لاچين بايەكە:
ماڭگىلىك ”پامير قىرانى“
انار بۇلت / شينجياڭ گازەتىنىڭ ءتىلشىسى ليۋ شياڭ
2021.03.04 15:33 كەلۋ قاينارى : شينجياڭ گازەتى
لاچين بايەكە (سولداعى) كوزى تىرىسىندە شەكارا كۇزەتشىلەرىنە ساياساتتاردان، زاڭ ەرەجەلەردەن ۇگىت - لەكسيا جاسادى (بەينە جازبادان الىنعان سۋرەت).
ءومىردى ارداقتاۋ حونچيراپ شەكارا قورعانىس ليانىنىڭ شەكارا كۇزەتشىسى لاچين بايەكەنىڭ مىنا دۇنيەگە قالدىرعان ەڭ سوڭعى بەينەسى.
”ادام بار ما! بالانى قۇتقارىڭدار!“ بيىل 1 - ايدىڭ 4 - كۇنى تۇستە ءبىر بالا قاشقار داشۋەسى ىشىندەگى جاساندى كولدە مۇز جارىعىنا ءتۇسىپ كەتەدى، لاچين بايەكە ءوز اماندىعىنا قاراماستان، مۇزدى باسىپ ونى قۇتقارۋعا كىرىسەدى.
ول بالانى تارتىپ شىعارۋعا از قالعاندا، مۇز جارىلىپ كەتتى. لاچين بايەكە سۋىعى سۇيەكتەن وتەتىن كول سۋىنا ءتۇسىپ كەتەدى. ول مۇزداي سۋىق دەنەسىنە بار قايراتىن جيىپ بالانى جوعارى كوتەرىپ، 10 مينۋت شىداپ تۇردى...
بالا اقىرى قۇتقارىلدى دا، ءوزى نەبارى 41 جاسىندا قۇربان بولدى.
تاياۋدان بەرى لاچين بايەكەنىڭ قاھارماندىق ىزگى ىستەرىنەن حابار تاپقان سان - ساناقسىز جان كوزدەرىنەن جاس پارلاتتى. ءومىر مەن ءولىم سىنى الدىندا، ول ءومىردىڭ ءۇمىتىن باسقالارعا بەرىپ، ءولىم قاتەرىن وزىنە قالدىرىپ، ءومىرى ارقىلى پارتيا مەن حالىققا تاماشا جاۋاپ تاپسىرىپ، قاھارماندىق ماداق جىرىن جازىپ، ماڭگى وشپەس رۋحاني ەسكەرتكىش تۇرعىزدى.
ەرلىك جىرى زەڭگىر كوكتە قالىقتادى
تاياۋدا قۇلجا اۋدانى جاڭاتام قالاشىعى تومەنگى ون قىستاعى پارتيا ياچەيكاسىنىڭ شۋجيى مۇساجان نۇردۇن سۋىت ءجۇرىپ پامير ۇستىرتىنە شىعىپ، تاشقورعان تاجىك اۆتونوميالى اۋدانى تىزناپ اۋىلى تىزناپ قىستاعىنا − لاچين بايەكەنىڭ اۋىلىنا كەلدى.
اسقار تاۋلار اسپانمەن بوي تالاسىپ، قارلى شىڭدار كوككە شانشىلىپ تۇر. لاچين بايەكەنىڭ ماڭگىلىك ۇيقىعا كەتكەن جەرىنە قاراپ تۇرىپ كەسەك دەنەلى، قوڭىرقاي ءجۇزدى ازامات: ”باۋىرىم، سەنى كورگەلى كەلىپ تۇرمىن...“، - دەپ ەگىلە جىلادى.
مۇساجان نۇردۇن لاچين بايەكەنىڭ قاشقار داشۋەسىندە باۋلۋدا جۇرگەندەگى جاتاقتاسى، 1 - ايدىڭ 4 - كۇنى لاچين بايەكەمەن بىرگە ول دا ادام قۇتقارىسقان بولاتىن.
”سول كەزدەگى جاعداي قايتا - قايتا تۇسىمە كىرەدى، ول مۇزداي سۋىق سۋدا ماعان ’بەرى كەلۋشى بولما، مۇز جۇقا ەكەن!‘، ’بالانى قۇتقارايىق، الدىمەن بالانى قۇتقارايىق!‘“ دەپ ايعايلايدى. 2 - ايدىڭ 26 - كۇنى مۇساجان نۇردۇن كىسىنىڭ ۇرەيىن ۇشىراتىن سول ءبىر تۇسكى مەزگىلدى ەسىنە العاندا، كوز شاناعى قىزارىپ شىعا كەلدى.
لاچين بايەكەنىڭ بوگەگەنىن ەستىسە دە قىسىلتاياڭ ساتتە كوپ ويلانىپ تۇرماستان مۇساجان نۇردۇن جالما - جان قۇتقارۋعا قارمانادى. قۇتقارۋ بارىسىندا ول دا قاپىلىستا سۋعا ءتۇسىپ كەتتى. ەتىن قارىپ سۇيەگىنە جەتكەن ايازدان ول سەلكىلدەپ سالا بەردى.
”سۋعا ءتۇسىپ كەتكەنىمدە ەس - تۇسىمنان ايرىلعانداي بولدىم. قالىڭ ينە تەرىمدى شانىشقىلاعانداي، بارا - بارا بۇكىل دەنەم قاتىپ قالدى“. مۇساجان نۇردۇن لاچين بايەكەنىڭ مالتاۋ بىلمەسە دە سۋىق سۋدا بالانى قايتىپ سونشا ۇزاق ۋاقىت كوتەرىپ تۇرعانىنا اقىلى جەتپەيتىندىگىن ايتىپ تەبىرەندى.
لاچين بايەكە شەكسىز قايسارلىقپەن، اسقان ەرىك - جىگەرمەن ۇلى ماحابباتتى تىك كوتەرىپ ارداقتادى. قاھارماننىڭ سول ءساتى اسقاق كوتەرىلگەن ايبىندى جىر تاقىلەتتەس جەر - الەمگە تارالدى.
ما يان لاچين بايەكەنىڭ قاشقار داشۋەسىندە باۋلۋدا جۇرگەندەگى مۇعالىمى. ”ول ۇنەمى كلاسقا ەڭ الدىمەن كەلىپ، تازالىق ىستەپ، دوسكانى ءسۇرتىپ قوياتىن، قۇلشىنا ۇيرەنەتىن“. ما يان اسەرلەنە: ”لاچين بايەكە مەنىڭ وقۋشىم بولعانىمەن، ومىرلىك ۇستازىما، ۇيرەنۋ ۇلگىمە اينالدى“، - دەدى.
لاچين بايەكە بۇرىن شارلاۋ جۇرگىزگەن شەكارا لەنياسىندا تاشقورعان تاجىك اۆتونوميالى اۋدانى تىزناپ شەكارا ساقشى بولىمشەسىنىڭ ورىنباسار باستىعى ابدۇجامي لۇڭجىك پەن قىزمەتتەستەرى لاچين بايەكە شەكارادا شارلاۋدا جۇرگەندە ىستەتكەن ءدۇربىنى وسىندا قالدىرىپ، تاسپەن باستىرا ءدۇربىنىڭ كوزىن تىزناپ قىستاعىنا تۋرالاپ قويىپ قويدى، قاھارماننىڭ ءار كۇنى اۋىلىن كورىپ جاتۋىن، وتاننىڭ اسقار تاۋلارىن كورىپ جاتۋىن ءۇمىت ەتتى.
”ول اسكەري بولىمدە جۇرگەندە قارايلاسقان ’كونە بانجاڭىم‘، قىزمەتتە شەكارانى شارلاۋدا مەنى ەرتىپ جۇرەتىن ’جول باستاۋشىم‘ ەدى“. ابدۇجامي لۇڭجىك قۇمىعا: ”ونىڭ رۋحىن جالعاپ، جاۋاپكەرشىلىگىن ارقالاپ، وتاننىڭ شەكارا لەنياسىن ۇزدىكسىز جاقسى كۇزەتىپ، مەكەنىمىزدى جاقسى قورعايمىن“، - دەدى
ءۇش بۋىن شەكارا كۇزەتشىسى ادالدىق جىرىن جازدى
قاھارماندار اۋىلىنان قاھارمان تۋادى. قاھارماننىڭ تۋىلۋى ەجەلدەن كەزدەيسوق بولمايدى.
جارتى عاسىردىڭ الدىندا حونچيراپ شەكارا قورعانىس ليانى قۇرىلدى، قاراۋىل ورنى تەڭىز دەڭگەيىنەن بيىكتىگى 4300 مەتر كەلەتىن پامير ۇستىرتىنە ورناتىلدى.
بۇل ارانىڭ تاۋ جولى كۇدىر، جاراتىلىستىق ورتاسى ناشار. لاچين بايەكەنىڭ اتاسى كەلدىبەك دىلدار ىرىقتىلىقپەن ءوتىنىپ، حونچيراپ شەكارا قورعانىس ليانىنداعى كوماندير - جاۋىنگەرلەرگە جول باستاۋشى بولدى، سونىمەن ءبىر ۇيدەگى 3 بۋىننىڭ شەكارا كۇزەتكەن 70 نەشە جىلدىق كەرەمەتى باستالدى.
كوزدى اشىپ - جۇمعانشا 23 جىل وتە شىقتى. كەلدىبەك دىلدار كوماندير - جاۋىنگەرلەردى باستاپ حونچيراپ شەكارا لەنياسى بويىنداعى ءاربىر وزەن اڭعارىن، ءاربىر اسۋدى، ءاربىر شەكارا بەلگىسىن ارالاپ، بىرگە تاماقتانىپ، بىرگە تۇرىپ، سانسىز قيىنشىلىق پەن حاۋىپ - قاتەردى بىرگە باستان وتكەرىپ، قويۋ دوستىق سۇيىسپەنشىلىك ورناتتى.
”شەكارا بەلگىسىن ءبىر ميلليمەتر دە جىلجىتۋعا بولمايدى“. 1972 - جىلى كەلدىبەك دىلدار ەندىگارى جۇرە المايتىن بولعاندا، لاچين بايەكەنىڭ اكەسى بايەكە كەلدىبەكتى قاسىنا شاقىرىپ الىپ، ”شەكارا قورعانىسىن جاقسى كۇزەتۋ مىندەتى بۇدان بىلاي سەنىڭ موينىڭدا“ دەپ تاپسىردى.
كيىز ءۇي − قاراۋىل ورنى، مالشى − قاراۋىل بولدى. بايەكە كەلدىبەك قوداسقا ءمىنىپ، ”وتباسىلىق ءتالىمدى“ ەسىنە بەرىك ساقتاپ، شەكارا لەنياسىنا اتتانىپ، كوماندير - جاۋىنگەرلەرمەن بىرگە قار جامىلىپ، مۇز جاستانىپ، شەكارانى كۇزەتىپ شارلاۋ جۇرگىزدى، وسىلايشا تۇپ - تۋرا 38 كوكتەم مەن كۇزدى وتكىزدى.
لاچين بايەكە بالا كەزىنەن اكەسىنە ەرىپ شەكارا لەنياسى بويىندا ەرجەتتى. شارلاۋ جولىندا اكەسى ۇنەمى وعان اتاسىنىڭ شەكارا شارلاۋ حيكاياسىن اڭگىمەلەپ بەرەتىن. ونى ەستىگەن جاس لاچين بايەكەنىڭ جانارىندا وت جالىنداپ، بالا جۇرەگىندە ”ەرجەتكەن سوڭ مەن دە اتامداي، اكەمدەي ەل ءۇشىن شەكارانى كۇزەتەمىن“ دەگەن ارمان تۇتانىپ ەدى.
2004 - جىلى 8 - ايدا ەندى عانا قوسىننان قايتقان لاچين بايەكە اكەسىنىڭ ءىزىن باسىپ، وتباسىنداعى 3 - بۋىن شەكارا كۇزەتشىسى بولدى. سول جىلى ول داڭقپەن پارتياعا مۇشە بولدى. بۇدان ول وزىنە اناعۇرلىم جوعارى تالاپ قويدى − تاڭداۋلى شەكارا كۇزەتشىسى بولىپ قانا قويماي، پارتياعا كىرۋ وتىنىشىندە جازعانىنداي، ”قولىمنان كەلگەنشە حالىق ءۇشىن، وتان ءۇشىن اناعۇرلىم كوپ جاقسى ءىس ىستەيمىن“.
شارلاۋ جولىندا لاچين بايەكە ۇنەمى الدا ءجۇرىپ جول شالىپ، كوپ جىلدىق تاجىريبەسىنە سۇيەنىپ شەكارا قورعانىس كوماندير - جاۋىنگەرلەرىنىڭ قاتەردەن قۇتىلۋىنا كوپ رەت كومەكتەستى.
”شارلاۋ جولىندا ءبىز ۇنەمى مۇز قاتقان وزەننەن وتەمىز، ول ۇنەمى الدىمەن ءوتىپ، سۋدىڭ تەرەڭ - تايازدىعىن، اعىننىڭ كۇشتى - السىزدىگىن سىناپ، حاۋىپسىز ەكەنىنە كوز جەتكىزگەن سوڭ عانا ءبىزدىڭ وزەننەن وتۋىمىزگە جول قوياتىن“. تاشقورعان تاجىك اۆتونوميالى اۋدانى حونچيراپ شەكارا قورعانىسى ليانىنىڭ اسكەرى شياۋ ياۋ: ”لاچين بايەكە باردا ءبىز ايرىقشا الاڭسىز جۇرەتىنبىز“، - دەدى.
تاۋلى اۋماقتىڭ كليمات وزگەرىسى قۇبىلمالى كەلەدى، قاتەر اياق استىنان ساپ ەتەدى. 2011 - جىلى قىستا شارلاۋ اترەتى قارلى بوراندا قالىپ، شەكارا قورعانىسى جاۋىنگەرى پي تاۋ وقياتتان قار شۇڭقىرىنا ءتۇسىپ كەتىپ، اينالاداعى مۇز بەن قار ۇزدىكسىز وپىرىلا تۇسەدى. تىعىزتاياڭ قاتەرلى ساتتە لاچين بايەكە جالما - جان قارلى شۇڭقىردىڭ شەتىنە ورمەلەپ بارىپ، كيىمىن شەشىپ ءتۇيىن ءتۇيىپ ارقان جاساپ، 2 ساعات ارىپتالاسىپ ءجۇرىپ پي تاۋدى تارتىپ الىپ شىعادى. پي تاۋ قۇتقارىلعانىمەن، لاچين بايەكەنى ۇسىك شالىپ، ەسىنەن تانىپ اۋرۋحاناعا جەتكىزىلىپ، 3 ساعاتتان ارتىق قۇتقارۋمەن جانىن ارەڭ الىپ قالادى.
شەكارا كۇزەتشىسى بولعان 16 جىلدا لاچين بايەكە قيا جاردان جول شالۋ بارىسىندا تاۋدان دومالاعان تاس ءتيىپ ەسىنەن تانىپ، قانى سۋداي اقتى، وزەننەن وتۋدە جازاتايىم جاعدايعا ۇشىراپ، وزىنە كوپ جىل سەرىك بولعان اق قوداسپەن جىلاپ قوشتاستى. ايتسەدە تالاي - تالاي شۇعىل، قاتەرلى ساتتەر ونىڭ شارلاۋ جۇرگىزگەن قادامىنا ەشقاشان بوگەت بولا العان جوق.
”اسكەري كيىم كيمەگەن ’شەكارا قورعانىس اسكەرى‘ بولىپ، وتانىمىزدىڭ شەكارا سىزىعىن ماڭگى جاقسى كۇزەتەمىن...“ لاچين بايەكە جاستىق جالىنىمەن جانە ىستىق قانىمەن ايبىندى ۋادەسىن ورىنداپ كەلدى، جەرگىلىكتى بۇقارا ونى شەكارا كۇزەتىندەگى ”پامير قىرانى“ دەپ اتادى.
قىران زەڭگىر كوكتە قالىقتايدى، رۋح ماڭگى جالعاسادى
”مەنىڭ اۋىلىم وتە كوركەم، كوكپەڭبەك اسپان، كول، قارلى تاۋ، قوداس بار، ورايى كەلگەندە، سەنى، ءسوز جوق، ەرتىپ اپارامىن“. ءبىراق بۇل جولى لاچين بايەكە مۇساجان نۇردۇنعا بەرگەن ”ۋادەسىن ورىنداي المادى“. مۇساجان نۇردۇن وسىناۋ كىرشىكسىز توپىراققا اياق باسقان كەزدە تاۋ مەن وزەن باياعى كەلبەتىندە ەدى، تەك لاچين بايەكەنىڭ قاراسى كورىنبەدى.
قىراننىڭ قاناتى سىنعان جوق. تۇلا بويىن ادىلەت كۇشى كەرنەگەن، ادال جۇرەكپەن وتانىن سۇيگەن لاچين بايەكەنى ادامدار ماڭگى ساعىنادى.
”ۇلىمنان ايرىلعاندا قابىرعام سوگىلىپ قاتتى قايعىردىم، ءبىراق ول باسقانى قۇتقارۋ ءۇشىن قۇربان بولدى، مەن بۇنى ماقتانىش ەتەمىن. ءدال وسىعان ۇقساق وقيعا تاعى ءبىر رەت تۋىلسا، ناتيجەسى نە بولارىن بىلسە دە ول تاعى سولاي ىستەر ەدى“، - دەدى ءومىرى قايسارلىقپەن وتكەن بايەكە كەلدىبەك قارت ءجۇزىن جاسپەن جۋىپ، - ”ءبىز ونىڭ ىزگى ىستەرىن، رۋحىن ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاستىرامىز“.
”ول ەشتەڭەگە قاراماي مەنىڭ بالامدى قۇتقاردى، بۇل جاقسىلىقتى وتباسىمىز ماڭگى جۇرەگىندە بەرىك ساقتايدى“، - دەيدى سۋعا تۇسكەن بالانىڭ اكەسى، - ”ءار جىلى مەن بالامدى ءوزىن قۇتقارۋشى لاچين بايەكەنىڭ باسىنا ەرتىپ بارىپ، وعان كىمنىڭ ەكىنشى رەت ءومىر بەرگەندىگىن، قانداي ادام بولىپ ەسەيۋدى ايتامىن“. لاچين بايەكەنىڭ ”بالا كۇنىنەن بەرگى دوسى“، شەكارا كۇزەتشىسى ءماپتۇلى كەنجە بۇگىندە قىستاقتا جالعىز تۇراتىن ءبىر قارياعا قارايلاسۋ بورىشىن ارقالاعان. لاچين بايەكە كوزى تىرىسىندە وعان شالعان ەڭ سوڭعى تەلەفونىندا قاريانىڭ جاقىنعى جاعدايىن سۇراعان ەكەن.
”كوڭىلىندە وتاننىڭ شەكارا قورعانىسىن، شەكارا شارلايتىن جاۋىنگەرلەردى، قىستاقتاعى ۇلكەن - كىشى اۋىلداستاردى ويىنان شىعارمايتىن ول ءوزى تۋرالى تىم از ويلايتىن، ءوز ءۇيىن اشەكەيلەۋ جۇمىسى دا تالاي جىلدان بەرى اياقسىز قالىپ كەلەدى“، - دەدى ءماپتۇلى كەنجە ءجۇزىن قالقالاپ، - ”مەن وعان ءتانتىمىن، كەيىن سوعان ۇقساس ادام بولامىن“.
اكەسى بايەكە كەلدىبەك سياقتى، لاچين بايەكە دا بۇرىن ۇلى لادير لاچيندى مەملەكەت قاقپاسى مەن شەكارا قورعاۋدىڭ ءبىرىنشى شەبىنە كوپ رەت ەرتىپ بارعان. جاسى كىشى بولعانىمەن، ۇزاقتان كوز - قۇلاعى ءۇيىر بولعان بالا اۋلەتتىڭ ۇرپاقتان - ۇرپاققا جالعاسقان شەكارا قورعاۋ، شەكارا كۇزەتۋ سەنىمىنە مۇراگەر بولدى. ”اكەم − قاھارمان، مەنىڭ ونەگەم“، - دەيدى جانارى جالىن اتقان لادير لاچين ۇزىن كىرپىكتەرىنە جاس تامشىسى ىلىنە، - ”ەرجەتكەندە مەن دە اسكەري بولىمگە بارىپ شىنىعىپ، قوسىننان قايتقان سوڭ شەكارا كۇزەتشىسى بولامىن!“
ساعات ءتىلىن قاھارمانمەن قوشتاسقان كۇنگى تاڭەرتەڭگە بۇرايىق، تىزناپ قىستاعى قاپالاقتاپ جاۋعان قار استىندا مۇنارتىپ تۇر. جۇرت ءۇن - ءتۇنسىز تىك تۇرىپ، جىم - جىرت كۇيدە ونى ەسكە الىپ، ساعىنىپ، ماڭگىگە جادىلارىنا ساقتادى.
قارلى تاۋدىڭ ۇشار شىڭىندا قىران سامعاپ بارادى.
قاھارمان ەشقاشان الىس كەتكەن جوق، تاۋ مەن وزەن اراسىندا، لاچين بايەكە ماڭگىلىك كۇزەتتە تۇر.
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
