قازاقتىڭ كيىز ءۇي تۋرالى

2013.07.31 15:52   كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى

　　قازاقتىڭ تەگىنە تىعىز قاتىستى ەرتە زامان ەلدەرىنىڭ ءۇي-جايى جونىندەگى تاريحي دەرەكتەر ولاردىڭ ءبىزدىڭ زامانىمىزدان بۇرىنعى 7-،1-عاسىرلاردا-اق كيىز ۇيلەردە وتىرعانىن دالەلدەگەن. قازاق حالقىنىڭ اتا-بابالارى ءوز كەزىندە قىسى-جازى دەرلىك كيىز ۇيلەردە وتىرعان سياقتى. قازاق حالقى بۇرىن ءوزىنىڭ كوشپەلى ۇلتقا ساي ءسان-سالتاناتىن وسى كيىز ۇيلەرى ارقىلى دا كورسەتتى. قازاق ءۇيدى «باسپانا» دەپ قاتتى قادىرلەيدى. سوندىقتان، قازاق كيىز ءۇيىن بارىنشا اسەمدەپ جاساۋعا، جاڭالاپ اپپاق كيىزدەن جابۋعا، ءۇيدىڭ باۋ-شۋىن بارىنشا ورنەكتەتىپ توقىتۋعا تالپىنادى. قازاق ءۇيىنىڭ ءۇي اعاشىن «ءۇيشى» دەپ اتالاتىن ارناۋلى ۇستالار جاسايدى دا، وعان جابىلاتىن كيىز، تاعىلاتىن باۋ-شۋ تەگىس قازاق ايەلدەرىنىڭ ەڭبەگى ارقىلى دايىندالادى. كيىز باسۋعا، تۋىرلىق، ۇزىكتەردى تىگۋگە جۇمىسقا جارايتىن ايەلدەر تەگىس قاتىناسادى. ال ءۇيدىڭ باۋ-شۋىنىڭ توقىلۋى بارلىق ايەلدىڭ قولىنان كەلە بەرمەيدى. ولاردى كوبىنەسە ارناۋلى قولونەر يەسى توقيدى.

　　قازاقتىڭ ءۇيى كيىز ءۇي اتالعانىمەن، بۇكىل قاڭقاسى ارنايى شەبەرلەر جاساعان كەرەگە مەن ۋىقتان قۇرالادى. كەرەگە ايقاستىرا قويىلعان ساعاناقتاردان تاسپامەن كوكتەلەدى.كەرەگە جيىلمالى بولادى دا، بولەك-بولەك قاناتتاردان قۇرالادى. باي-اۋقاتتى كىسلەردىڭ ۇيلەرى سەگىز دە ون ەكى قانات كەرەگەدەن قۇرالعان. ال ادەتتەگى ورتاشا، كەدەي ۇيلەر كوبىنشە التى قانات، ءتورت قانات بولادى. كەرەگە ارناۋلى باۋمەن ءبىر-بىرىنە مىقتى بايلانستىرىلادى. كەرەگەنىڭ بيىكتىگى ادەتتە ەكى مەتر شاماسىندا بولادى. ءبىر-بىرىنە بايلانستىرىلاتىن كەرەگە قاناتتارىنىڭ ەكەۋىنىڭ اراسىنان ءۇيدىڭ ەسىگى شىعارىلادى. ول «ماڭدايشا»، «تابالدىرىق»، ەكى بوساعادان قۇرالادى. بۇلارعا قيۋلاستىرىپ جارما ەكى ەسىك جاسالادى دا، ول اسەم سىرلانعان بولادى. ودان سوڭ اعاش ەسىكتىڭ سىرتىنان ارنايى توقىلعان شيمەن قوسا جاسالعان كيىز ەسىك ۇستالادى. قازاق ءۇيىنىڭ مۇڭعۇل ۇيىنەن ءبىر ەرەكشەلىگى ـــ ۋىعىنىڭ قارنى شىعارىلىپ، اشەكەيلەنىپ ايىرىم جاسالاتىندىعى، سونداي- اق شاڭىراعىنىڭ اسەمدەپ كۇلدىرەۋىشتەر قويىلىپ جاسالاتىندىعى.

　　بۇدان سىرت قازاق كيىز ءۇيىنىڭ باۋ-شۋى دا وتە اسەمدەپ، ارناۋلى توقىلىپ جاسالادى. تۋىرلىق پەن ۇزىكتىڭ باۋلارى دا تەگىس باسقۇر سەكىلدى اسەمدەپ ارناۋلى توقىلعان بولادى. قازاق ءۇيىنىڭ بۇلاردان تىس «جەلباۋ» دەلىنەتىن باۋى بولادى. قازاقتىڭ ءۇيىنىڭ شاڭىراعىن كوتەرەتىن اشا اعاش «باقان» دەپ اتالادى دا، «تۇندىكتى» اشىپ جاباتىن ۇزىن اعاش «شوشاي» دەپ اتالادى.

　　ءۇيدىڭ تورىنە ارنايى جاسالعان «جۇك اياق» قويىلادى دا، ونىڭ ۇستىنە الدىمەن تەڭدەر (قىمباتتى كيىم-كەشەك، كورپە، بۋىلعان كىلەمدەر)، ساندىقتار، كورپە-جاستىقتار جيىلادى. ءۇيدىڭ وڭ جاعىنا توسەك قويىلادى.توسەك تۇسىنداعى كەرەگەگە تۇس كيىز نەمەسە كىلەم ۇستالادى. توسەكتىڭ الدىنا شىمىلدىق تارتىلادى. ءۇي ورتاسىنداعى وت جاعاتىن ورىن بولادى دا، ءتۇتىن شاڭىراقتان شىعادى. قازاقتا جاڭا توي جاساعان جاستارعا ارنايى اشەكەيلەپ كوتەرگەن ءۇي «وتاۋ» دەلىنەدى.

　　19-عاسىردان بەرى قازاق حالقىنىڭ ورماندى وڭىردە جاسايتىندارى قاراعايدان قيۋلاستىرىپ اعاش ءۇي جاساپ الاتىن بولدى. ال اعاش ءۇي جاساۋعا ىڭعايسىز جەرلەردە ۇزاق وتىراتىن قىستاۋلارىندا ولار قۇيما كەرپىشتەن، تاستان، سوقپا داۋالدان تام ءۇي جاساپ الاتىن بولدى. قستاۋلاردا تام ۇيدەن تىس قابىرعاسى تاستان، كەرپىشتەن قالانىپ، كيىز ۇيشە كۇمبەزدەپ جابىلاتىن «توشالا» اتتى ۇيلەردە بولادى. (ماتەريالدان الىندى)

　　كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى