- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
ادام كاپيتالى ــ قوعام دامۋىنىڭ قوزعاۋشى كۇشى
ىسپانديار سولتاش ۇلى
2014.07.18 13:37 كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى
ءبىز قازىر بوي تالاستىراتىن زاماندا ەمەس، وي تالاستىراتىن زاماندا جاساپ جاتىرمىز. مىناۋ ونەر سالتانات قۇرىپ، عىلىم سويلەيتىن ءبىلىم ەكونوميكاسى داۋىرىندە بابالارىمىزدىڭ كەزىندە ايتقان «بىلەكتى ءبىردى، ءبىلىمدى مىڭدى جىعادى» دەگەن ءسوزىنىڭ قۇنى ونان ارى ايقىندالا تۇسكەندەي. بۇگىنگى جاپپاي جاھاندانۋ جاعدايىندا عىلىم-تەحنيكالىق باسىمدىلىق كىمنىڭ قولىندا بولسا، تابىس ناتيجەسى سونىڭ قورجىنىندا. تورتكىل دۇنيەنى وزىنە قاراتقان قازىرگى الەمدىك باسەكە مايدانىندا تەك ادام فاكتورىن جوعارى دەڭگەيدە دامىتقان ەل عانا ىرىقتى ورىندى يەلەي الادى. سوندىقتان ادام كاپيتالىن دايارلاپ، ونى ونان ارى دامىتۋ باسەكەدە ىرىقتىلىققا قول جەتكىزۋدىڭ ەڭ شەشۋشى ءتۇيىنى ەسەپتەلەدى. بۇل جەردەگى ادام كاپيتالى ءبىلىم دەڭگەيى تومەن قاراپايىم قاراقۇرساق جانداردى كورسەتپەيدى، قايتا بىلىمگە، اقىل-پاراساتقا باي ادامداردى، قابىلەتى ارقىلى قوعامدىق ەڭبەك ونىمدىلىگىن ونان ارى ارتتىرا الاتىن ادامداردى كورسەتەدى.
سوڭعى جىلدارى تۇتاس دۇنيەدە ەكونوميكانىڭ دامۋ قارقىنى نەگىزىنەن ادام كاپيتالى ەسەبىنەن جۇزەگە اسۋدا. ا ق ش، جاپونيا، گەرمانيا، ۇلى بريتانيا سياقتى دامىعان ەلدەردە جالپى كاپيتالدىڭ ٪70 تەن استامى ادام كاپيتالىنىڭ ۇلەسىندە. بۇل ەلدەردە حالىقتىڭ مۇلدە باسىم دەڭگەيى جوعارى وقۋ ماعلۇماتىنا يە بولىپ، ولار كوبىنەسە وي ەڭبەگىمەن اينالىسادى.
دۇنيە بانكەسىنىڭ ءبىر رەتكى ساندى مالىمەتىنە قاراعاندا، ا ق ش ەكونوميكاسىنىڭ ٪19 ى زاۆود-قۇرىلىس، ماشينا جانە قۇرال-جابدىق سياقتى تۇراقتى مۇلىكتىڭ ەنشىسىندە، ٪5 ى جاراتىلىستىق بايلىقتىڭ ەنشىسىندە بولسا، ال ٪76 ى ادام كاپيتالىنىڭ ۇلەسىندە ەكەنى ايتىلعان. بۇدان ادام كاپيتالىنىڭ جاراتاتىن قۇن سالىستىرماسى باسقا تۇراقتى مۇلىك پەن تابيعي بايلىقتان ءالى دە قايدا جوعارى تۇراتىندىعىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى.
بۇل جەردە ءبىز تىلگە تيەك ەتىپ وتىرعان ادام كاپيتالى ــ ادامنىڭ قوعامدىق ومىردە باقىت كورسەتكىشىنىڭ جوعارلاپ، تابىسىنىڭ ارتۋىنا اسەر ەتەتىن، ادامنىڭ دەنساۋلىعى، ءبىلىم دەڭگەيى، مۇرالدىق قاسيەتى، تاجىريبەسى جانە باسقا دا وزىق مۇمكىندىكتەرىنىڭ جالپى جيىنتىعىن كورسەتەدى.
دامىعان ەلدەردە ادام كاپيتالىنىڭ جاراتقان قۇنى ادامنىڭ وندىرىستەگى جاسامپازدىق ەڭبەگىنىڭ ناتيجەسىمەن ولشەنەدى. قاي-قاشاندا قوعامدى دامىتاتىن ەڭ نەگىزگى كۇش ــ ادام. عىلىم-تەحنيكانى، ونەر-ءبىلىمدى يگەرگەن ادام فاكتورى بولمايىنشا قوعامدىق قىزمەتتە كورنەكتى ناتيجە بولمايدى، ياعني عىلىم-ءبىلىمسىز قوعام دامىمايدى. سوندىقتان ادام كاپيتالىنىڭ قوعامعا قوسار ۇلەسىن ادامدى دامىتۋ ارقىلى ورىنداۋعا تۋرا كەلەدى. مۇندا ادامدى دامىتۋ ءۇشىن تۇتاس قوعام اتتانىسقا كەلىپ، وقۋ-اعاتۋ سالاسىنا باسا ءمان بەرۋگە، ادام ساناسىن جوعارى دەڭگەيگە كوتەرەتىن ءار الۋان اقىل-وي تاربيەسىن كۇشەيتۋگە تۋرا كەلەدى. عىلمي ساراپشىلاردىڭ تالداۋىنا قاراعاندا، ادام كاپيتالىنىڭ ٪1 ءوسۋى ەڭبەك ونىمدىلىگىن ٪3.8 كە جوعارلاتادى ەكەن. جايشىلىقتا ءبىلىم يگەرۋ بارىسى بەينە ينەمەن قۇدىق قازعانداي كۇردەلى دە نازىك بولعانىمەن، بىلىمگە قوسىلعان قارجى ەڭ قايتىمدى، ەڭ ءونىمدى قارجى ەسەپتەلەدى.
قازىرگى تاڭدا ءبىر ەلدىڭ قۇدىرەتتەنۋى ونىڭ جاراتىلىستىق بايلىعىنىڭ از-كوپتىگىنە بايلانىستى بولماستان، قايتا ونىڭ عىلىم-تەحنيكالىق ورەسى مەن وندىرگىش كۇشتەرىنىڭ دامۋ دەڭگەيىنە تىكەلەي قاتىستى بولۋدا. وندىرگىش كۇش ۇعىمىندا ادام ەڭ شەشۋشى فاكتور بولعاندىقتان، ادامنىڭ دەنساۋلىعى، ءبىلىم قابىلەتى، مۇرالدىق قاسيەتى، كاسىپتىك دەڭگەيى، يكەمدىلىگى، ياعني ادام ساپاسى بىردەن-ءبىر ماڭىزدى ءتۇيىن ەسەپتەلەدى. مىسالى، يزرايلدىڭ تەرريتورياسى شاعىن، ونىڭ ۇستىنە قۇمدى ءوڭىرى مول، تابيعي بايلىعى توتەنشە از مەملەكەت. بۇل ەل ادام كاپيتالى جاعىندا ىرىقتى بولعاندىقتان اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسىندا ەڭ جوعارعى تەحنولوگيا سولاردىڭ قولىندا. تۇتاس دۇنيە جۇزىندە نوبەل سيلىعىنا يە بولۋشىلاردىڭ ٪20 تەن استامىن ەۆرەيلەر يەلەيدى. الەمدەگى ەڭ ايگىلى ادامداردىڭ قاتارىندا ەۆرەيلەر الدا تۇرادى، دۇنيەدەگى باي ادامدار كورسەتكىشىندە دە ەۆرەيلەر الدا. ءبىراق ەۆرەيلەردىڭ جان سانى از، بار بولعانى دۇنيە جۇزىندە ون نەشە ميلليون عانا. ال دۇنيە جۇزىندە مۇنايى دا، ءتۇستى مەتالى دا جوق جاپونيا ادام كاپيتالىنىڭ ارقاسىندا دامىعان ەلدەردىڭ الدىڭعى قاتارىندا كەلەدى. تەرريتورياسى توتەنشە كىشكەنە، ەشبىر قازبا بايلىعى جوق سينگاپۋردا سونداي. مىنە بۇلاردان عىلىم-تەحنيكا جانە عىلىم-تەحنيكاعا يە ادام كاپيتالىنىڭ جوعارى ورەدە بولۋى تەرريتوريانىڭ كەڭ، جاراتىلىستىق بايلىقتىڭ مول بولۋىنان دا ماڭىزدى ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. سوندىقتان ءبىر ەلدىڭ، ءبىر ۇلتتىڭ دامىپ قۇدىرەتتەنۋى ءسوز بولعان جاعدايدا ادام كاپيتالىنىڭ باسىمدىلىق الۋى ءبىرىنشى ورىندا تۇرادى دەۋگە بولادى. جاراتىلىستىق بايلىق، ياعني شيكىزات قانشا مول بولعانىمەن، ونى تۇتىنۋ قاجەتىنە ۇيلەستىرۋ ءۇشىن ادامنىڭ ءبىلىم قابىلەتى جوعارى بولماسا بولمايدى.
ادام كاپيتالىنىڭ دامۋى جالاڭ بىلىممەن عانا ولشەنبەيدى. ادامنىڭ وسكەلەڭ مۇرالعا يە بولۋى دا شەشۋشى فاكتور سانالادى. ادامنىڭ ءبىلىم دەڭگەيى مەن مۇرالدىق قاسيەتى قاتار دامىعاندا، وسى 2 شارت ءوزارا جاقسى سايكەسكەندە عانا قوعام تۇراقتى العا ىلگەرلەيتىن بولادى. بۇل جونىندە وسىدان 11 عاسىردىڭ الدىندا جاساعان ەنتسيكلوپەديك عالىم، الەمدە اريستوتەلدەن كەيىن ەكىنشى اعا ۇستاز اتالعان ۇلى عۇلاما ءابۋناسىر ءال-فارابي بابامىز: «ادامعا ەڭ ءبىرىنشى ءبىلىم ەمەس، تاربيە بەرىلۋى كەرەك، تاربيەسىز بەرىلگەن ءبىلىم ــ ادامزاتتىڭ قاس جاۋى، ول كەلەشەكتە ونىڭ بارلىق ومىرىنە اپات اكەلەدى» دەگەن بولاتىن. ماسەلەن، قازىرگى كۇندەلىكتى قوعامدىق ومىردە ۇنەمى ءجۇز بەرىپ جاتاتىن ەسىرتكى تۇتىنۋ، قۇمار ويناۋ، ادام ساۋدالاۋ، قارا قوعام سيپاتتى لاڭكەستىك ارەكەتتەرمەن اينالىسۋ، جالعان، جارامسىز ءونىم ءوندىرۋ، ەكولوگيالىق ورتانى اۋىر دارەجەدە ويرانداۋ سياقتى كەلەڭسىز جاعدايلاردىڭ كوپتەۋ كورىنىس تابۋى انە سول ادامداردىڭ ءبىلىم ورەسى مەن مۇرالدىق قاسيەتىنىڭ ءوزارا سايكەسپەۋىنەن تۋىنداپ وتىر. وسى سەبەپتەرگە بايلانىستى ەلىمىزدە «حالىقتىڭ يدەيالىق، مۇرالدىق ساپاسى مەن عىلم، مادەنيەتتىك ساپاسىن جاپپاي جوعارىلاتۋ» ۇندەۋى ۇنەمى دارىپتەلۋدە.
ەلىمىزدىڭ جەرى كەڭ، جاراتىلىستىق بايلىعى مول بولعانىمەن ءبىراق ەكونوميكاسىنىڭ دامۋ قارقىنى ءالى دە باياۋ، ەڭبەكشىلەردىڭ جالپى تۇلعالىق ساپاسى ءبىرشاما تومەن، كەيبىر وڭىرلەردە، اسىرەسە، از ۇلتتار ءجيى قونىستانعان شەكارا، شالعاي تاۋلى رايونداردا عىلىم-تەحنيكانىڭ جاندانۋى تىم شىركىن-اي ەمەس، كەڭ بايتاق اۋىل-قىستاقتاردا وندىرگىش كۇشتەر ورەسىن جوعارلاتۋدا مادەنيەت تاراتۋدى جىلىنا بىرەر مايدان كونسەرت قويۋمەن، عىلىم-تەحنيكا جالپىلاستىرۋدى بىرەر دۇركىن ساباق وتۋمەن عانا شەكتەيتىن جاعدايلار جوق ەمەس. وسى سەبەپتى از ساندى ۇلت رايوندارىندا وندىرگىش كۇشتەردىڭ دامۋ ورەسى ءالى دە تومەن بولىپ وتىر. بۇل ەلىمىزدىڭ جالپى مەملەكەت قۋاتىنىڭ تۇراقتى ارتۋىنا ىقپالىن تيگىزىپ وتىرعان نەگىزگى فاكتورلاردىڭ ءبىرى. سوندىقتان ەلىمىزدە ادام كاپيتالىن وڭىرلەر بويىنشا جاپپاي دامىتۋ توتەنشە ماڭىزدى ستراتەگيالىق مىندەت سانالادى. مىنە بۇل ماڭىزدى مىندەتتى جۇزەگە اسىرۋدا، وتە-موتە، از ۇلتتار ءجيى قونىستانعان شەكارا، شالعاي رايونداردا ادامداردىڭ بىلىمدىك دەڭگەيى مەن مۇرالدىق ساپاسىن جوعارلاتۋ ىسىنە ءتىپتى دە باسا ءمان بەرۋگە، كۇندەلىكتى ومىردە قاراپايىم حالىقتى ساۋىق-سايراننان گورى نەعۇرلىم ونەر-بىلىمگە جەتەلەۋ ىسىنە كوبىرەك كۇش شىعارۋعا، اقىل-وي تاربيەسى ارقىلى جالپى جۇرتتىڭ تۇلعالىق ساپاسىن جوعارلاتۋعا قارجىنى نەعۇرلىم مول اجىراتۋعا، استە كوپىرمە بەزەندىرىپ، كوبىك ناتيجەگە يە ەتەتىن ارزانقول ىستەرمەن اينالىسپاۋعا تۋرا كەلەدى.
دىڭ شياۋپيڭ جولداستىڭ «عىلىم ــ تەحنيكا ءبىرىنشى وندىرگىش كۇش» يدەياسى ەلىمىزدە عىلىم-تەحنيكانى دامىتۋعا، ادام كاپيتالىن جوعارلاتۋعا نازاريالىق جانە يدەيالىق جاقتان تىڭ سەرپىن باعىشتادى. قازىرگى باسەكەلى داۋىردە تەك دامۋ عانا داۋ جۇرمەيتىن شىندىق، ناقتى ءبىلىم عانا ادام تاعدىرىن بەلگىلەيتىن رەالدىق ەكەنى راستالدى. سوندىقتان مىناۋ سانا مەن قابىلەتتىڭ، عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ باسەكەگە، ساراپتاۋعا تۇسەتىن عاسىرىندا ءوز ورنىمدى يەلەيمىن دەگەن ءاربىر ازامات حالقىمىزدىڭ «جىگىتكە جەتپىس ونەر دە ازدىق ەتەدى» دەگەن پاراساتتى تۇجىرىمىن بويتۇمار ەتكەنى ءجون.
بۇل كۇندەرى عىلىم-تەحنيكانىڭ دامۋ قارقىنى، ءبىلىمنىڭ جاڭالانۋى سونداي سۇراپىل تەز. وتكەندە 100 جىلدا بولاتىن جاڭالىق قازىر 10 جىلدا، 5 جىلدا، ءتىپتى، جىلىنا بولىپ جاتىر. عىلمي دەرەكتەردە 1960-جىلداردان بەرگى ادامزات تاريحىندا تاپقىرلانعان تاپقىرلىقتاردىڭ سانى، سول 1960-جىلداردان ىلگەرگى مىڭداعان جىلداردا تاپقىرلانعان تاپقىرلىقتاردىڭ سانىنان نەشە ەسە ارتىپ كەتكەندىگى ايتىلۋدا... ادام بالاسى تاپقىرلاعان العاشقى كومپيۋتەر 1946-جىلى جاسالعان كەزدە ونىڭ سالماعى 30 توننا، كولەمى 170 كۆادرات مەتر بولعان بولسا، ول قازىر كولەمى جاعىنان تۇيمەدەيگە، سالماعى جاعىنان بىرەر گرامعا ءتۇستى، ال جاسالۋ قۇنى سان مىڭ ەسە تومەندەسە، پايدالانىلۋ يقۋاتى سان مىڭ ەسە جوعارلادى. مىنە بۇنىڭ ءبارى عىلىم-تەحنيكانىڭ سۇراپىل دامۋىن، ءبىلىمنىڭ تەز قارقىندا جاڭالانۋىن ايعاقتايدى.
بۇگىنگى تاڭدا ءارقانداي مەملەكەتتىڭ، ءارقانداي ۇلتتىڭ تاعدىرىن ەڭ الدىمەن ونىڭ عىلىم-تەحنيكالىق باسىمدىلىعى مەن وندىرگىش كۇشتەر ورەسىنىڭ دامۋ دەڭگەيى بەلگىلەيتىندىگىن رەالدىق راستادى. ۇيتكەنى بۇلارسىز باسقالارمەن تەرزە تەڭەستىرۋ، باسەكەدە ىرىقتىلىققا قول جەتكىزۋ مۇلدە مۇمكىن ەمەس. «حالىقپەن حالىقتى، اداممەن ادامدى تەڭەستىرەتىن نارسە ــ ءبىلىم» دەپ زاڭعار جازۋشى مۇحتار اۋەزوۆ ايتقانداي، ءبىلىم قاشادا تاسى ورگە دومىعان حالىقتارمەن يىق تەڭەستىرىپ، قادام سالىستىرۋدىڭ كۇرە جولى، ادام بولۋدىڭ التىن ارقاۋى، ءبىلىم بار جەردە دامۋ، جەتىلۋ، كەمەلدەنۋ ۇدايى جالعاسا بەرەدى. عىلىم-تەحنيكاسى باسىم جۇرتتىڭ باسقالار الدىندا قاشاندا بەدەلى بيىك، ايبىنى اسقاق سەزىلەدى. وركەنيەتتىلىكتىڭ ورىنە، كەمەلدىلىكتىڭ تورىنە تەك ءبىلىم دەڭگەيى جوعارى حالىقتار عانا شىعا الادى.
قىسقاسى، ادام كاپيتالى ــ قوعام دامۋىنىڭ شەشۋشى فاكتورى. ادام كاپيتالىن دامىتۋعا جۇمسالعان جۇمسالىمدى ءارقاشان قايتىمسىز شىعىن رەتىندە ەمەس، بولاشاقتا قايتىمى مول قارجى رەتىندە قاراستىرۋىمىز قاجەت. ادام كاپيتالىن قوعامدىق ولشەممەن ايتقاندا ول سول قوعامدىق ورتانىڭ وزىنە عانا ءتان تۇراقتى بايلىق ەسەپتى، ۇيتكەنى ونى ەشكىم دە ۇرلاپ، ءيا تارتىپ اكەتە المايدى. ونەر-ءبىلىم مەن عىلىم-تەحنيكادا تىنباي قۇلشىنىس بولعان جەردە العا ىلگەرىلەۋ ءبىر ساتكە تولاستامايدى. جاقسى ءومىر ءسۇرۋدىڭ ءتۇپ قازىعى جانە بايلىقتىڭ، تابىستىڭ باستاۋ كوزى ونەر-بىلىمدە، عىلىم-تەحنيكادا جاتىر. ۇيتكەنى قازىر زامان وزگەردى، قوعام جاڭاردى. تەحنيكا تەتىگىن يگەرمەي، ءبىلىم كەڭىستىگىنە قول سوزۋ، وزگەلەرگە تەڭەلۋ بوس اۋرەشىلىك قانا. كىم اقىل-پاراسات جاعىنان دامىماسا، تالپىنىپ العا ۇمتىلماسا، قوعام دامۋىنا سايكەسە الماسا، وندا ول ءوزىنىڭ ورنىن باسقالارعا ۇسىنىپ بەرۋگە ءماجبۇر بولادى. سەبەبى مىنا زامان ءبىلىمنىڭ، قاتال باسەكەنىڭ زامانى. سوندىقتان ازاماتتارىمىزعا قاي-قاشاندا «عىلىم تاپپاي ماقتانبا»، «بىلىمدىگە دۇنيە جارىق، ءبىلىمسىزدىڭ كۇنى عارىپ» دەمەكشىمىز. ۇيتكەنى اقىل-پاراسات مولىعىپ، سانا وسپەيىنشە، ۇلت دامىپ كوركەيمەيدى، كەلەشەك ءۇشىن ايتقاندا، تەك كەمەل بىلىمدىلىگىڭ عانا ەس قاتادى.
2014.7
اۆتوردىڭ قىزمەت ورنى: التاي ايماقتىق پارتيا مەكتەبى
كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
