سۋدىراتىپ باتا بەرەر دانا، قۇلاق جەيتىن بالا قايدا؟
دۋدار قۇرمان
2016.01.18 13:43
{ ءارىپتىڭ ۇلكەن-كىشىلىگى كىشى ورتا ۇلكەن} باسىپ شىعارۋ
ءالى ەسىمدە. اۋىلعا قوناق كەلىپ قوي سويىلعاننان باستاپ، قۇلاق جەۋ كوكەيىمىزدى تەسەتىن. اۋەلى ءبىر وتباسىنداعى ۇيەلمەلى-سۇيەلمەلى اعا-باۋىر، اپەكە-ءسىڭلىلى بوق مۇرىندار بۇگىن سويىلعان قويدىڭ قۇلاعىن كىم جەيدى دەپ الدىن الا اكە-شەشەمىزدەن نەشە قايتارا سۇراپ مازاسىن الساق، باس ۇيتكەن اعالارىمىز «سەن دە، سەن دە جەيسىڭ» دەپ ءبارىمىزدى رازى-حوش قىپ ءبىزدىڭ قىزىعىمىزدى تاماشالاپ، قارق-قارق كۇلىپ ءماز-مايرام بولىپ جاتاتىن-دى. ەت ءبىسىپ دايىن بولعاندا، اكەم تاباق تارتۋدىڭ قامىنا كىرىسەتىن دە، جاساپ بولعان تاباقتى قوناقتان «اۋمين» دەپ باتا سۇراپ داستارقانعا قوياتىن. سوندا قادىرلى قوناعىمىز قول جايىپ سۋدىراتىپ باتا بەرىپ، ءتىلدى-جاقتى شەشەندىگىمەن ماڭايىنداعى جولداستارىن تامساندىرسا، جاراسىمدى ازىلدەر قوسىپ كوپتى كۇلدىرىپ، «اللاۋاكپار!» دەپ بەتىن سيپاپ، باستى الاتىن دا: باستىڭ شۇيدەسىن وزىنە قاراتىپ، سول قولدىڭ الاقانىنا سالىپ، «قوي ءتورت تۇلىكتىڭ ىشىندەگى ەڭ قاسيەتتى جانۋار، ول بەيىشتىڭ ءشوبىن جەپ،بۇلاعىنان سۋ ىشكەن، توپىراعىن يىسكەگەن» دەپ باستىڭ قامشىلار جاق ەزۋىنەن ءوزى اۋىز ءتيىپ، ونان كەيىن جانىنداعى تاباقتاس بولىپ وتىرعان جولداستارىنا جولىنا، جاسىنا قاراي كەسىپ بەرىپ جەگىزەتىن. باستىڭ قامشىلار جاق قۇلاعىن كەسىپ، سول ۇيدەگى جاسى ەڭ كىشىمىزگە بەرەتىن دە: «نەدەگەن اقىلدى بالا، اتىڭ كىم؟ ازامات بولعاندا كىم بولاسىڭ؟ قۇلاق جەسەڭ قۇيما قۇلاق، ءسوز ەستىگىش، ءتىل العىش بولاسىڭ» دەپ جاتاتىن. ەنشىسىنە قۇلاق تيگەن بالا ءوزىن اقىلدى، ءتىل العىش، زەرەك ساناپ، ءوز الىنشە باسقا بالالار الدىندا مارسيىپ قالاتىن. ال باستىڭ سول جاق قۇلاعى مەن ەزۋىن، بەت قۇيقالارىن بۇزباستان اكەمە قايتارىپ بەرگەننەن كەيىن، اكەم قالعان قۇلاقتى تاعى بىرەۋمىزگە كەسىپ بەرىپ، بۇل دا وتە اقىلدى بالا-دەپ ماقتاپ مەدەت بەرەتىن. باستىڭ قالعان قۇيقاسىن بالا-شاعاعا اۋىز تيگىزىپ، باستى تازالاپ مۇجيتىن. باستىڭ ميىن الىپ، قوناقتاردىڭ تاباعىنا سالىپ جاتاتىن. مي جەيمىن دەگەن بالالارعا: «مي جەگەن بالا ميشا بىلجىراپ، مىجعاۋ، بوس بەلبەۋ بولاسىڭ» دەپ جەگىزبەي، تەتىك- قاعىلەز، قايسار-شىمىر بولۋعا جەبەيتىن. ەكى كوزدى ءبىر ادام جەۋ كەرەك. «ەكەۋىن ەكى ادام جەسە الا كوز، بۇقا كوز بولىپ قالاسىڭدار» دەپ ىنتىماق-بەرەكەگە شاقىرسا، ال تاڭدايىن سىدىرىپ الىپ، بۇنى جەگەن ادام تاقىلداعان شەشەن، ءانشى بولادى. ال ءتىلدى جەپ جاقتى مۇجىعان ادام ءتىلدى-جاقتى سوزمەر بولادى دەپ ونەر-بىلىمگە باۋلىپ وتىراتىن. باتا مەن باستاعى جول-جورالعىعا سىڭىرىلگەن وسىءتالىم-تاعىلىم، تاربيە-ءداستۇر قوناق كەلگەنءار شاڭىراقتاعى كيەلى داستارقاندا، سونداي-اق توي-تومالاقتاردا ۇزبەي ايتىلىپ ۇرپاقتار كوكەيىنە ۇيالايتىن.
دانالار كومەيىنەن لاعىلداي توگىلىگەن باتا-تىلەك، شەشەندىك شەرتپەلەر، اسىل سوزدەردىڭ تاربيەلىك، الەۋمەتتىك ماڭىزىن اسا زور باعالاپ، ۇرپاققا تاعىلىم بەرەر ۇلكەن مەكتەپ ەكەنىن ەرتە بىلگەن حالقىمىز ءارقانداي ءىس-قيمىلىن باتاسىز باستاماعان. ءارى ءادي-سادي جاي ادامنان باتا سۇراماعان، باستى دا جول-جورالعىسىز تارتپاعان تەكتى حالىق. ءيا، قازىرگى كۇندە وسىنداي سالت-ءداستۇردى ۇرپاقتارعا تانىتىپ،كوكەيىنە قوندىرۋ ءۇشىن قانداي ءناسيحات جاساپ، ونەگە بولىپ ءجۇرمىز؟ جول-ءجونىن جوندەي الدىق پا؟ سۋدىراتىپ باتا بەرەر دانا قانداي؟ قۇلاق جەيتىن بالا قانداي؟ دەگەن سۇراۋدى سۋىرتپاقتاساق، قۋانىش-جۇبانىشىمىزعا جايىلعان قاراپايىم داستارقان، التى الاشقا ات شاپتىرعان ۇلى ءدۇبىر تويدا بولسىن ادال نيەت اق تىلەكپەن باتا سۇراپ جايىلعان ىستىق الاقاندارعا دانالارىمىز اق باتاسىن بەرىپ، كوپتى رازى ەتىپ جاتقانمەن دە، كەي اقساقالدارىمىز بىرەر اۋىز باتانىڭ باسىن ارەڭ قۇراپ ايتادى. قاريالارىمىزدىڭ اۋزىنان نە ولەڭگە، نە تاقپاققا ۇقسامايتىن، ءدام-تاتۋسىز قارا سوزدەردى ەستيسىڭ نەمەسە ەرنىن عانا جىبىرلاتىپ بەتىن سيپاي سالادى. بولماسا ءبىرنەشە پاراق قاعازعا جازىپ العان (باسقالار جازىپ بەرگەنى دە بار) باتاسىن اسىل اينەك تاعىپ، دىرىلدەپ-قالتىراپ، ەجىكتەپ جۇرتتىڭ ۋاقىتىن الىپ وقي الماي تۇرادى. وسىنداي ىستەرگە قاراساڭ بابالارىمىزدىڭ باعىزى زاماننان جالعاسىپ كەلگەن قاعىلەزدىگى، سۋىرىپ سالمالىعى، شەشەندىگىن توت باسىپ، قارتتارىمىز باتا-تىلەك بەرۋدەن، ايتۋدان جاڭىلعان با دەيسىڭ. اسىرا ايتىپ كوپكە توپىراق شاشقاندىعىم ەمەس، كەزەكتەءار وڭىردە ءسوز مارجانىن توگىلتىپ، شۇبىرتىپ، سۋدىراتىپ، ءازىل-قالجىڭ ارالاستىرىپ جاتقا باتا بەرەتىن دانالار ساۋساقپەن سانارلىق.جاسى ۇلكەن، كوپتى كورگەن، ابىرويى اسقاق، ونەرلى، حالىق ءوزى قادىر تۇتقان سيلى ادامدارىن قۇرمەتتەپ، ىرىمداپ باتا-تىلەك الۋ حالقىمىز اراسىندا اتام زاماننان ساقتالعان تاماشا دا اسىل سالت-ءداستۇرىمىز ەدى. بۇگىنگى كۇندە ءوزى قادىر تۇتقان قاسيەتتى، ونەرلىنىڭ باتاسىن سۇراپ الىپتى دەگەندى قۇلاعىمىز شالمايدى. اسىل داستۇرلەردى كوكەيىنە ساقتاپ، ۇرپاقتار بويىنا ءسىڭىرۋ، ۇلگى-ونەگە بولۋ، قۇرمەت-مارتەبەسىنە ساي باتا-تىلەك جاساۋ، ىقىلاسىن بەرۋ ابىزدارىمىز ءۇشىن مىندەت جانە بورىش ءارى ۇلكەن سىن بولماق. اقىل-كوزى اشىلا باستاعان اق ۇرپىك بالاپاندار اعا بۋىن قارتتارىمىزدىڭ ءسوز-ارەكەتىنەن، اق باتالارىنان ونەگە الىپ، سوعان ەلىكتەپ ويىن-بويىن تۇزەيدى ءارى وسى سالت-داستۇرگە مۇراگەرلىك ەتىپ، بولاشاققا جالعايتىندىعى كوپكە ءمالىم.ادەت-عۇرىپ، سالت -ءداستۇردىڭ تۇنىق باستاۋلارىنانءنار العان اق باتا -اسىل قازىنامىز، قاسيەتتى بوي تۇمارىمىز. باتا بەرۋگە ءسال قاراۋ، ۇرپاق تاربيەسىنە نەمقۇرايدى قاراۋ بولماق. تاربيەسىز قالۋ ەڭ ۇلكەن تراگەديا.
زامان دامۋىنىڭ زىمىران كوشىنە ىلەسە تاڭداۋلى رۋحاني تىرەگىمىز بولعان مادەني داستۇرلەرىمىز ارامىزدان سيرەپ، وشكىندەپ، كوزدەن بۇلبۇل ۇشىپ بارادى. سونىڭ ايعاعى بالالارعا قۇلاق جەگىزۋ. قۇيقاداعى كالتسيدىڭ بالالار اعزاسىنا بولعان پايداسىن ەرتە سەزگەن سۇڭعىلا بابالارىمىز بالاسىنا قۇلاق جەگىزىپ، سيراق مۇجىتسا كەرەك. قازىر قۇلاق جەيتىن، سيراق مۇجيتىن بالا جوق. داستارقان باسىندا بالاعا قۇلاق جەگىزىپ، قۇلاق جەۋدىڭ ءجونىن، ءمانىن مول اۋىز ادەبيەتىمىزبەن ۇشتاستىرىپ، ۇرپاققا تاعىلىم-تاربيە ايتاتىن قاريالار ازايعان.تاباقتان جەلىنبەگەن قۇلاق، مۇجىلماعان (قان قىسىم-ماي قىسىمنان قورقامىز) باستى (اۋەلى كۇرەسىننەن كورەتىن بولدىق) كورەسىڭ. باستىڭ قادىر-قاسيەتى، مارتەبەسى تومەندەگەن. تاماشا ادەت-عۇرىپ، اسىل سالت -ءداستۇر ارامىزدان الىستاپ ماڭگىگە حوش ايتا ما دەپ الاڭدايسىڭ؟!
اللاعا شۇكىرشىلىك! باي-باقىتتى زامان! تويعاننان كەيىن توقتىنىڭ ەتى توپىراق تاتيدى! ءتورت تۇلىكتى جانىنا بالاعان حالىقتىڭ ۇرپاعى قازىر باس-سيراق، ىشەك-قارىندى كورسە اۋىز-مۇرنىن باسىپ لوقسىپ تىجىرىنا قارايدى. جەسە جۇرەگى اينيدى.اشارشىلىق بولماعاننان سوڭ قۇيقانىڭ ءدامىن بىلمەيدى. اتا-باباسىنىڭ وتكەنىمەن ساناسپايدى. شىنايى بولمىستى ايتساڭ سەنبەيدى نەمەسە كۇمانمەن قارايدى. بۇنداعى باستى فاكتور ۇرپاقتارعا بولعان سالت-سانا، بايىرعى مادەنيەت، وتكەن قوعام-تاريح، ت.ب تۋرالى تاربيەنىڭ ۇنەمى جۇرگىزىلمەي، ازايعاندىعىنىڭ سەبەبى بولسا كەرەك. سوندىقتان داستارقان باسىندا، توي-تومالاق، بۇقارالىق قيمىلداردا ۇرپاقتارعا سالت-ءداستۇر، مادەنيەتتى ۇنەمى ءتۇسىندىرىپ، دارىپتەپ ۇيرەتۋ اعا بۋىنداردىڭ، اتا-انانىڭ مىندەت - بورىشى ەكەنىن سالماقتاپ ايتامىز.
حالقىمىز «باتامەن ەل كوگەرەدى، جاڭبىرمەن جەر كوگەرەدى»، «باتالى قۇل-ارىماس، باتاسىز قۇل-جارىماس» دەيدى. اق باتا، اق تىلەكتەرىمىزدى زامان دامۋىنىڭ اساۋ تولقىندارىندا شىڭداپ، سۇرىپتاپ، تاڭداپ، جاڭارتىپ، بايىتىپ، مارتەبەسىن كوتەرىپ، كەيىنگى ۇرپاقتارعا اماناتتاۋ، كوكەيىنە قۇيۋ الدىڭعى بۋىن بىزدەردىڭ ار-نامىسىمىزعا جۇكتەلگەن اسا سالماقتى مىندەت. وسى بورىشىمىزدى ادال نيەتپەن ادا ەتكەندە عانا اق باتامىز عاسىرلار بويى جاتتالىپ، التىن ارىپپەن حاتتالىپ قالا بەرمەك. اق باتالى بولايىق، اعايىن!
كەلۋ قاينارى: «ىلە كەشى» - ىلە اقپارات تورابى
دانالار كومەيىنەن لاعىلداي توگىلىگەن باتا-تىلەك، شەشەندىك شەرتپەلەر، اسىل سوزدەردىڭ تاربيەلىك، الەۋمەتتىك ماڭىزىن اسا زور باعالاپ، ۇرپاققا تاعىلىم بەرەر ۇلكەن مەكتەپ ەكەنىن ەرتە بىلگەن حالقىمىز ءارقانداي ءىس-قيمىلىن باتاسىز باستاماعان. ءارى ءادي-سادي جاي ادامنان باتا سۇراماعان، باستى دا جول-جورالعىسىز تارتپاعان تەكتى حالىق. ءيا، قازىرگى كۇندە وسىنداي سالت-ءداستۇردى ۇرپاقتارعا تانىتىپ،كوكەيىنە قوندىرۋ ءۇشىن قانداي ءناسيحات جاساپ، ونەگە بولىپ ءجۇرمىز؟ جول-ءجونىن جوندەي الدىق پا؟ سۋدىراتىپ باتا بەرەر دانا قانداي؟ قۇلاق جەيتىن بالا قانداي؟ دەگەن سۇراۋدى سۋىرتپاقتاساق، قۋانىش-جۇبانىشىمىزعا جايىلعان قاراپايىم داستارقان، التى الاشقا ات شاپتىرعان ۇلى ءدۇبىر تويدا بولسىن ادال نيەت اق تىلەكپەن باتا سۇراپ جايىلعان ىستىق الاقاندارعا دانالارىمىز اق باتاسىن بەرىپ، كوپتى رازى ەتىپ جاتقانمەن دە، كەي اقساقالدارىمىز بىرەر اۋىز باتانىڭ باسىن ارەڭ قۇراپ ايتادى. قاريالارىمىزدىڭ اۋزىنان نە ولەڭگە، نە تاقپاققا ۇقسامايتىن، ءدام-تاتۋسىز قارا سوزدەردى ەستيسىڭ نەمەسە ەرنىن عانا جىبىرلاتىپ بەتىن سيپاي سالادى. بولماسا ءبىرنەشە پاراق قاعازعا جازىپ العان (باسقالار جازىپ بەرگەنى دە بار) باتاسىن اسىل اينەك تاعىپ، دىرىلدەپ-قالتىراپ، ەجىكتەپ جۇرتتىڭ ۋاقىتىن الىپ وقي الماي تۇرادى. وسىنداي ىستەرگە قاراساڭ بابالارىمىزدىڭ باعىزى زاماننان جالعاسىپ كەلگەن قاعىلەزدىگى، سۋىرىپ سالمالىعى، شەشەندىگىن توت باسىپ، قارتتارىمىز باتا-تىلەك بەرۋدەن، ايتۋدان جاڭىلعان با دەيسىڭ. اسىرا ايتىپ كوپكە توپىراق شاشقاندىعىم ەمەس، كەزەكتەءار وڭىردە ءسوز مارجانىن توگىلتىپ، شۇبىرتىپ، سۋدىراتىپ، ءازىل-قالجىڭ ارالاستىرىپ جاتقا باتا بەرەتىن دانالار ساۋساقپەن سانارلىق.جاسى ۇلكەن، كوپتى كورگەن، ابىرويى اسقاق، ونەرلى، حالىق ءوزى قادىر تۇتقان سيلى ادامدارىن قۇرمەتتەپ، ىرىمداپ باتا-تىلەك الۋ حالقىمىز اراسىندا اتام زاماننان ساقتالعان تاماشا دا اسىل سالت-ءداستۇرىمىز ەدى. بۇگىنگى كۇندە ءوزى قادىر تۇتقان قاسيەتتى، ونەرلىنىڭ باتاسىن سۇراپ الىپتى دەگەندى قۇلاعىمىز شالمايدى. اسىل داستۇرلەردى كوكەيىنە ساقتاپ، ۇرپاقتار بويىنا ءسىڭىرۋ، ۇلگى-ونەگە بولۋ، قۇرمەت-مارتەبەسىنە ساي باتا-تىلەك جاساۋ، ىقىلاسىن بەرۋ ابىزدارىمىز ءۇشىن مىندەت جانە بورىش ءارى ۇلكەن سىن بولماق. اقىل-كوزى اشىلا باستاعان اق ۇرپىك بالاپاندار اعا بۋىن قارتتارىمىزدىڭ ءسوز-ارەكەتىنەن، اق باتالارىنان ونەگە الىپ، سوعان ەلىكتەپ ويىن-بويىن تۇزەيدى ءارى وسى سالت-داستۇرگە مۇراگەرلىك ەتىپ، بولاشاققا جالعايتىندىعى كوپكە ءمالىم.ادەت-عۇرىپ، سالت -ءداستۇردىڭ تۇنىق باستاۋلارىنانءنار العان اق باتا -اسىل قازىنامىز، قاسيەتتى بوي تۇمارىمىز. باتا بەرۋگە ءسال قاراۋ، ۇرپاق تاربيەسىنە نەمقۇرايدى قاراۋ بولماق. تاربيەسىز قالۋ ەڭ ۇلكەن تراگەديا.
زامان دامۋىنىڭ زىمىران كوشىنە ىلەسە تاڭداۋلى رۋحاني تىرەگىمىز بولعان مادەني داستۇرلەرىمىز ارامىزدان سيرەپ، وشكىندەپ، كوزدەن بۇلبۇل ۇشىپ بارادى. سونىڭ ايعاعى بالالارعا قۇلاق جەگىزۋ. قۇيقاداعى كالتسيدىڭ بالالار اعزاسىنا بولعان پايداسىن ەرتە سەزگەن سۇڭعىلا بابالارىمىز بالاسىنا قۇلاق جەگىزىپ، سيراق مۇجىتسا كەرەك. قازىر قۇلاق جەيتىن، سيراق مۇجيتىن بالا جوق. داستارقان باسىندا بالاعا قۇلاق جەگىزىپ، قۇلاق جەۋدىڭ ءجونىن، ءمانىن مول اۋىز ادەبيەتىمىزبەن ۇشتاستىرىپ، ۇرپاققا تاعىلىم-تاربيە ايتاتىن قاريالار ازايعان.تاباقتان جەلىنبەگەن قۇلاق، مۇجىلماعان (قان قىسىم-ماي قىسىمنان قورقامىز) باستى (اۋەلى كۇرەسىننەن كورەتىن بولدىق) كورەسىڭ. باستىڭ قادىر-قاسيەتى، مارتەبەسى تومەندەگەن. تاماشا ادەت-عۇرىپ، اسىل سالت -ءداستۇر ارامىزدان الىستاپ ماڭگىگە حوش ايتا ما دەپ الاڭدايسىڭ؟!
اللاعا شۇكىرشىلىك! باي-باقىتتى زامان! تويعاننان كەيىن توقتىنىڭ ەتى توپىراق تاتيدى! ءتورت تۇلىكتى جانىنا بالاعان حالىقتىڭ ۇرپاعى قازىر باس-سيراق، ىشەك-قارىندى كورسە اۋىز-مۇرنىن باسىپ لوقسىپ تىجىرىنا قارايدى. جەسە جۇرەگى اينيدى.اشارشىلىق بولماعاننان سوڭ قۇيقانىڭ ءدامىن بىلمەيدى. اتا-باباسىنىڭ وتكەنىمەن ساناسپايدى. شىنايى بولمىستى ايتساڭ سەنبەيدى نەمەسە كۇمانمەن قارايدى. بۇنداعى باستى فاكتور ۇرپاقتارعا بولعان سالت-سانا، بايىرعى مادەنيەت، وتكەن قوعام-تاريح، ت.ب تۋرالى تاربيەنىڭ ۇنەمى جۇرگىزىلمەي، ازايعاندىعىنىڭ سەبەبى بولسا كەرەك. سوندىقتان داستارقان باسىندا، توي-تومالاق، بۇقارالىق قيمىلداردا ۇرپاقتارعا سالت-ءداستۇر، مادەنيەتتى ۇنەمى ءتۇسىندىرىپ، دارىپتەپ ۇيرەتۋ اعا بۋىنداردىڭ، اتا-انانىڭ مىندەت - بورىشى ەكەنىن سالماقتاپ ايتامىز.
حالقىمىز «باتامەن ەل كوگەرەدى، جاڭبىرمەن جەر كوگەرەدى»، «باتالى قۇل-ارىماس، باتاسىز قۇل-جارىماس» دەيدى. اق باتا، اق تىلەكتەرىمىزدى زامان دامۋىنىڭ اساۋ تولقىندارىندا شىڭداپ، سۇرىپتاپ، تاڭداپ، جاڭارتىپ، بايىتىپ، مارتەبەسىن كوتەرىپ، كەيىنگى ۇرپاقتارعا اماناتتاۋ، كوكەيىنە قۇيۋ الدىڭعى بۋىن بىزدەردىڭ ار-نامىسىمىزعا جۇكتەلگەن اسا سالماقتى مىندەت. وسى بورىشىمىزدى ادال نيەتپەن ادا ەتكەندە عانا اق باتامىز عاسىرلار بويى جاتتالىپ، التىن ارىپپەن حاتتالىپ قالا بەرمەك. اق باتالى بولايىق، اعايىن!
كەلۋ قاينارى: «ىلە كەشى» - ىلە اقپارات تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
حابارلار
- ·ساياسي كەڭەس اۆتونوميالى رايوندىق 11 - كەز…
- ·مەملەكەتتىك 13 - كەزەكتى قىسقى سپورت جارىس…
- ·بۇركينافاسودا مەيمانساراي شابۋىلعا ۇشىراپ،…
- ·اۆتونوميالى رايون باسشىلارى قىسقى سپورت جا…
- ·ازيا قارجىلاندىرۋ بانكەسى باس باسقارماسىنى…
- ·تۇرعىنداردىڭ اۋرۋ كورسەتىپ، ەمدەلۋ قاراجات…
- ·ەلىمىزدە تاپقىرلىق پاتەنتىنە بايلانىستى جى…
- ·جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى 18 – كەزەكتى ور…
- ·«وتباسى ستيل قۇرىلىسى» ءتارتىپ تەكسەرۋ كوم…
كوپ مەديا
ۇلتتىق مانەر
