- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
ءجاۋدىر شالعام
2013.01.22 13:50
1
كۇز. تاڭەرتەڭ. اۋا اسا ىلعالدى. شوپتەردەن، كەرپىشتەردەن تاڭعى شىق مولدىرەيدى. اقميا اعاشىنىڭ سۇلبەسىنەن ارا-تۇرا سارعىش جاپىراقتار بايقالادى. اقميا اعاشىنا اسۋلى تۇرعان قىزعىلت سارى تات داقتارى بار ءداۋ شويىن قوڭىراۋ دا دىمىققان سۋ. يىعىنا جەلبەگەيىن ىلگەن اترەتباسى ءبىر قولىنا ارشىلعان ساباۋ سارىمساق، ءبىر قولىنا قۇمايتارى نانىن شەڭگەلدەپ سول قوڭىراۋعا تامان ءىلبىپ كەلەدى. قوڭىراۋعا جەتكەندە ماناعى نارسەلەردەن ونىڭ قولىندا دانەڭە قالعان جوق، كۇزگى اڭىزدان ءدان سىقاپ دوڭگەلەنگەن قالتااۋىز تىشقانداي ەكى ۇرتى عانا تومپايىپ تۇر. ول قوڭىراۋ شىجىمىن سىلكە تارتتى. قاعىلعان قوڭىراۋ «داڭىلداپ» الاپات دىبىس شىعاردى. جۇرت بىتكەن تايلى-تاياقتىسى قالماي، كوشە-كوشەدەن وسىلاي جوسىلىپ، ساتتە قوڭىراۋ تۇبىنە توپتالىپ ۇلگەردى. ءبار-ءبارى اعاشتاي قاتىپ سىرەسىپ، اترەتباسىعا تەلمىرە قالعان. اترەتباسى اۋزىنداعىسىن قىلعىنا جۇتىپ، جەڭىن تۇرىنە ساقال-مۇرت باسقان اۋزىن سۇرتكەنسىدى. نە ايتار دەگەندەي ونىڭ اۋزىن باعىپ شاراي توپ تۇر.
ـ ەنەسىنىڭ باتەگى!- ونىڭ اۋزىنان ىلعي وسىنداي بىلاپىت سوزدەر شىعۋشى ەدى،- كامۋناداعى يتتەر بۇگىن ەكى بالتاشى، ەرتەڭ ەكى تامشى دەپ ءجۇرىپ-اق سانامالى ەڭبەكشىمىزدى سارقۋعا اينالدى.
- ءبادىزشى-اۋ،- دەدى سونان جاۋىرىنى قاقپاقتاي، ەڭسەگەي جىگىتكە بۇرىلىپ،- كامۋنامىز قىستاقتىڭ جەلكە تۇسىنداعى سەل بوگەيتىن توسپانى قالىڭداتپاق كورىنەدى. ءار اترەتتەن بىردەن ءبادىزشى جانە بىردەن قارا ەڭبەكشى الاتىن بولىپ ەدى، سونىڭ قيسىنى وزىڭە كەلىپ تۇر.
ءبادىزشى ـــ كەلبەتتى جىگىت ەدى. قاسى كومىردەي قارا بولعان ۇستىنە، تىستەرى اپپاق. اق پەن قارا وڭىنە ايىرىقشا شۋاق بەرىپ، ونى تىپتەن اجارلاندىرا ءتۇسىپتى. ول باسىن باپپەن سىلكىپ، كوزىنە تۇسكەن ءبىر سەلەۋ شاشتى ارتىنا قايىردى دا، قارا جۇمىسقا كىم بارادى دەپ سۇرادى انتەك تۇتىعىپ. اترەتباسى جاۋراعان جانشا، جاۋىرنىن قۇشاقتاپ، جان-جاعىنا كوز جۇيتكىتتى:
- اسىلىندە ايەل ادام جىبەرسەك وڭ ەدى،- دەپ گۇج ەتتى ول،- ءبىراق ولار ماقتا تەرۋگە باپانداي. ال بۇعان ەركەك ەڭبەككۇش جىبەرسەك، تىم وبال. سوندا……
اترەتباسىنىڭ قىدىرعان جانارى تامنىڭ ءبىر بۇرىشىندا جايىمەن تۇرعان ون جاستار شاماسىنداعى ۇل بالاعا تىگىلدى. ول ــ جالاڭاياق ەدى، كەۋدەسى دە جالاڭاش. بوربايىنا كيگەنى بالاعى تىزەسىنە شىققان قولاپايسىز كەڭ جاسىل الا دامبال. ونىسى ءشوپتىڭ كوك ءنىلى، قاتقان قان سياقتىلار جۇققان ساتالا، كىردەن ءشىرىپ-اق تۇر، بالانىڭ جىلىنشىگى ۇساق تىرتىققا تولىپتى.
- ەي، قارابالا سەن ءالى جەر باسىپ جۇرمە ەدىڭ؟-دەدى اترەتباسى بالانىڭ دوڭەستەۋ بىتكەن ارىق كەۋدەسىنە ەدىرەيە قاراپ،- الداشىنىڭ الا ارقانى بۇل جولى قۇتقارماس-اق دەپ ەدىم، بەزگەكتەن تاۋىرلەنگەن ەكەنسىڭ عوي، قالايسىڭ؟
بالادا ءۇن جوق. تەك جايناعان قارا كوزدەرىن اترەتباسىنان تايدىرمايدى. بالانىڭ قىلشا موينىنا اناۋ قازانداي باسى مۇلدە ساي ەمەس ەدى، ونىڭ ءۇزىلىپ كەتۋ حاۋىپى قاشان دا بار سياقتى.
- ءبىراز جۇمىس ىستەپ نومەر تاپقىڭ كەلە مە؟ ءاي، قايدام، مىنا كەيپىڭمەن نە تىندىرارسىڭ؟ ءۇپ ەتكەن جەل شىقسا ۇشىپ كەتەر ءتۇرىڭ بار. ءوزىڭ ايتشى، بادىزشىگە قولعانات بولۋعا جايىڭ قالاي؟ وندا ۇيىڭنەن بالعا اكەل. سوندا بارىپ تاس شاعاسىڭ. ەرىنبەسەڭ كوبىرەك، ەرىنسەڭ ازىراق شاعارسىڭ، كورىپ ءجۇرمىزعوي، كامۋنانىڭ جۇمىسى قاشان ءبىر ماندۋشى ەدى. انشەيىن ءيت ءمىنىپ يرەك قامشىلاعان.
بالا باياۋ جىلجىپ ءبادىزشىنىڭ جانىنا كەلدى دە ەتەگىنەن تارتتى.
- وگەي شەشەڭنەن بالعا اكەل، تەز بول،-دەدى ءبادىزشى وعان جىلى شىراي تانىتا، ماڭدايىنان سيپاپ،- سەنى كوپىردە كۇتەمىن.
شيدەڭ قاعىپ بالا كەتتى. ارىنداۋ بار، الىم جوق. سيديعان ارىق قولدارى سەرمەلىپ، ەگىستەگى جەلدى كۇنگى قاراقشىداي قالباڭدايدى. ەل-جۇرتتىڭ ەكى كوزى بالادا ەدى. ونىڭ مىنا جالاڭاش قالپىن كورگەن جاننىڭ ءبارى ونە بويىنا ءتىتىر جۇگىرىپ توڭازىعانداي كۇي كەشىپ تۇر.
- وي بايقۇس-اي،- دەپ ايعايلادى اترەتباسى مەشپەتىنىڭ ەكىءوڭىرىن جۇلقىلاپ،- وگەي شەشەڭ ساعان جەيدە-پەيدە تاۋىپ كيگىزسىن-شى.
ول اسىعىپ-ۇسىگىپ قاقپادان كىردى. اۋلادا مۇرىن بوعى سالاقتاپ، ءبىر جاس بالا بالشىقپەن ويناپ وتىر ەدى. كورگەن جەردەن ول بۇعان ەكى قولىن جايىپ «كو – تە- ر» دەپ جابىستى. ول ورىك اعاشىنىڭ جەردە جاتقان سارعايعان جاپىراعىن الىپ شەشەسى بولەك ءىنىسىنىڭ مۇرنىن ءسۇرتتى دە ماڭقا جابىسقان جاپىراقتى قابىرعاعا ۇگىت قاعازىن جاپسىرعانداي شيىرىپ ۇردى. سوسىن ىنىسىنە قولىن ءبىر بۇلعاپ قويىپ ۇيگە كىردى. ءۇيدىڭ ءبىر بۇرىشىنان تەمىر ساپتى قايقى بالعا تاۋىپ الىپ اقىرىن باسىپ قايتا شىقتى. ءىنىسى تاعى ۇمتىلىپ باقىرا باستادى، ول جەردەن ءبىر شىبىق الىپ ءىنىسىن اينالدىرا ءبىر ۇلكەن شەڭبەر سىزدى دا قولىنداعى شىبىقتى جەرگە تاستاپ قىستاق سىرتىنا قاراي جۇگىرە جونەلدى. قىستاق سىرتىندا ۇلكەن دە ەمەس، كىشى دە ەمەس ءبىر وزەن بار ەدى. وعان تاستان توعىز وتكىندى كوپىر سالىنعان. ونىڭ قىرىندا نۋ-جىنىسءسامبى تالدار وسكەن. جازعى سۋ مولايعان شاقتا سۋ جايىلا-جايىلا، تال دىڭىنەن بالاقتاپ شاشاق تامىرلار ءونىپ شىعۋشى ەدى، سۋ قايتقاندا ولار قۋراپ قالىپتى. جاپىراقتارى دا قاساڭداپتى. ەندى مىنە، ساعاعىنان ۇزىلگەن قىزعىلت سارى جاپىراقتار وزەن بەتىندە قالىقتاپ بارادى. وزەن جيەگىندە بىرنەشە ۇيرەك ءجۇزىپ ءجۇر. قىپ-قىزىل تۇمسىعىن ءالسىن-ءالى سۋ شوپتەرىنىڭ اراسىنا جۇگىرتىپ «بار-بار» ەتەدى، سوندا اۋىزدارىنا بىردەڭە ىلىنە مە، قايدام.
بالا وزەن قاباعىنا تانجىرەپ ازەر شىقتى. مىنە، ەكى يىنىنەن دەم الىپ سولىعىن باسا الماي تۇر.
- قارابالا،- دەپ ءبادىزشى كوپىردەن ايعاي سالدى، - ۇمتىل!
قارابالا ەتەگى ەلپى، جەڭى جەلپى بولىپ جەتتى-اۋ ايتەۋ.
- توڭدىڭ با؟- دەپ سۇرادى ءبادىزشى ونى كوزبەن شولىپ.
- قارابالا بادىزشىگە سۇزە قاراپ، سىلەيىپ قالىپتى. ءبادىزشىنىڭ ۇستىنە كيگەنى ـــ مىقتى تىريكەدەن تىگىلگەن شالبار مەن جاعالى كيىم، ونىڭ ىشىندەگىسى ـــ شوقتاي قىزىل سپورت جەيدە ەدى. ول جەيدەسىنىڭ جاعاسىن جارقىراتا قايىردى. بالا الاۋ شوققا كەز كەلگەندەي، وعان كوز بولاتىن سالىپ قيىلا قارايدى.
- نەگە مەنەن كوز المايسىڭ،- دەپ ءبادىزشى ۋماجداپ ۇستاپ اقىرىن قوزعاعاندا، بالانىڭ باسى باقالشىنىڭ شىلدىرماعىنداي شايقالاڭدادى،
- سەن بە،- دەدى ءبادىزشى،- وگەي شەشەدەن تاياق جەي-جەي مەڭىرەۋ بولىپ قالىپسىڭ.
ءبادىزشى ىسقىردى. قارابالانىڭ باسىن بارابان ەتىپ، ساۋساقتارىمەن جەڭىل تىقىلداتا، ەكەۋى توعىز وتكىندى كوپىرگە دە جەتتى. قارابالا ءبادىزشىنىڭ سوعۋىنا تاقىر باسىن بەيىمدەپ، اياعىن ابايلاي وتە ەپپەن باسىپ كەلەدى. ءبادىزشىنىڭ جۋان ساۋساقتارى بالعاداي ەدى. اۋىرعانى جانىنا قانشا باتسا دا بالا باتىر ءۇن شىعارماي سونىڭ سوققىسىنا شىداپ كەلەدى. تەك بولىمسىز تىرجىڭدايدى. ءبادىزشى جەزتاڭداي، بالدى كومەيدىڭ ءوزى ەكەن. قىپ-قىزىل ەرىندەرى ءار ءبىر ءتۇرىلىپ، جىمىرىلعاندا كومەيىنەن قۇيمىر بۇلبۇلدىڭ قۇيقىلجىعان سارىنىنداي ءتاتتى اۋەن سورعالاپ، تولقىندانعان اسقاق ىرعاق كوك شارلاعان ماقامدى اۋەزگە اۋىسادى.
ولار كوپىردەن ءوتىپ قارسى قاباققا شىقتى. ەندى جارتى شاقىرىمداي جۇرسە سەل بوگەيتىن توسپاعا جەتپەك. اتى توسپا بولعانىمەن، بۇل دا شىندىعىن قۋعاندا كوپىر-تۇعىن. كوپىردەن وزگەشەلىگى وتكىندەرىنە سۋ بوگەيتىن قاقپاق بەكىتىلگەن. قاقپاقتىڭ تيەگى اعىتىلسا، كەلگەن تاسقىن ساباسىنان اسا الماي جۋاسىپ قالادى. قىر قاباعىنا ەگىلىگەن كەستەجاپىراقتار كۇردەك-كۇردەك بولىپ قالىڭ شىعىپتى. ونىڭ ارعى جاعىندا ەنى ونداعان مەترگە سوزىلعان جايىلما قايراڭ جاتىر. قايراڭنىڭ سۋ تارتىلعان ماپ-مايدا قۇمدارىنان جارىققا تالاسقان كوكتەر قىلتيادى. وزەن قىرىنىڭ سىرت جاعى ــ بۋسانعان سايىن دالا. تاسقىن سۋى جىلما-جىل اعىزىپ اپارعان قۇم تۇيىرلەر تۇنا-تۇنا بۇرىنعى شەگەدەكتەنگىش ساعىز قاراتوپىراققا مايداي جاعىپ، ونى اجەپتاۋىر قۇنارلاندىرعان. توسپا تيەگىن اعىتپاسا وزەن قىرىنا قاتەر توندىرەتىن جىلداعى الاپات تاسقىن دا بيىل جوق. سەل سۋى جىبەرىلەتىن ۇشى-قيىرسىز كەڭ القاپقا ەگىلگەن بەنگالدىق كەندىر دە سىڭسىعان نۋ-جىنىستاي عاجايىپ بولمىسىمەن كوز تارتادى. تاڭعى تابيعات قۇشاعىندا كەندىرلىكتىڭ توبەسىندە كىلەگەي ساعىم ويناپ، اۋماقتى كەندىرلىك الىستان قاراعاندا بەينە ءتۇپسىز تۇڭعيىق تەڭىزدەي بولىپ ەلەستەيدى.ءبادىزشى مەن قارا بالا ميمىرتتاپ توسپا باسىنا جەتكەندە جينالعان جۇرت ەر-ايەل ەكى توپ بولىپ شەپ قۇرعان جاساقتاي قاراما-قارسى تۇر ەكەن. ارالارىندا قولىنا داپتەر ۇستاعان ءبىر كامۋنا كادرى قولىن بىرەسە كوتەرىپ، بىرەسە ءتۇسىرىپ كوسىلە سويلەپ تۇر. ءبادىزشى قارا بالانى ءبىر قولىنان جەتەلەپ، توسپانىڭ تاس باسپالداعىن بويلاي الگى كادردىڭ الدىنا باردى دا:
- تەتە مەڭگەرۋشى، قىستاعىمىزدان ءبىز كەلدىك،- دەدى. ءبادىزشى قىستاقتاعى «اتقا جەڭىل قۇداشا» سىپەتتى كامۋنانىڭ وسىنداي جۇمىستارىنا كوپ جەگىلەتىن. مەڭگەرۋشىنىڭ ورىنباسارى ليۋ تايياڭ دا كامۋنا اۋماعىنداعى وسىنداي قۇرىلىستارعا ۇيىمداستىرۋشى رەتىندە كوپ كوزگە تۇسەتىن. سوعان ولار ءبىرىن-ءبىرى تانۋشى ەدى. قارا بالانىڭ ەكى كوزى مانادان ليۋ مەڭگەرۋشىنىڭ كەڭ جايىلعان اۋزىندا ەدى. ول اۋزى-اۋزىنا جۇقپاي ءالى ساپىلداپ سويلەپ جاتىر.
-ءبادىزشى-ەي، سەن مىنا سىرعاق كەرتابان، تاعى دا كەلىپسىڭ عوي! قىستاقتاعى وڭكەي اكەڭنىڭ اۋزىنا ۇرايىندار ادامدى تانيدى-اق ەكەن. سەندەي تۇرلاۋسىز الاياعىن جىبەرىپ، مەنى مىقتاماق قوي، ال الگى قارا جۇمىسقا بەرەتىن ادامى قايدا؟بالا ءبادىزشى قولىنىڭ ءوز توبەسىندە ويناپ وتكەنىن سەزە قويدى.
- وي، مىناۋ دا ادام با؟- ليۋ مەڭگەرۋشى قارا بالانى كوك جەلكەدەن مىتي ۇستاپ سىلكىپ-سىلكىپ قالعاندا ونىڭ تابانى جەردەن ەداۋىر كوتەرىلىپ كەتتى.
-و زامان دا، بۇ زامان اۋىر ەڭبەككە مىناداي جاۋتىك شي مويىندى جىبەرگەن بار ما. سەن ءوزى بالعا كوتەرە الاسىڭ با، وسى؟- دەدى مەڭگەرۋشى شالا ءبۇلىنىپ.
- بولدى ەمەس پە، ليۋ تايياڭ مەڭگەرۋشى. سوتسياليزمنىڭ ابزالدىعى سول عوي – ونىڭ اياسىندا ەشكىم اش قالمايدى ەمەس پە. قارا بالا - ءۇش اتاسىنان بەرمەن قىزىل سيراق كەدەي. بۇعان سوتسياليزمنىڭ جانى اشىماسا، كىمنىڭ جانى اشيدى؟ ونىڭ ۇستىنە انادان جاستاي جەتىم قالىپ وگەي شەشەنىڭ قولىندا ءجۇر. اكەسى بايقۇس كونەكتى سىرتقا سالام دەپ سولتۇستىك شىعىسقا قىر اسقالى، مىنە اتتاي ءۇش جىل بولدى. سونان بەرى دەرەك جوق. ول سورلىنى ايۋ اپاسى ايمالادى ما، جوق، الدە قاسقىر كوكەسى جايمالادى ما، بۇل جاعى تۇمان. تاپتىق سۇيىسپەنشىلىگىڭىز قايدا كەتكەن؟ - دەدى ءبادىزشى قارا بالانى ونىڭ قولىنان ءوز جاعىنا تارتىڭقىراي ءازىل شىنى ارالاس.
ارى-بەرى تارتقىلاعانعا قارا بالانىڭ باسى كادىمگىدەي اينالا قالدى. الگىندە ليۋ مەڭگەرۋشىنىڭ قاسىندا تۇرعاندا ونىڭ مۇرنىنا اراقتىڭ ءيىسى كەلگەن. سوندا جۇرەگى اينىپ كەتتى. وگەي شەشەسىنىڭ اۋزىنان دا بۇل ءيىستىڭ مۇڭكي قالاتىن كەزدەرى بار. اكەسى جولاۋشىلاپ كەتكەلى وگەي شەشەسى دۇكەندەردەن باتاتتىڭ تۇقىمىنا اراق الىپ ىشەتىن ونەر شىعارعان. وگەي شەشەسى اۋزىنا اراق تيسە ماس بولادى. ماس بولسا مۇنى ۇرادى، شىمشيدى، كەيدە ءتىپتى تىستەيدى.
- جاۋتىك-اي، - دەپ ليۋ مەڭگەرۋشى قارا بالانى ءبىر مۇقاتىپ تاستادى دا، ونى قويىپ ۋاعىزىن قايتا جالعاستىردى.قارابالا قايقى بالعاسىن قولىنان تاستاماي توسپاعا تىرمىسىپ شىقتى. توسپانىڭ ۇزىندىعى ءجۇز ، بيىكتىگى ون نەشە مەتر بار ەدى. سولتۇستىك جاعىندا ۇزىندىعى توسپانىڭ وزىمەن قارايلاس ناۋا بار-دى. وندا ىركىلگەن جاڭبىر سۋى جاتاتىن. بالا توسپانىڭ ۇستىندە قورشاۋ دىڭگەكشەلەرىنىڭ بىرەۋىن ۇستاپ سۋ تۇبىندەگى تاستارعا ءۇڭىلدى. تاس جاپسارلارىندا بىرنەشە قۇرتشاباق ولاق قيمىلداپ جۇزگەن بولىپ ءجۇر. توسپانىڭ ەكى باسى بىردەي بيىك وزەن قىرىنا بارىپ ۇلاسادى. قىر قاباقتىڭ ءۇستى اۋدان ورتالىعىنا اپاراتىن سايراپ جاتقان جول - تۇعىن. توسپانىڭ كەڭدىگى بەس مەتردەي. ەكى جاعىنا بيىكتىگى جارتى مەترلىك تاس قورشاۋ تۇرعىزىلعان. نەشە جىلدىڭ الدىندا ۆەلوسيپەد مىنگەن بىرنەشە كىسىنى وسى ارادا ات اربا سوعىپ مىنا توسپادان ۇشىرىپ جىبەردى. سوندا ولاردىڭ كەيىنىڭ اياعى سىنعان، كەيىنىڭ بەل ومىرتقاسى تايعان. ادام شىعىنى دا بولعان. ول كەزدە قارا بالا وسى كەزدەگىسىنەن ارينە كىشىلەۋ بولاتىن. ءبىراق ەتجەندىلەۋ ەدى. اكەسى جولاۋشىلاپ كەتپەگەن، وگەي شەشەسى دە اراقتى تاتپايتىن سالاۋاتتى كەزى ەدى. توسپاعا قىزىق كورۋگە بۇل دا كەلدى. ءبىراز كەشىككەن ەكەن. توسپادان قۇلاعان ادامداردى الدەقاشان الىپ كەتىپتى. تەك توسپانىڭ ءتۇپ تاراپىندا ويدىم-ويدىم ۇيىعان قاندار قالىپتى. يىسشىلدىگىنەن بولار، سۋداعى قانءيىسى دە مۇنىڭ مۇرنىنا كەلگەن بولاتىن……
ول سۇپ-سۋىق تاس قورشاۋدىڭ اق دىڭگەكشەلەرىنە تايانىپ، قولىنداعى قايقى بالعاسىمەن قورشاۋدى ۇرىپ كوردى، ودان دا، بالعادان دا – ءار ەكەۋىنەن دىبىس شىقتى. سول دىبىسقا نازارى اۋا قالعاندا، بۇرىنعى كۇننىڭ ساناداعى ماناعى ەلەسى بىردەن عايىپ بولدى. توسپانىڭ سىرت جاعىنداعى اۋماقتى كەندىرلىكتى كۇن جارىقتىق جايناتىپ تا، جارقىراتىپ تا جىبەرگەن ەكەن. ەندى مۇنىڭ نازارى كەندىرلىكتە ويناعان مۇنار ساعىمعا اۋدى. ۇيىسىپ قاۋلاپ وسكەن كەندىرلەردىڭ بالاق جاعىندا ساڭىلاۋ شيكىن بار بولسا، بار دا شىعار. ال جوعارعى جاعىنداعى بۇتاقتارى مەن جاپىراقتارى مۇلدە بىرىنە-ءبىرى كىرىگىپ تۇتاسىپ كەتىپتى. سۋ-سۋ ءارى مايى شىققانداي جىلتىراپ تۇر. بۇل ودان ارى باتىس جاققا كوز تاستادى. كەندىرلىكتىڭ ارعى تاراپىندا ءبىراز باتاتتىق جەر بار ەكەن. ونىڭ دا كۇلگىن جاپىراقتارى كۇنگە شاعىلىسىپ كوز ۇيالتادى. بۇل – باتاتتىڭ تۇينەكتى كوپ سالاتىن، قىسقا ساباقتى، ءىرى دە ءتاتتى، اق قابىقتى ءىشى قىزىل، قازاندا ارتىق قايناسا جارىلىپ پىسەتىن جاڭا سورتى ەدى، مۇنى قارا بالا جاقسى بىلەدى. باتات ەگىستىگىنىڭ تەرىسكەي جاعىندا باقشا بار-دى. كامۋنا مۇشەلەرىنىڭ ءۇي ىرگەسىندەگى كوكونىستىك تەلىمدەرى جاپپاي ورتاقتىڭ قولىنا كوشكەلى بەرى اترەت وسىنداي باقشا كوكونىستەرىن وسىرۋگە ماجبۇر بولعان-دى. قارابالا بۇل باقشا مەن باتات ەگىستىگىنىڭ يەسى وسىدان بەس شاقىرىم قاشىقتاعى بوتەن قىستاق ەكەنىن دە بىلەتىن. ول – ءتاۋىر اۋقاتتى قىستاق بولاتىن. باقشاسىندا ورامجاپىراق دەيمىسىڭ، شومىر-شالعام دەيمىسىڭ - ءبارى دە بار ەدى. وتە-موتە شالعامنىڭ قاۋلاپ وسكەن كوك بۇيرا جاپىراعى – جاپ-جاسىل قانىق بوياۋىمەن ەرەكشە كوز تارتۋشى ەدى. باقشانىڭ ورتاسىندا اۋاشاراق شاعىن ەكى اۋىز ءۇي بار-دى. وندا ءبىر كاريا سالت تۇراتىن. بالا مۇنىڭ ءبارىن بىلەدى. باقشانىڭ سولتۇستىك جاعى دا، باتىس جاعى دا - ۇشى-قيىرسىز كەندىرلىك. ءۇش تاراپى كەندىرلىكپەن شەكتەسكەن، ءبىر تاراپى وزەن قاباعىنا تىرەلگەن باتاتتىق جەر مەن كوكونىستىك تاناپ ءتورت جاعى بىردەي قيمالانعان الامان قۇدىق تاقىلەتىندە ەلەستەيدى. قيالعا شىرمالىپ ويعا بوي الدىرعان بالاعا كۇلگىن جاپىراقتار مەن جاسىل جاپىراقتار قاس قاعىمدا قۇدىق سۋىنا وزگەرىپ، ىلە كەندىر شوپتەر دە ايدىندى سۋعا اينالعانداي بولدى. قۋراي كەندىردىڭ ۇشىندا ۇشىپ قونعان مازاسىز تورعايلار دا دەمدە سۋ شۇڭەتىنەن شاباق-شايان تەرگەن زىمىران بولىپ بارا جاتتى……
تەتە مەڭگەرۋشى ليۋ تايياڭ ءالى دە كوبىك اۋىزدانىپ ۋاعىزىن ايتىپ بولا الماي جاتىر. ونىڭ كوپ ءسوزىنىڭ توبىقتاي ءتۇيىنى: اۋىل شارۋاشىلىعىندا داجايدان ۇيرەنەمىز دەسەك، اۋىل شارۋاشىلىعىنىڭ جان تامىرى – سۋدى، سەگىز ءسوزدى نەگىزگى زاڭنىڭ وزەكتى ماسەلەسى – سۋدى مىقتاپ يگەرۋگە تۋرا كەلەدى، سۋسىز ەگىن اناسى جوق نارەستە ىسپەتتى. ونداي انانىڭ دا ءسۇتى بولمايدى، ءسۇتى بولعان كۇندە دە كەنەۋسىز بىردەڭە بولادى. ءسۇت بولماسا نارەستە ءتىرى قالمايدى، ءتىرى قالسا دا شيپايا قاتپا بولىپ قالادى. (ليۋ مەڭگەرۋشى توسپا باسىندا تۇرعان قارا بالانى قولىمەن نۇسقادى. ول تەرىس قاراپ تۇر ەدى، جون-ارقاسىنداعى ۇلكەن ەكى تىرتىق كۇن كوزىنە شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتتى). كوپكە ءمالىم، توسپامىز وتە تار. حاۋىپتى دا. مۇندا جىلدا كىسى شىعىنى بولىپ تۇرادى. بۇل ماسەلەگە كامۋنامىزدىڭ توڭكەرىستىك كوميتەتى ايىرىقشا ءمان بەرىپ وتىر. اقىلداسىپ كەڭەسۋ ارقىلى وسى توسپانى قالىڭداتۋ ۇيعارىمىن جاسادىق. سوعان وراي كامۋنامىزعا قارايتىن ۇلكەن اترەتتەردەن بۇل جۇمىسقا ەكى جۇزدەن استام جۇمىسكەر كەلىپ وتىرسىڭدار. ءبىرىنشى كەزەڭدەگى مىندەت مىناداي: قىز-كەلىنشەكتەر، سارى تورا- سارى قارىن قاتىندار جانە اناۋ تىرتيعان جاۋتىك بالا (ول توسپا ۇستىندەگى بالانى تاعى دا نۇسقادى، ونىڭ ارقاسىنداعى الاقانداي ەكى تىرتىق كۇن كوزىنە ايناداي شاعىلىسىپ جالت-جۇلت ەتەدى) اناۋ جاتقان بەس ءجۇز تەكشە مەتر تاستى اسىقتاي نەمەسە جۇمىرتقانىڭ سارىسىنداي ەتىپ ۇساقتاپ شىعادى. بادىزشىلەر ونى ولشەمگە تۋرالاپ تۇگەل قىرناپ مايدالايدى. مىنا تۇرعان ەكى تەمىرشى (ول ءبىرى بويشاڭ، ءبىرى الاسا، ءبىرى موسقال، ءبىرى جاس كۇنگە توتىعىپ كۇرەڭىتكەن ەكى ادامدى يەگىمەن مەڭزەدى) مۇقالعان بۇرعى سياقتى سايمانداردى جوندەۋ جۇمىستارىنا جاۋاپتى بولادى. ال تاماقتانۋ ماسەلەسىنە كەلسەك، ءۇيى جاقىندار ۇيىنەن تاماقتانادى. ءۇيى الىستار الدىڭعى جاقتاعى قىستاقتان ءبىر اسحانا اشىپ وتىرمىز، سودان اۋزىن جىلتار. جاتىن ورىن جاعدايى مىناداي: ءۇيى جاقىندار ءوز ۇيىنەن بارىپ كەلىپ ىستەيدى. ءۇيى الىستار كوپىردىڭ استىنداعى وتكىن ۇڭگىرىندە تۇرادى. ەركەكتەر باسىن باتىسقا، ايەلدەر باسىن شىعىسقا قاراتىپ جاتۋعا كەرەك. ۇڭگىرگە قۇس توسەككە بەرگىسىز عىپ قالىڭ سابان توسەتتىم، پاي، ءيت-شوشقالار راحات سەندەردىكى.
- تەتە مەڭگەرۋشى، ءسىز دە بىزبەن بىرگە ۇڭگىردە تۇراسىز با؟
- مەن باسشىمىن، ۆەلوسيپەتىم دە بار. مۇندا جاتامىن با، جاتپايمىن با، وعان باسىڭدى اۋىرتپا. ول – مەنىڭ ءوز ءىسىم. ساردار اتقا مىنسە، سارباز دا اتقا مىنەتىن ءىس قايدا بار. ءيت-شوشقا-اۋ، جۇمىستى ىستەگەندى بىلسەڭ بولدى عوي. كۇندە-كۇندە نومەر تۇرىندە ۇپاي جينايسىڭ، سۋ يگىلىگىنە وراي بەرىلەتىن ءبىر جىڭ استىق پەن جيىرما تيىن اقشا دا از ولجا ەمەس، ىستەگىسى كەلمەيتىندەر قازىر-اق تابانىن جالتىراتسا بولادى. اناۋ تۇرعان شالاجان جاۋتىك تە ءبىر ۇلەس استىق پەن اقشانىڭ يەسى بولعالى تۇر-عوي. توسپانىڭ جۇمىسى اياقتالعانعا دەيىن ول دا بالكىم بۇيرەگىنە ماي ءبىتىپ جىلتىراپ شىعا كەلەتىن شىعار……
قارابالا ليۋ مەڭگەرۋشىنىڭ ءبىر اۋىز ءسوزىن دە ەستي العان جوق. ول تاس باسپالداققا سيديعان ارىق قولدارىن ارتىپ الىپ، قايقى بالعاسىن قولىنىڭ باستارىمەن قىسا ۇستاپ وزىمەن ءوزى بولىپ تۇر ەدى. ونىڭ قۇلاعىنا كەندىرلىك جاقتان جىرشى قۇستىڭ سايراعان سارىندى اۋەنى مەن جاندىكتەردىڭ سازدى شىرىلى جارىسا ەستىلدى. بۇل سارىننان كەيدە كەندىرلەردىڭ جاپىراعىنا جانە قىزعىلتىم نەمەسە سولعىن جاسىل ساباقتارعا مۇنار تۇيدەگى جوڭكىلە كەلىپ سوعىلعانداي زور دۇڭكۋدىڭ عاجايىپ جاڭعىرىعى تانىلار ەدى. شىرىلداۋىق شەگىرتكەلەر الدىڭعى قاناتتارىن قايشىلاعاندا، بۇل دا پويەز لەگىنىڭ تەمىر كوپىردەن سولقىلداتا ءجۇرىپ وتكەنىندەي اسەر ەتەتىن. تۇسىندە ونىڭ پويەزدى ءبىر مارتە كورگەنى بار-دى. يا، جالعىز كوزدى ءداۋ قۇبىجىق كەلە جاتتى. بۇل ەڭبەكتەپ قاشا جونەلدى. نە ءبىر جىلقى بالاسى دا شاڭ قاۋىپ ارتتا قالدى. ەگەر تۇرەگەلىپ جۇگىرسە قايتەر ەدى؟ سول تۇسىندە پويەز تۇرۋعا ارەكەت جاساپ جاتىر ەدى. وگەي شەشەسى مۇنى كاڭ سىپىراتىن سىپىرعىسىمەن سالىپ كەتتى. بۇل وياندى. وگەي شەشەسى ونى وزەننەن سۋ اكەل دەپ جۇمسادى. قۇيرىعىنا تيگەن سوققى ەتىن ءبىراز قىزدىرعانىمەن اۋىرتپادى. قۇيرىعىنا سوققاندا ونىڭ دىبىسى قانار تولى ماقتانى اۋلاق اپارىپ تاياقپەن ۇرىپ جاتقانداي تورسىلداپ قانا شىقتى. ول شەلەكتى ءيىن اعاشقا ءىلدى. ونى يىققا سالعاندا شەلەك ءتۇبى جەرگە تيەر –تيمەس بولدى. مىنە، ول ەكى شەلەگىن سۋعا تولتىرىپ كەيىن قايتتى. سۇيەكتەرىنىڭ سىتىر-سىتىر ەتكەنىن ءوزى دە ەستىدى، قابىرعاسى مايىستى، بالعىن دەنە قايىستى. قاباققا قاراي قايقاياردا ول يناعاشتى مىقتاپ ۇستادى. تانتىرەكتەپ كەلەدى. قاباققا شىعاتىن سوقپاقتى قاقپالاعان ءسامبى تالدار يرەلەكتەي ءتۇسىپتى. تال دىڭدەرىندە ماگنيت بارداي تەمىر شەلەكتى تۇس-تۇسىنا تارتىپ شايقالاقتاتىپ كەلەدى. شەلەگىنىڭ ءبىرى تالعا سوعىلدى. سۋى جولعا توگىلدى. جول سۇمدىق تايعاق. بالا اياعىن العا اپارا بەرىپ ەدى، قاربىز قابىعىن باسىپ العانداي جالمانىنان ءتۇستى. قالاي جىعىلعانىن ءوزى دە اڭعارا العان جوق، ايتەۋ، سۋدان شىققان تىشقانداي بولدى. بەتىمەن جەر ءسۇزىپتى. مۇرنى بەتىمەن بەت سياقتانادى، الدە نەنىڭ باتقان تاڭباسى تۇر. مۇرنىنان اققان قان اۋزىنا تامدى، تۇكىرگەن بولادى، جۇتىلىپ تا جاتىر. تەمىر شەلەكتەر «الاقايلاي اندەتىپ» ساي تابانىنداعى سۋعا قاراي دومالاي جونەلدى. بالا تۇرا سالا شەلەگىنە ۇمتىلدى. شەلەكتىڭ ءبىرى سۋدىڭ جاعاسىندا، ءشوپتىڭ اراسىندا قابىسىپ جاتىر ەكەن. ەندى ءبىرىن سۋ اعىزىپ بارادى. بالا سۋ جاعالاي ونى قۋىپ بەردى. تابان استىندا ءتورت قىرلى، ءوزى تۇستاس بالالار «ءيتجۇمىر» دەپ اتايتىن سۋجەلكەكتەر قالىپ جاتىر. باشپايىمەن شىمدى قارماي اياقتارىن قانشا شىرەپ باسسادا ءبارىبىر تايىپ بارىپ سۋعا قۇلادى. وزەن سۋى جىلى ەكەن، كىندىگىنەن عانا كەلدى. سۋعا شىلقىعان دامبالى سۋ بەتىنە شىعىپ، توبەشىكتەنگەن مەدۋزاداي كۇمپيىپ بەلىنە ورالىپ قالىپتى. ول سۋدى شالپىلداتا كەشىپ، شەلەگىن قۋىپ ءجۇرىپ ۇستاپ الدى. سونان سۋدىڭ اعىنىنا قارسى كەرى قايتتى. ءبىر قولىندا شەلەك، ەكى قولىن جايا، ارا-تۇرا ءبىر قولىمەن سۋدى ەسىپ، العا قاراي ورشەلەنە ۇمتىلدى. قاتتى اعىن ومىراۋدان سوعىپ سەندەلتىپ ءجۇرىسىن ماندىتپادى. بالا ءبىر قىرىن بەرىپ موينىن يىڭكىرەي قاسارىسا قادامدادى. بالىق ءۇيىرىنىڭ قورشاۋىندا كەلە جاتقانداي حال كەشۋدە. ەكى سيراعىنىڭ اراسىنان سول بالىقتار جىپ-جىلى تۇمسىعىن قاداپ-قاداپ الاتىن ءتارىزدى. شىنداپ ءتۇيسىنۋ ءۇشىن، ول كىلت توقتاي قالدى. كىدىرسە بولعانى الگى سەزىم ىلەزدە عايىپ بولادى. سۋ بەتى كولەڭكەلەنە قالسا بالىقتار ۇركىپ تۇس-تۇسىنا تاراپ كەتە مە، قالاي. قوزعالا قالسا، بالىقتار قايتا ورالعانداي قىتىقتانىپ جاڭاعى سىرلى سەزىم تاعى دا پايدا بولادى. بىلايعى جەردە بالا كىدىرمەدى. كوزدەرىن سىعىرايتا العا ەنتەلەدى. ءجۇرىپ كەلەدى، ءجۇرىپ كەلەدى … …
- قارابالا!
- قارابالا!
- ول سەلت ەتىپ، كوزىن باجىرايتا اشتى. ماناعى بالىقتار كەنەت عايىپ بولىپتى. قايقى بالعا قولىنان شىعىپ توسپانىڭ تۇبىندەگى كوك بالدىرلى توقتاۋ سۋعا شىم باتىپ، جان-جاققا اق كوبىرشىك شاشىرادى.
- مىنا جاۋتىكتىڭ دەنى ساۋ ەمەس قوي، - دەدى ليۋ تايياڭ توسپاعا شىققان بويدا زىكىنە قارابالانىڭ قۇلاعىن بۇراي ۇستاپ ، - قاتىنداردىڭ قاتارىنا قوسىلىپ تاسىڭدى ۇساقتاپ شاعا بەر، ارالارىنان ساعان وكىل شەشە دە تابىلار.
- بارا عوي، بالعاڭدى سۋدان الىپ شىق، - دەدى ءبادىزشى دە توسپاعا دەرەۋ كوتەرىلىپ، قارابالانىڭ قايراتتى شاشتارىن دا سيپالاپ، - شاماڭشا شاعارسىڭ، مىندەتىڭدى ورىنداساڭ وينايسىڭ.
- اگارىم، جالقاۋلىق ىستەسەڭ قۇلاعىڭدى كەسىپ اراققا باسىتقىعا جەيمىن، - دەدى ليۋ تايياڭ جايىن اۋزىن ارانداي اشىپ.بالا سەلكىلدەپ ءبىراز تۇردى. سوسىن تاس قورشاۋدىڭ اراسىنان سىپ ەتتى دە استىڭعى دىڭگەكشەنى قوس قولىمەن قارمادى. دەنەسى دىڭگەكشەلەردىڭ استىڭعى جاعىنا قىسىلىپ قالعان ەكەن.
- سورلى ءولدى-اۋ، - دەپ ءبادىزشى باج ەتتى دە ، ەڭكەيىڭكىرەپ كەلىپ ونى قولىنان تارتتى. قارابالا دەنەسىن انتەك تولعاپ كوپىردىڭ قىرلى تىرەۋىنە جابىسا، تومەن قاراي وتە ەپپەن سىرعي جونەلدى. قارابالا كوپىر تۇعىرىعىنىڭ اق دىڭگەگىنە جارماسقىداي جابىسا قالعان ەدى. ول سىرعىعان بويدا ناۋاعا ءتۇسىپ، سۋدان بالعاسىن تاۋىپ الدى. سوسىن ناۋادان ورمەلەپ شىعىپ كوپىردىڭ وتكىنىنە كىردى دە كورىنبەي كەتتى.
- الگى، جاۋتىك، - دەدى ليۋ تايياڭ يەگىن سيپالاپ،- ەنەڭدى ۇرايىن قۋ تۇينەك-اي.
- قارابالا وتكىننەن شىعا كەلدى دە سۇمىرەيە ايەلدەر جاققا اياڭداپ بارا جاتتى. قالىڭ قاتىن اۋزىنا كەلگەن سوزدەرىن ساپىرىپ، ءبادىپ جاتقان. ارالارىنداعى قىزدار ولاردىڭ ءسوزىن تىڭداعىسى كەلسە دە جاسقانا، جۇزدەرى تاۋىقتىڭ ايدارىنداي قىزارىپ ۇيالعانسىپ ءجۇر. الدارىنان قاپ-قارا ۇل بالا شىعا كەلگەندە قاتىندار تىمپيا قالدى. ايەلدەردىڭ بىرنەشەۋى اڭىرىپ ءبىراز تۇردى دا قايتا ءوزارا سىبىرلاسا باستادى. قارابالا سەلت ەتە قويماعان سوڭ داۋىستارى زورايىپ سىبىر دابىرعا اۋىستى.
- قاراڭدارشى مىنا سورلىعا، جىلدىڭ قاي مەزگىلى بولدى، ءالى جالاڭاش ءجۇر-عوي.
- وزەگىن جارىپ شىقپاعانعا جانى اشي ما، ءتايىر.
- وگەي شەشەسىنىڭ ۇيىندەگى قىلىعىن، ءپيت، قۇداي كورسەتپەسىن……
- قارابالا قاتىنداردان كوزىن تايدىرىپ اكەتتى. نازارى وزەن جاقتا. ولارعا ەندىگارى قاراماقشى ەمەس. وزەن سۋى ءبىر جەرى قىزعىلتىم، ءبىر جەرى جاسىل بولىپ اعىپ جاتىر. وزەننىڭ وڭتۇستىك جاعاسىنداعى تال جاپىراقتارى ينەلىكشە قالتاڭ-قالتاڭ ەتەدى.
- ەي، بالا قايسى قىستاقتانسىڭ؟ - دەپ سۇرادى قارا بالانىڭ جەلكە تۇسىنان باسىنا كۇلگىن قىزىل جاۋلىق سالعان ءبىر بويجەتكەن اقىرىن عانا.
قارابالا بۇرىلىپ، كوز قيىعىن تىگە ونى جانارىمەن شولدى. ونىڭ اۋىز توڭىرەگىنەن ماپ-مايدا التىن سارى تۇكتەر بايقالادى. كوزدەرى دە ۇلكەن ەكەن. ءبىراق كىرپىكتەرى تىم قويۋ بولعانعا شالا ۇيقىلى ادامداي كورىنىپ تۇر.
- بالاقاي اتىڭ كىم؟
قارا بالا قۇمدى جەردەن ءبىر شوگىر تىكەن تاۋىپ الىپ سونىمەن اۋرە ەدى. شوگىر تىكەننىڭ التى تىكەندىسى دە، سەگىز تىكەندىسى دە كەزىگەدى. قارا بالا سونىڭ تىكەندەرىن باشپايلارمەن اقىرىن سىلىپ الىپ تابانىمەن تاپاپ تۇر. ونىڭ تابانى اتتىڭ تۇياعىنداي قاتتى ەدى. شوگىر تىكەننىڭ ءبىرى تىكەنىنەن ايرىلسا، ءبىرى تابانىندا سولايىمەن مىجعىلانىپ جاتىر.
- ناعىز مىقتى سەن ەكەنسىڭ، بالاقاي، - دەدى بويجەتكەن ءماز بولا كۇلىپ،- تابانىڭ تاعالى اتتىڭ تۇياعىنا بەرگىسىز ەكەن. اكاۋ، نەگە سويلەمەيسىڭ؟ - بويجەتكەن ونى ەكى ساۋساقپەن يىعىنان ءتۇرتتى،-سەنەن سۇراپ تۇرمىن عوي، ەستىدىڭ بە؟
قارا بالا جىلى ساۋساقتاردىڭ يىقتان تومەن سىرعىپ، ارقاسىنداعى تىرتىققا بارىپ توقتاعانىن سەزىپ تۇر.
- وي، مىنا جەرىڭە نە بولعان؟
بالانىڭ ەكى قۇلاعى بىردەي قوزعالدى. بويجەتكەن ونىڭ قۇلاعىنىڭ وزگەشەلىگىن جاڭا عانا بايقاعان ەدى.
- قۇلاقتارىڭ قوزعالادى ەكەن-اۋ، كوجەگىم.
قارابالا ونىڭ قولدارىنىڭ قۇلاعىنا تامان بارعانىن ءبىلدى. ول قۇلاق ءمۇرسىنىن قولدارىنىڭ ۇشىمەن ۇستاپ-ۇستاپ قويدى.
- ايتشى قارابالا، مىنا تىرتىقتارىڭدى،- دەدى بويجەتكەن قۇلاعىنان اقىرىن تارتىپ بالانى وزىنە قاراتىپ الدى دا: –ءيت قاپتى ما؟ جارانىڭ ورنى ما؟ الدە اعاشقا شىعامىن دەپ اراندالدىڭ با؟ بەيشارا-اي……
قارابالا ونىڭ ومىراۋىنان كەلەدى ەكەن. ول باسىن كوتەرمەي ءتۇپ-ءتۇزۋ قاراپ تۇر. بالاعا كورىنگەنى – ايقىش قىزىل جىپتەن قالىپتانعان شاقپاقتار مەن سوعان ءتۇسىپ تۇرعان ۇشى سارعىش بۇرىمدار عانا ەدى. تەبىرەنگەن قارابالا شالقايا قارادى، كوزى ونىڭ جۇپ-جۇمىر بۇعاعىنا ءمۇدىردى، سونان مۇرنىن ءبىر تارتىپ قويدى.
- جۇيزى انداعىنى وكىل بالا قىلايىن دەپ تۇرسىڭ با؟- دەپ ايعايلادى بەتى شارىق تاباقتاي ءبىر قاتىن بويجەتكەنگە سوقتىعىپ.
- قارابالا كوزىن توڭكەرىپ-توڭكەرىپ جىبەردى. كوزىنىڭ اعى ۇشا جونەلگەن سۇر كوبەلەككە ۇقساپ كەتتى.
- يا، مەنىڭ اتىم – جۇيزى، قالاساڭ اپەكە دەي بەر،- دەدى بويجەتكەن قارا بالاعا.
- جۇيزى كوڭىلىڭ مىنا بالاعا اۋا قالعاننان ساۋ ما؟ شۇكىمايت كۇيەۋگە شىعايىن دەپ جۇرمە ەدىڭ؟ وندا زارىعىپ قالاسىڭ عوي. جاۋتىگىڭنىڭ كەۋدەسىن كوتەرۋىنە ءالى دە ءبىراز جىل كەرەك شىعار ……
- بوعاۋىز جامان قاتىن، اۋزىڭنان ءبىر جاقسى ءسوز شىقسايشى،- دەپ بويجەتكەن ونى سوزبەن قاتتى سىلكىپ تاستادى دا قارابالانى ۇساقتايتىن تاس ءۇيىندىسىنىڭ الدىنا جەتەلەپ اپاردى. سونان ءبىر جايپاق تاستى تاۋىپ اكەلىپ بالاعا: -وسى ارادا ماعان تاياڭقىراپ وتىر دا تاسىڭدى شاعا بەر،- دەدى. وزىنە دە تەپ-تەگىس تاس تاۋىپ اكەلىپ، بالاعا تاقاۋ جايعاستى. اپساتتە توسپانىڭ الدىنداعى قايراننان تاسقا ۇرىلعان كوپ بالعانىڭ «تارس-تۇرس، شاق-شۇق» ەتكەن سۇراپىل دىبىسى كوككە كوتەرىلدى. ايەلدەردىڭ اڭگىمەسى قارابالا جايىندا، كۇن كورۋدىڭ گوي-گويى مەن تىرشىلىكتىڭ ىقسۋاتى، ساناتقا قوسىلۋدىڭ قانشاما ماشاقات ەكەنى جايىندا ءوربىدى. «قاتىندار ءپالساپاسى» - ماڭگىلىك اقيقاتقا ساندىراقتار ارالاسقان ماعناسىز بىردەڭەلەر ەدى. جۇيزى بويجەتكەننىڭ قۇلاعىنا بۇل سوزدەر مۇلدە كىرگەن جوق. ول قاسىنداعى بالانى ىقتياتپەن باقىلاپ، بايقاپ وتىر. العاشقىدا قارابالا بويجەتكەننىڭ ىقىلاستى نازارىنا جاۋاپ رەتىندە ۇلكەن كوزدەرىن ارا-تۇرا ءبىر توڭكەرىپ وتىرعان. ءبىراق كوپ وتپەي الدە نەگە مۇلگي قالعانداي نە نارسەگە قاراپ وتىرعانى بەلگىسىز بەدىرەيىپ وتىرىپ قالدى. بويجەتكەن ساسايىن دەدى. ول سول قولىمەن تاستى ۇستاپ، بالعا ۇستاعان وڭ قولىن كوتەرەدى، ءار قيمىلىندا كۇشى ۇزدىككەن، تيتىعى قۇرىعان سىڭاي بار. بالعانى تۇسىرگەنى دە - ءبىر ءزىل-باتپان دۇنيەنى يە بولا الماي تاستاي سالعان ءتارىزدى. كەيدە بويجەتكەن باج ەتۋگە شاق قالادى. ايتكەنمەن ءبارى قالپىندا. قايقى بالعا كەڭىستىكتەگى قيىر-شيىرىنان كەيىن اداسپاي تاستىڭ وزىنە كەلىپ ءتيىپ جاتىر،
قارابالانىڭ كوزى مانادان تاستا، ودان تايعان جوق بولاتىن. ءبىراق قۇلاعى وزەن جاقتان شىققان عاجايىپ دىبىسقا تىگىلۋلى ەدى. جەمدەرىن تالاسا-تارماسا جەپ جاتقان بالىق ءۇيىرىنىڭ ءشۇمپ-ءشۇمپ ەتكەن نازىك دىبىسى كەيدە جاقىننان انىق، كەيدە الىستان تالىپ ەستىلگەندەي بولادى. ول نەعۇرلىم قارماپ قالۋعا تىرىسىپ كوزىن دە، قۇلاعىن دا قاتار ىسكە قوسىپ وتىر. ول مىنە وزەننەن كوتەرىلگەن جىپ-جىلتىر كوبىكتەردى كوردى، دىبىس - سول كوبىكتەگى اۋادا شىعار، سول اۋانى كورە السا، الگى ادەمى دىبىس قايدا قاشار دەيسىڭ. ونىڭ ەكى بەتى البىراي قالدى. ەزۋىنە ناساتتى كۇلكى ءۇيىرىلدى. ول ءوزىنىڭ ءدال قازىر قايدا، نە ىستەپ وتىرعانىن مۇلدە ۇمىتقان ەدى. مىنا ءبىر ءتۇسىپ، ءبىر كوتەرىلىپ وتىرعان قول دا وزىنىكى ەمەس، بوتەن ءبىر ادامدىكى سەكىلدى. سونان سوڭىرا، ونىڭ وڭ قولىنىڭ سۇق بارماعى ۇيىعانداي بولدى. وڭ جاق بىلەگى دە ەركىنەن تىس تۇردە تارتىلا قالدى. اۋزىنان زار ما، وكسىك پە، الدە قانداي ءبىر داۋىس شىعىپ كەتتى. ەڭكەيىپ قاراپ ەدى، سۇق قولىنىڭ تىرناعى جالبىراپ، كوبەسىنەن قارا قان شىپ-شىپ شىعىپ تۇر ەكەن.
- بالاقاي، قولىڭدى ۇرىپ الدىڭ با؟ - دەدى ورنىنان ۇشىپ تۇرعان بويجەتكەن ەكى اتتاپ بالانىڭ قاسىنا كەلىپ جۇرەلەي،- جازعان-اي، قالاي جانشىلعان؟ جۇمىستى وسىلاي ىستەۋشى مە ەدىڭ؟ ءوزىڭ مۇندا بولعانمەن، كوڭىلىڭ الەمدى شارلاپ كەتكەن-اۋ.
بويجەتكەن قارا بالانى جازعىرىپ جاتىر. قارابالا وڭ قولىمەن جەردەن ءبىر ۋىس توپىراق الدى دا قولىنىڭ جاراقاتىنا باسا قويدى.
- قاراق، ەسىڭ اۋىسقاننان ساۋ ما، توپىراقتا نە ارامنىڭ ءبارى بار عوي، - دەدى بويجەتكەن بالانى وزەنگە قاراي سۇيرەپ، بالانىڭ اياعى كوستەڭ-كوستەڭ ەتىپ قايراننىڭ انا جەرىنە ءبىر، مىنا جەرىنە ءبىر ءتيىپ بارادى. بويجەتكەن بالانىڭ قولىن ۇستاعان بويدا وزەن سۋىنا مالعىزدى. بالانىڭ قولىنىڭ ۇشىنان سارى ىلايدىڭ شيراتىلعان جىڭىشكە جولاعى سۋعا تاراپ جاتىر، سارى توپىراق ابدەن شايىلعاننان كەيىن يرەلەڭدەگەن قان جىپشەسى پايدا بولدى دا تىرناعى جۇگەرى جارماسىنداي جالبىراپ شىقتى.
- اۋىردى ما؟
بالا ءتىس جارمادى. سول ءسات ونىڭ كوزى سۋ تۇبىندەگى شاياندارعا تۇسكەن ەدى. شاياندار مولدىرەپ، مۇرتتارى ءدىر-ءدىر ەتىپ وتە اسەم كورىنىپ كەتتى.
بويجەتكەن قالتاسىنان راۋشانگۇل كەستەلەنگەن جىبەك ورامالىن الىپ شىعىپ، بالانىڭ جارالى قولىن وراپ بەردى. سونان ونى جەتەلەپ تاس ءۇيىندىسىنىڭ قاسىنا الىپ كەلدى.
- بولدى، وسى ارادا وتىرىپ وينا، سەندە ەشكىمنىڭ جۇمىسى بولمايدى، ۇرىنشاعىم،- دەدى بويجەتكەن.
- ايەلدەردىڭ دە بالعالارى تىنا قالدى. جاساۋراعان جانارلار بەرجاققا تىگىلدى. تاس ۇيىندىلەرىنىڭ ماڭىندا ءبىر ساتكە بولسا دا تىنىشتىق ورنادى. اقتىلى قوي ءراۋىشتى اقشا بۇلتتار جەر باۋىرلاعان كولەڭكەلەرىن تاستاپ زەڭگىر كوكتە جوڭكىلىپ بارادى. كولەڭكەنىڭ كۇلىش ەتەگى بوزالاڭ قايراڭ مەن بۇلتارا الماس وزەندى وقتىن-وقتىن تۇمشالايدى. ايەلدەردىڭ جۇزىنەن قۇلازۋدىڭ نىشانى مەن مۇندالايدى، ءبارى-ءبارى تاتىراڭ دالاداي قۇپ-قۋ. ءبىر اۋىقتان سوڭ، ولار ۇيقىسىنان جاڭا ويانعان ادامداي تاستارىن قايتادان شاقىلداتىپ ۇرا جونەلدى. بالعالاردىڭ كىسى جالىعارلىق شاقىلداعان ءبىر سارىندى داۋىسى دا جۇرتتىڭ ىلاجسىزدىق بەينەسىن تانىتارداي.قارابالا قول ورامالداعى قىزىل گۇلگە تەلمىرىپ ءۇن-ءتۇنسىز وتىر. قىزىل گۇلدىڭ قاسىنان تاعى ءبىر قىزىل گۇل پايدا بولىپتى. ول – تىرناق كوبەسىنەن شىققان قاننىڭ تاڭباسى ەدى. ايەلدەر ونى تەز ۇمىتقان ەكەن. شاڭقىلداپ سويلەپ، تارقىلداپ كۇلىپ جاتىر. قارابالا جارالى قولىن كوتەرىپ اۋزىنا تامان اپاردى دا بايلاعان جەرىن تىسىمەن شەشتى. سونان وڭ قولىمەن جەردەن توپىراق الىپ، ونى جاراقاتىنا باستى. بويجەتكەن سويلەمەكشى بولدى دا، بالانىڭ تىسىمەن جانە وڭ قولىمەن قول ورامالدى قايتا بايلاپ العانىن بايقاپ ۇندەمەدى. تەك اۋىر كۇرسىندى. سونان بالعاسىن كوتەرىپ الدىنداعى كۇرەڭ قىزىل تاستى پارمەنىمەن قويدى دا كەتتى. تاس قاتتى ەكەن. قىرلارى دا پىشاقتىڭ جۇزىندەي وتكىر كورىنەدى. تاس پەن بالعا سوعىلىسقاندا بىرنەشە ءۇپ-ۇلكەن ۇشقىن شاشىرادى. ولار كۇپ-كۇندىز اپ-انىق كورىندى.
ءتۇس الەتىندە تەتە مەڭگەرۋشى ليۋ تايياڭ قارا بالا مەن ءبادىزشىنىڭ قىستاعى جاقتان سۋ جاڭا قارا ۆەلەسيپەدتى ءمىنىپ شىعا كەلدى. ول توسپاعا شىعىپ جۇمىستان تاراۋ ىسقىرىعىن شالدى. ارتىنشا ول اسحانانىڭ اشىلعانىن، ءبىراق ونان ۇيلەرى بەس شاقىرىمنان قاشىق ەڭبەكشىلەر عانا تاماقتانا الاتىنىن جاريالادى. ادامدار اپىل-عۇپىل قۇرال-سايماندارىن جيىستىردى. بويجەتكەن تۇرەگەلدى. قارابالا دا وتىرعان ورنىنان تۇردى.
- قىستاقتارىڭ قانشا شاقىرىم؟
بالا ەستىمەگەنسىپ، بىردەڭە ىزدەگەندەي جان-جاعىنا قاراعىشتادى. قارابالانىڭ باسى قالاي بۇرىلسا، بويجەتكەن دە سولاي بۇرىلدى. قارا بالانىڭ باسى توقتاي قالعاندا، بۇل دا توقتاپ الدىڭعى جاعىنا كوز تاستاپ ەدى، كوزى جاس ءبادىزشىنىڭ وتتى جانارىمەن توقايلاسا كەتتى. ەكەۋى ونداعان سەكۋندتاي ءبىر-بىرىنە قاراپ تۇرىپ قالدى.
- قارابالا كەتەيىك. ەكەۋمىز ۇيىمىزدەن تاماقتانامىز. ماعان نەگە الاياسىڭ. الايعانىڭمەن بەكەر. ەكەۋمىزدىڭ ءۇيىمىز ەكى شاقىرىمعا دا جەتپەيتىن جەردە. ىرىزدىعىمىز تۇزدەن ەمەس، ۇيدەن ەكەن.
- ءبىر قىستاقتانسىزدار ما؟ - دەپ سۇرادى بويجەتكەن ءبادىزشى جىگىتتەن.
- ءبىز وسى قىستاقتانبىز، كوپىردەن وتسەك قانا جەتەمىز، - دەدى كوڭىلدى ءبادىزشى قىستاقتى قولىمەن نۇسقاي ازداپ تۇتىعا. بويجەتكەن مەن ءبادىزشىنىڭ اراسىندا جاي، ءبىراق وتە ىقىلاستى اڭگىمە باستالىپ كەتتى. ءبادىزشى بويجەتكەننىڭ ءۇيىنىڭ الدىڭعى جاقتاعى قىستاقتا ەكەنىن، اسحانادان تاماقتانۋىنا دا، ۇڭگىردە تۇرۋىنا بولاتىنىن ءبىلدى. بويجەتكەن اسحانادان تاماقتانۋعا كوڭىلى تارتقانىمەن، ۇڭگىردە تۇرعىسى كەلمەيتىنىن، كۇزگى جەلدى ايلاردا ونىڭ سۋىق بولاتىنىن دا ايتىپ قالدى. ارالىقتا قارا بالانىڭ ءتىلى جوق پا دەپ سۇرادى باسەڭ داۋىسپەن.
- مۇلدە ولاي ەمەس، - دەدى ءبادىزشى،- بۇل - وتە زەرەك بالا. ءتورت-بەس جاسىندا تىقىلداپ سايراپ تۇراتىن. ءبىراق بەرىرەك ءسوزى ازايىپ كەتتى. كەيىن كەلە سىلەيىپ تۇراتىندى تاپتى. نە ويلايتىنىن بىلمەيمىز. ءوزىڭ ونىڭ كوزدەرىنە قاراشى، ءبىر تۇڭعيىق قوي، تۇبىنە مۇلدە جەتە المايسىڭ.
- بالانىڭ زەرەك ەكەنىن ءبىر قاراعاندا-اق بايقاۋعا بولادى،- دەدى بويجەتكەن،- نەگە ەكەنىن بىلمەدىم، وسى بالانى تۋعان باۋىرىمداي وتە جاقسى كورەم.
- بۇل كىسىلىگى كۇشتى، ىزگى جان ەكەنىڭدى ايعاقتايدى،- دەدى ءبادىزشى.
ءبادىزشى، بويجەتكەن جانە قارا بالا ۇشەۋى وزدەرىنىڭ بارلىق ەلدىڭ ارتىندا قالىپ قويعانىن سەزبەي قالدى. اڭگىمەلەرىنىڭ جاراسقانى سونشا، جىگىت تە، بويجەتكەن دە جولدىڭ ۇزارا ءتۇسىپ، جۇرىستەرىنىڭ نەعۇرلىم ماندىماۋىن قالايتىن سياقتى. قارا بالا ولارعا ىلەسىپ كەلەدى. اياعىن بيىك-بيىك كوتەرىپ، مىسىقشا اڭدىپ باسادى. توعىز وتكىندى كوپىرگە كەلگەندە، الگىندە كەستەجاپىراق جىنىسىنا بوگەلگەن ليۋ تايياڭ ۆەلەسيپەتىن سالدىر-كۇلدىر ەتكىزىپ، بۇلاردى قۋىپ جەتتى. كوپىر وتە تار ەدى. ول امالسىز ۆەلەسيپەدىنەن ءتۇستى.
- نەعىپ ميمىرتتاپ كەلەسىڭدەر، تۇگە؟ جاۋتىكقارا، تۇسكە دەيىن قانداي ىستەدىڭ؟ وۋ، قولىڭا نە بولعان؟
- قولىن بالعامەن جانشىپ الىپتى.
- ءبادىزشى، بۇگىن تۇستە اترەتباسىلارىڭدى تاۋىپ ايت، ادام بەرىپ مىنانى اكەتسىن. جازىم بولسا جاۋاپ ەتە المايمىن.
- جۇمىس ۇستىندە جارالاندى عوي، مۇنى قالاي قۋالاندى ەتەسىز،- دەدى بويجەتكەن جارقىن داۋىسپەن.
- ليۋ مەڭگەرۋشى، ەكەۋمىز تالاي جىلدان بەرى اعايىنبىز، وسىنداي ۇلكەن قۇرىلىس ورنىنان مىنا قارشاداي بالاعا ءبىر لايىقتى جۇمىس تاۋىپ بەرە المايسىز با، اترەتكە بارسا سىڭار قولىمەن نە ىستەي الادى؟- دەدى ءبادىزشى.
- اكەڭنىڭ، جاۋتىك –اي، - دەدى ليۋ تايياڭ ويلانىڭقىراپ،- ساعان باسقا جۇمىس تابىلار ما، تەمىرشىلەرگە كورىك باسىپ بەرۋگە قالايسىڭ؟ شاماڭ كەلە مە؟
- بالا كومەك سۇراعانداي بادىزشىگە ءبىر، بويجەتكەنگە ءبىر جاۋتاقتاپ قارادى.
- شاماسى كەلەدى، سولاي عوي، قارا بالا،- دەدى ءبادىزشى.
بويجەتكەن دە باسىن يزەپ وعان دەم بەردى.
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
