادامداردىڭ جوعارى باعاسىنا يە بولادى، ءبىر قانشا تۋىندىلارى قاۋىمداستىق جاعىنان شىققان «اڭساعان اتاجۇرت» كىتابىنا ەنگىزىلەدى. تاياۋ جىلداردان بەرى، ونىڭ كوپتەگەن ساحنالىق كيىم ۇلگىلەرى قازاقستان ەلىنىڭ «التىن بەسىك»، «اتامۇرا»، «مادەنيەت»، «شالقار» سياقتى گازەت-جورنالدارىندا كەڭىنەن ناسيقاتتالىپ كەلەدى.

  زياتقاننىڭ كوز سۇرىندىرەر ۇلتتىق ناقىشتاعى تۋىندىلارى ونى تابىستان تابىسقا جەتەلەي ءتۇستى. 2002-جىلى، اۆتونوميالى رايون بويىنشا وتكىزىلگەن كوركەمونەر بايقاۋىندا، التاي ايماعى دايىنداعان «التايعا ماحاببات» اتتى ساۋىق-كەشتىڭ كيىم ۇلگىسى «تاڭداۋلى جوبالاۋشى» داڭق كۋالىگىمەن ماراپاتتالسا، سول جىلى التاي ايماعىندا وتكىزىلگەن اقىندار ايتىسىنداعى كيىم ۇلگىلەرىن باعالاۋدا تاعى بىرىنشىلىكتى جەڭىپ الادى. 3003-جىلى، مەملەكەت بويىنشا وزدىرىلعان «كىشكەنتاي عاسىر شاباندوزى» اتتى بالالار ءبي باسەكەسىندە، تانىمال ءبي رەجيسسەرى زەينەپ ءالىمتاي قىزى جاساعان بيگە جوبالاپ تىگىلگەن كيىمى اسا جوعارى باعالانىپ، تالاي رەتكى جارىستاردا سيلىق تورىنەن كوزگە ءتۇسەدى. وسىعان ىلە-شالا ەلىمىزدىڭ باتىس-سولتۇستىگىندەگى 12 ولكە، قالا قاتىناسقان كيىم-كەشەك سانگەرلىك ونەر باسەكەسىندە، «اق وردا»، «قور قىزى»، «اققۋ» بيلەرىنە ارناپ تىگىلگەن كيىم ۇلگىلەرى سايىستىڭ “التىن مەدالىن” ەنشىلەسە. 2003-جىلى، شينجياڭ بويىنشا وتكىزىلگەن جاس وسپىرىمدەردىڭ ءبي جارىسىنداعى «ءداۋىر شاباندوزى»، «بالا قايىڭ» بيلەرىنە ارناپ تىگىلگەن كيىم ۇلگىلەرى دە باس بايگەنى جەڭىپ العان. ال، «التايدىڭ ارجاعىنان كەلگەن ارۋ» اتتى بيگە ارناپ جوبالانعان سەگىز قيىقتى كاستيومى ساحنالىق كيىم جوباسىنا جاڭالىق اكەلىپ، ۇلكەن اڭىس قوزعاعان ەدى. 2004-جىلى، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنىڭ 14-كەزەكتى اقىندار ايتىسىنداعى ۇلتتىق كيىم ۇلگىلەرىن باعالاۋدا، زياتقان جوبالاعان كيىمدەر تاعىدا 1-دارەجەلى جۇلدەنى ەنشىلەيدى.

  زياتقان ايدارقان قىزى شينجياڭ ۇيعىر اۆتونوميالى رايوندىق كوركەمونەرشىلەر قوعامىنىڭ القاسى، ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىستىق كوركەمونەرشىلەر قوعامىنىڭ مۇشەسى بولىپ قىزمەت وتەگەن. سونىمەن قاتار جۇڭگو قازاقتارىنىڭ ىشىندەگى بىردەن-ءبىر مەملەكەتتىك جوعارى دارەجەلى ساحنالىق كيىم جوبالاۋشى جانە جوعارى دارەجەلى ساحنا كوركەمدەۋشى اتاعىن الۋشى. ول قازىر شينجياڭ قازاق مادەنيەت قوعامى ۇلتتىق كيىم-كەشەك قولونەر كەستەشىلىك گرۋپپاسىنىڭ باستىعى بولىپ قىزمەت اتقارادى. «زيات ءسان ورتالىعىنىڭ» زاڭدى ۋاكىلى، باس ديرەكتورى. «بۋىرشىن سۇلۋ شوقى» ۇلتتىق بۇيىمدار ساۋدا شەكتى سەرىكتىگىنىڭ كاسىپتىك جەتەكشىسى.

  3. ەل القاۋىنا بولەنگەن ەگەي ەڭبەكتەر

  (1) «اعاجايداعى» ايشىقتى كيىمدەر

  التاي ايماقتىق پارتكوم مەن اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ تىكەلەي باسشىلىق ەتۋىندە، اۆتونوميالى رايوندىق مادەنيەت مەڭگەرمەسىنىڭ كاسىپتىك جاقتان جەتەكشىلىك ەتۋىندە، التاي ايماقتىق ءان-ءبي ۇيىرمەسى ۇستىنە الىپ جاساپ شىققان ءىرى ساحنالىق قويىلىم «اعاجاي»، 2010-جىلى شينجياڭ بويىنشا وتكىزىلگەن كاسىپتىك ۇيىرمەلەردىڭ ونەر فەستيۆالىندا اعالاپ العا شىعىپ، «ەڭ ۇزدىك ساحنالىق قويىلىم» سيلىعىن ەنشىلەۋمەن بىرگە، جەكە تۇرلەر بويىنشا، ەڭ ۇزدىك ساحنالىق كيىم جوبالاۋ سيلىعىن دا ەنشىلەگەن بولاتىن. دەسە دەگەندەي، «اعاجاي» ءان-ءبي داستانى قويىلىپ بولعانعا دەيىن، ءساپ سالىپ قاراپ وتىراتىن بولساڭىز قازاق ۇلتىنىڭ ەڭ تاڭداۋلى كيىم جارمەنكەسىنە قاتىناسىپ وتىرعانداي سەزىمگە بولەنەسىز. وسى قويىلىمنىڭ ءون بويىنان قازاق ۇلتىنىڭ بۇكىل ومىرىندە كەزىگەتىن كيىم تۇرلەرىنىڭ بارلىعىن تۇرمىستان ءبىر ساتى جوعارى ورەدەگى ساحنالىق كوركەمدىككە كوتەرىلگەن بەينەدە كورە الاسىز.

  كورىپ وترىپ نە ءبىر قيال قۇشاعىنا شوماسىز، قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىم مادەنيەتىنىڭ قىرى مەن سىرىنان كوزايدىن بولىپ تاڭ-تاماشا قالاسىز، ونداعى ەرەكشە شەبەرلىكپەن تالدانىپ، سايكەستىرىلگەن رەڭدەرگە قايران قالاسىز، ىشتەي ىريزا بولىپ ەرىكسىز شاپالاق سوعاسىز. مىنە بۇل «اعاجايدىڭ» اسپانداۋىنا قوسىلعان ۇلكەن ۇلەس، ەگەي ەڭبەك سانالادى.

  2009-جىلى ساۋىردە، «اعاجاي» ءان-ءبي داستانىنىڭ ماشىعى باستالىسىمەن، ونىڭ كيىم جوبالاۋشىسىن تۇراقتاندرۋعا تۋرا كەلدى. ايماقتىڭ قاتىستى باسشىلارى، مادەنيەت مەكەمەسىنىڭ باسشىلارى، رايوننان كەلگەن رەجيسسەرلەر جانە ۇيىرمەدەگى باسشىلار مەن رەجيسسەرلەر بولىپ قاتىستى جۇمىستار اقىلداسىلدى، سونداعى باستى ءبىر ماسەلە، كيىم جوبالاۋشىنى تۇراقتاندرۋ جۇمىسى بولدى. كوكەيىمدە كومەسكى ساقتاپ جۇرگەن ەكى نارسە بار ەدى، ونى اسىعىس ايتا سالساڭ ەش ماعىناسىز بولۋى، ونىڭ ۇستىنە ەشكىمنىڭ ەلەپ-ەسكەرۋىنسىز قالىپ قويۋى دا عاجاپ ەمەس-تى. ونىڭ ءبىرى، وسى كولەمدى ساحنالىق قويىلىمنىڭ جاسالۋىنا قازاقتىڭ ايگىلى ءبيشىسى، ءبي ونەرىنىڭ دارابوزى قىمبات ايدار قىزى مەن تانىمال ءبي رەجيسسەرى ناعيما تايىر قىزىنىڭ بىرەۋىن قاتىناسترۋ بولسا، ەندى ءبىرى، كيىم جوبالاۋ-تىگۋ جۇمىسىن ۇيىرمەمىزدەن شىققان، مول امالياتتىق تاجريبەگە، جوعارى عىلمي بىلىمگە، كيىم (ساحنا) جوبالاۋ-جاساۋ جاعىندا ۇلكەن كاسىبي ماماندىققا يە زياتقان ايدارقان قىزىنا بەرۋ ەدى. بۇل ءۇشىن وسىنداي ءبىر توپتىق تالقىنىڭ ورايى قاشان كەلەر دەپ كۇتىپ جۇرەتىنمىن. ۇيتكەنى وسىدان ىلگەرى، رەجيسسەرلەردىڭ اۋزىنان كيىمدى باسقا جاققا تىككىزسەك دەگەن ەمەۋرىندى كوبىرەك ەستىپ جۇرگەن ەدىم، سوندا كوبىرەك ايتىلاتىنى سانجى كيىم زاۆودى ەدى. بۇعان مەن ىشتەي مۇلدە قوسىلماي جۇرەتىنمىن. ۇيتكەنى ول قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىمدەرىن تالاپتاعىداي تىگە المايتىندىعىندا. ءمورتى كەلدى، ءوزىمىزدىڭ تازا قاندى قازاق باسشىلارىمىز قاتىناسىپ وتىرعان تالقىدا، الگى ىشىمدە تىعىلىپ تۇرعان ويىمدى اشىق ايتۋعا وراي تۋىلدى. سونىمەن جوعارداعى ەكى ءتۇرلى ويىمدى ءار جاعىنان تۇسىندىرە قويىپ قالدىم. مەنى جاعالاي وتىرعان ۇيىرمەمىزدىڭ كاسىپتىك ازاماتتارى «دۇرىس ايتتىڭىز، وسى ادامدار ءسوزسىز بولۋ كەرەك» دەپ قوستاي كەتتى. ىلە-شالا، جەركوم جوراسى، ۇگىت ءبولىمىنىڭ باستىعى، «اعاجاي» ساحنالىق قويىلىمىن جاساۋ القاسىنىڭ باس جاۋاپتىسى رازبەك جولداس پەن اكىمشىلىك مەكەمەسىنىڭ ورىنباسار ۋاليى، «اعاجايدى» جاساۋ القاسىنىڭ جاۋاپتىسى مۇقيات جولداس ەكەۋى دە ءبىر اۋىزدان قولداي كەتتى. ولار: بۇل ادامدار تابىلا ما، قازاقستاندا شىعار، ەگەر بايلانىس جاساۋعا بولاتىن بولسا، وسى ادامداردى تابۋ كەرەك. بۇعان الماسبەك سەن جاۋاپتى بول، سوسىن ۇيىمدىق جاقتان ءبىز سويلەسەيىك. بۇعان ەكى كۇن ۋاقىت بەرەمىز، ەگەر بۇل ادامدار كەلە المايتىن بولسا، دەرەۋ باسقا ادام تابۋىمىز كەرەك»،-دەدى. مەن ەكى كۇن ىشىندە ناعيما اپايمەن دە، قابيدەن اعامەن (زياتقاننىڭ جۇبايى) دە تىلدەسىپ ۇلگىردىم. قابيدەن اعامىز: زياتقان اپايدىڭ قازاقستاندا ەكەنىن، ءبىر اپتا ىشىندە قايتىپ كەلىپ التايعا باراتىندىعىن ايتتى، ءىس وڭىنا باستى. كەيىن ۋادەلى ۋاقىتتا زياتقان اپاي التايعا جەتتى، وسى ارالىقتا «اعاجايدىڭ» كيىمىن تىگۋدەن ۇمىتكەرلەر دە كوپ بولدى، بىراق بۇعان ۇلكەن جۇرەكتىلىك جانە مىعىم سەنىمدىلىك كەرەك ەدى، بۇنى زياتقان اپايىمىز ورىندادى. كەيىن، قاتىستى باسشىلار مەن باس رەجيسسەر زياتقان اپايعا ۇلكەن تالاپتار قويىپ، 20 كۇن ىشىندە سەنەريا بويىنشا قويىلىمنىڭ بارلىق كيىمدەرىن جوبالاپ سىزىپ، رەسىمي ۇلگى نۇسقاسىن الىپ شىعۋدى تاپسىردى. زيەكەڭ ۋادەلى ۋاقىتتا كيىمنىڭ ۇلگى نۇسقا سۋرەتتەرىن دايىنداپ الىپ كەلدى. بۇل جولى بارلىق رەجيسسەرلەر مەن قاتىستى ماماندار، رايوندىق مادەنيەت مەڭگەرمەسىنىڭ باستىعى حان زىيۇڭ مەن ونىڭ ورىنباسارى شۇي باستىق تا بىرلىكتە كيىم ۇلگىلەرىن كورىپ، جوعارى باعالاپ تۇراقتاندىردى، قاتىستى تالاپتارىن دا ورتاعا سالدى. ياعني، ساپالى كەزدەمە، شىنايى ماتەريالدار ىستەتىلۋى؛ رەڭى ايشىقتى، پاسونى كوركەم، قازاقى بوياۋى قانىق، ويۋ-ورنەكتەرى تۇگەل قولمەن تىگىلگەن بولۋى؛ ءار ءبىر كيىم وسى قويىلىمداعى ءار ءبىر ارتيستىڭ وڭىنە، بويىنا قۇپ جاراساتىن بولۋى؛ كەمىندە ءجۇز مايدان قويۋعا جارايتىن بولۋى؛ ساحنالىق شىراقپەن، ساحنالىق دەكراتسيامەن سايكەسەتىن بولۋى تالاپ ەتىلدى. مىنە وسىلايشا، «اعاجاي» ءان-ءبي داستانىنىڭ بەت-جۇزدىگى سىپەتتى ساحنالىق كيىمدەر «زيات ءسان ورتالىعىندا» جوبالانىپ تىگىلە باستادى.

  بۇل جونىندە زياتقان بىلاي دەيدى: «<اعاجاي> اتىنداعى ۇلكەن ساحنالىق قويىلىمنىڭ كيىمىن جوبالاپ تىگۋ مىندەتىن الۋ مەن ءۇشىن ءبىر قۋانارلىق جايىت بولدى، ولاي دەيتىنىم، ءوزىمنىڭ نەشە جىلدىق وقىعان وقۋىم مەن ۇيرەنگەن بىلىمدەرىمنەن، وتىز جىلدىق قورتقان تاجىريبەلەرىمنەن، بىلايشا ايتقاندا، ءبىر ءومىر جيىپ-تەرگەن ەڭبەگىمنەن تۋعان حالقىما ەسەپ بەرەتىن ورايدىڭ بولعاندىعى. ال، ەندى ءبىر جاعىنان اسا اۋىر مىندەت بولدى. بۇلاي دەيتىنىم، بۇل جۇڭگوداعى قازاق ۇلتىمىزدىڭ تۇڭعىش جاسالعالى وتىرعان اسا كولەمدى ساحنالىق قويىلىمى بولعاندىقتان، سەنەريانىڭ تالابىنان، رەجيسسەرلەردىڭ تالابىنان شىعۋ، وتە-موتە حالىقتىڭ تالابىنان شىعۋ وڭاي-وسپاق ءىس ەمەس ىوي. كەيبىر كيىم ۇلگىلەرىن جاساۋ بارىسىندا، تاريحي دەرەكتەردىڭ تالابىنا ساي قايتا-قايتا وزگەرتىپ جوبالاۋعا تۋرا كەلدى، ونىڭ ۇستىنە، جوبانىڭ ءتۇرى كوپ، كيىمنىڭ سانى مول بولعاندىقتان ونى كەسىمدى ۋاقىتتا ءبىتىرۋدىڭ ءوزى بىزگە اۋىر تيدى. اجەپ ءتاۋىر قينالدىق. بىراق، ەڭ سوڭىندا وتە ءساتتى بولدى، حالىقتىڭ تالابىنان شىقتىق، ۇلكەن جۇلدەگە دە يە بولدىق، وسى بارىستا قىرۋار تاجىريبەلەر توپتاپ، مول ساباق الدىق». مىنە، وسىلايشا جاپالى ەڭبەك ەتكەن زياتقان ايدارقان قىزى 300 گە جۋىق كيىمدى سان مەن ساپاعا بىردەي كەپىلدىك ەتە وترىپ تىگىپ شىعىپ، «اعاجايدىڭ» اسپانداي تۇسۋىنە ايرىقشا ۇلەس قوستى. قازاقتىڭ كيىم-كەشەك ۇلگىسىنىڭ، ويۋ-ورنەك بايلىعىنىڭ مولدىعى مەن اسا كوركەمدىگىن باسقا ۇلتتارعا كەلىسترىپ ايگىلەدى. «اعاجايدىڭ» كيىمىن-اي دەپ تاڭداي قاقپاعان كورەرمەن بولماسا كەرەك دەپ ويلايمىن قازىرگە دەيىن.....

  (2) 50 جىلدىقتاعى 50 قاتپارلى الىپ كويلەك

  التاي ايماقتىق ءان-ءبي ۇيىرمەسى 1959-جىلى رەسىمي قۇرىلعان بولىپ، 2009-جىلى ۇيىرمە قۇرىلعاندىعىنىڭ 50 جىلدىعى تويلاندى. مەن زياتقان اپايعا وسى جۇمىستىڭ ءمان-ءجايىن ايتىپ، اقىل-كەڭەس سۇراعانىمدا، ول كىسى: بۇل وتە جاقسى جۇمىس ەكەن، باۋىرىم، مەنىڭ قولىمنان كەلەتىنى ءوزىڭ بىلەتىن كيىم جوبالاۋ-عوي، سوندىقتان، ۇيىرمەنىڭ 50 جىلدىعىنا ارناپ 50 قاتپارلى كويلەك تىگىپ ۇيىرمەگە ۇسىنۋدى ويلاسترىپ وتىرمىن»،-دەدى. ايتقانىنداي، ەلۋ جىلدىققا ارنالعان كولەمدى ساۋىق كەشتە 50 قاتپارلى الىپ كويلەك تۇڭعىش رەت ساحناعا كوتەرىلىپ، كورەرمەندى ايرىقشا كوزايدىن ەتكەن بولاتىن. كەيىن، 2011-جىلى، تۇڭعىش كەزەكتى جۇڭگو ازيا-ەۆروپا ساۋدا جارمەنكەسىنە قويىلعان بۇل الىپ كويلەك ەل ءىشى-سىرتىنان كەلگەن كورەرمەندەر مەن ساياحاتشىلاردى ەرەكشە باۋراپ، تالايدىڭ تاڭدايىن قاقتىردى. ءسۇيتىپ، 4-قىركۇيەك كۇنى «زيات ءسان ورتالىعى» نىڭ ديرەكتورى، مەملەكەتتىك جوعارى داەجەلى ساحنالىق كيىم جوبالاۋشى زياتقان ايدارقان قىزى جوبالاپ، تىككەن ۇزىندىعى 3.37 مەتر، ەتەگىنىڭ كەڭدىگى 12.30 مەتر، ەتەگى 50 قاتپارلى قازاقى الىپ كويلەك «شاڭحاي الەمدىك گەننيس رەكورتى» باس مەكەمەسى جاعىنان «قاتپارى ەڭ كوپ كويلەك» رەكورتى تىزىمدىگىنە كىرىپ، سيلىق گراماتوسى ۇسىنىلدى. بۇنى كەرەمەت جاسامپازدىق دەۋىمىزگە ابدەن بولادى.

  (3) 90 جىلدىقتاعى 90 مەترلىك الىپ داستارقان

  قازاقتىڭ داستارقانى قازاق ۇلتىنىڭ ەڭ كيەلى بۇيىمدارىنا جاتاتىندىعى بارشامىزعا ايان. ەلدەسۋ مەن دوستاسۋ، بەرەكە مەن بىرلىك، ىزگىلىك پەن ادامگەرشىلىك، قۋانىش پەن جۇبانىشتىڭ بارلىعى قازاقى داستارقان ۇستىندە ءجونىن تاباتىندىعى شىندىق. وسىنداي ءبىر ۇلتتىق ءداستۇرىمىزدى باعامداي بىلگەن زياتقان اپايىمىز، ونى اسا ءبىر جاسامپازدىقپەن جاڭعىرتىپ، جانە ءبىر قىرىنان ايشىقتاپ، ساياسي-مادەني ورەگە كوتەرە ءبىلدى. ايتالىق، 2011-جىلى 8-مامىر، تۇڭعىش كەزەكتى شينجياڭ التاي ۇلتتىق مادەنيەت -دەنە تاربيە ساياحات مەرەكەسى التاي قالالىق بايگە الاڭىندا وتكىزىلدى . مەرەكەدە 180 ادامنان قۇرالعان قازاق ايەلدەرى ياعىني، 90 جاس كەلىنشەك 90 مەترلىك ويۋلى داستارقاندى كوتەرىپ، 90 اق شىلاۋىشتى انا 90 كيلوگرام كامپيتتى شاشۋ ەتىپ شاشقان اسا ءبىر ايبىندى كورىنىس مەرەكەنىڭ مەرەيىن اسىرىپ، تۇمەندەپ جينالعان كورەرمەن قاۋىمدى تاڭ-تاماشا ەتكەن بولاتىن. بۇل التاي قالاسىنىڭ بۇيىرتۋىمەن زياتقاننىڭ قولىنان شىققان، ەنى 2 مەتر، ۇزىندىعى 90 مەتر كەلەتىن، قۇراۋسىز ءارى ويۋلاپ تىگىلگەن قازاقى داستارقان بولىپ، ول دا «شاڭحاي دۇنيە جۇزىلىك گەننيس رەكوردى» تىزىمدىگىنەن ورىن الدى.

  (4) زياتقاننىڭ باسقارۋىنداعى «زيات» ءسان ورتالىعى

  زياتقان ايدارقان قىزى 1996-جىلدان باستاپ «التىن قيىق» دەپ اتاعان شاعىن شەبەرحاناسىن بىرتىندەپ تولىقتاپ، كەمەلدەندىرىپ وتىردى. ونىڭ بۇل شەبەرحاناسى الماتىدا تۇرعان كەزدەرىندە دە (2005 — 2009-جىلدارى) ونداعى ونەر ادامدارىنىڭ قىزۋ قارسى الۋىنا بولەنىپ، كوپتەگەن اقپارات ورىندارىنىڭ قابىلداۋىندا بولعان ەدى. 2009-جىلى بۇل شەبەرحانا ۇرىمجىگە قونىستانعاننان كەيىن اتىن «زيات ءسان ورتالىعى» دەپ وزگەرتىپ، اسپاپتارىن بىرتىندەپ تولىقتاپ، كولەمىن كەڭەيتىپ، قىزمەتكەر سانىن مولايتا ءتۇستى. بۇل ورتالىق قازىر ساحنالىق كيىم جوبالاپ – جاساۋدى نەگىز ەتكەن، قازاق ۇلتىنىڭ ۇلتتىق كيىم – كەشەك، تۇمىسىتىق بۇيىمدارىن، توي كيىمدەرىن تىگۋدى قوسىمشا ەتكەن جوبالاۋ، جاساۋ، ساتۋ ءبىر تۇلعالانعان كيىم – كەشەك سەرىكتىگىنە اينالدى. «زيات ءسان ورتالىعىندا» تىگىلگەن ءتۇرلى كيىم-كەشەكتەر ۇلكەندى-كىشىلى ساۋىق ساحنالارىندا كەڭىنەن پايدالانىلىپ، ونەرپازداردىڭ جاقسى باعاسىن السا، ءتۇرلى تۇرمىستىق كيىم-كەشەكتەر قازاق ۇلتىن نەگىز ەتكەن ءار ۇلت جۇرتشىلىعىنىڭ قىزۋ قارسى الۋىنا بولەنىپ كەلەدى. وتە-موتە 2009-جىلى جاسالعان «اعاجاي» ءان-ءبي داستانى، 2010 جىلى شىڭگىل اۋدانىندا جاسالعان ساحنالىق شىعارما «ءساليقا-سامەن» تەاترى، 2011-جىلى التاي قالاسىندا جاسالعان كولەمدى ساحنالىق قويىلىم «كوش جولىندا» سياقتى قازاقتىڭ ءىرى ساحنالىق شىعارمالارىنىڭ كيىمدەرىن ءساتتى جوبالاپ تىككەننەن كەيىن، زياتقان ەسىمى الىس-جۋىققا، ەل ءىشى-سىرتىنا كەڭىنەن تاراپ كەتتى. جۋىق جىلداردان بەرى قازاقستاننان، تۇركيادان، قىرعىزستاننان ارنايى كيىم بۇيىرتاتىنداردىڭ اياعى ءۇزىلىپ كورگەن ەمەس. بۇل حالقىمىزدىڭ «شەبەردىڭ قولى ورتاق»، «ونەرلىگە ءورىس كەڭ» دەيتىن اتالى ءسوزىن تاعى ءبىر رەت اماليات ارقىلى ايگىلەپ تۇرعان ءتارىزدى.

  (5) ونەر ادامىنىڭ ءوز قولداۋشىسى − قابيدەن اعامىز

  ارينە، زياتقان ايدارقان قىزىنىڭ بۇگىنگى جەتكەن بيىگىن ونىڭ ىزدەنىسىنىڭ، جالىقپاي ۇيرەنۋىنىڭ، ۇڭىلە زەرتتەۋىنىڭ جەمىسى دەي تۇرساق تا، جاقىننان جاردەمشى، قول سوعا قولداۋشى بولىپ، جاعداي جاراتىپ، بارىنشا مۇمكىندىك سيلاپ كەلە جاتقان قولداۋشىسى دا قورعاۋشىسى، اياۋلى جۇبايى قابيدەن اقان ۇلىنىڭ ەڭبەگىنەن بولە قاراۋعا استە بولمايتىن سەكىلدى. ءبىز باسقاسىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە، زياتقاننىڭ الماتىعا ءۇش جىلدىق ۇيرەنۋگە كەتكەن كەزىندە، كىشكەنە ەكى بالاسىنا (ءبىرى 9، ءبىرى 7 جاستا) جاقسىلاپ قاراۋمەن بىرگە ءوز قىزمەتىن دە اقساتپاي ىستەپ، جۇبايىنىڭ، جۇيەدەن قازاقتىڭ ءبىر شەبەر قىزىنىڭ قاناتىن ۇشتاپ، توپشىسىن بەكەمدەپ، ەركىن سامعاۋىنا مۇمكىندىك جاساعان اسىل ازاماتقا العىستان باسقا ايتارىمىز بولماسا كەرەك. سوڭعى جىلدارى قىزمەتىنەن قول ءۇزىپ ەكىنشى شەپكە شىققان قابيدەن اعامىز، بۇگىنگى كۇنى «زيات ءسان ورتالىعىنىڭ» ەڭ قاربالاس، ەڭ سەنىمدى، ەڭ ەلپەك قىزمەتكەرى بولىپ جۇمىس اتقارىپ كەلەدى.

  بۋىرشىن اۋداندىق حالىق ۇكىمەتىنىڭ بەكىتۋىمەن، اۋداندىق ەڭبەك كادىرلار مەكەمەسى، اۋداندىق ايەلدەر بىرلەستىگى، اۋداندىق ۇلت-ءدىن ىستەر مەكەمەسى، اۋداندىق ساۋدا-ەكونوميكا كوميتەتى، اۋداندىق ۇگىت ءبولىمى قاتارلى ورىنداردىڭ سايكەسۋىمەن، بۋىرشىن اۋدان قالاشىعىندا جۋىقتا عانا كەرەگەسىن جايىپ، شاڭىراق كوتەرگەن «سۇلۋ شوقى» ۇلتتىق بۇيىمدار ساۋدا شەكتى سەرىكتىگى، زياتقان اپايىمىزدىڭ تاعى ءبىر قولعا الىپ ىستەگەلى وتىرعان يگى جۇمىسى بولماق. بۇل سەرىكتىكتىڭ نەگىزگى جۇمىس مازمۇنى قازاقتىڭ ۇلتتىق كيىم-كەشەكتەرىن، ويۋ-ورنەكتەرىن، ۇلتتىق اياق كيىم-باس كيىمدەرىن، ساياحات ەستەلىك بۇيىمدارىن جوبالاۋ، جاساۋ، بازارعا سالۋ ءبىر تۇلعالانعان قىزمەت وتەۋ بولماق. بۇل سەرىكتىك قازىر، جاس، قولىندا ونەرى بار قىز-جىگىتتەردەن 55 ادامدى جيىپ الىپ، ءتۇرلى قىزمەت وتەۋ ءبىلىمدەرى جانە ءتۇرلى كيىم-كەشەك، ويۋ-ورنەك، قولونەر بۇيىمدارىن، ساياقات ەستەلىك بۇيىمدارىن جوبالاۋ، جاساۋ، ساتۋ، ساياحاتشىلارعا تانىسترۋ سياقتى جاقتارداعى بىلىمدەرمەن سۋسىنداتىپ، الداعى جۇمىستاردىڭ ىركىلىسسىز جۇرىلۋىنە ساقاداي سايلانۋدا ەكەن.

  سەرىكتىكتىڭ باس ديرەكتورى قابيدەن اقان ۇلى، وسى 55 جاستى اقپان ايىنىڭ 20-جاڭاسىنان باستاپ كۋرسقا قاتىناستىرىپ، ارناۋلى تاربيەلەگەندىگىن، قازىر ءتۇرلى شەبەرلىكتەر جونىندە پراكتيكا وتكىزىپ جاتقاندىعىن، ءتۇرلى وندىرىسكە ىستەتىلەتىن ماشينا قۇرال-جابدىقتارىنىڭ تولىق ەكەندىگىن، قۇداي قالاسا مامىر ايىنان باستاپ ءتۇرلى بۇيىمداردى رەسىمي وندىىپ بازارعا شىعاراتىندىقتارىن ايتتى. بۇل جۇمىس قولعا الىنىپ ىستەلگەننەن كەيىن، قازاق ۇلتىمىزدىڭ كيىم-كەشەك، سالت-ءداستۇر، عۇرپ-ادەت، قول ونەر، ويۋ-ورنەك ت.ب جاعىنداعى قۇندىلىقتارىن جالعاسترۋ، دارىپتەۋ، مۇراگەرلىك ەتۋ، باسقا ۇلت حالىقتارىنا تانىسترۋ، سول ارقىلى قازاق ۇلتىن ەل ءىشى-سىرتىنا تانىسترۋ جاقتارىندا قىرۋار يگى جۇمىستار ىستەيتىن بولارى قاق. ەندەشە، قابيدەن اعامىزدىڭ باس جورا بولۋىندا قۇرىلىپ وتىرعان زياتقان اپايىمىزدىڭ بۋراجال بۋىرشىن بويىنداعى تىڭ باستاماسىنا باياندىلىق تىلەيمىز. ىستەرىڭىز ىلگەرى، كۇندەرىڭىز كوڭىلدى بولسىن! ونەر ولكەسىندەگى وزگەشە تۇلعاڭىز ءتىپتى دە بيىكتەي بەرسىن دەگەن تىلەك ايتامىز.

  «سۇلۋ شوقى» − دارا تۇلعا، باستاما،

  قۇشاق جايدى بۋىرشىنداي جاس قالا.

  شەبەر قولدار سايىس اشىپ باسقاعا،

  مەدەت بەرسىن كارىگە دە، جاسقا دا.!

  (2013-جىلى 12-ءساۋىر)

  كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
 
  بۇل حابارعا باعاڭىز
  • 1. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
    2. قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
    3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
    4. ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.