تال-تەرەكتى جاعانىڭ ءسانى بولەك، اققۋ-قازدى ايدىننىڭ سازى ەرەك

ماقالاسىن جازىپ، سۋرەتتەرىن تۇسىرگەن باقىتبەك ءجۇمادىل ۇلى

2015.01.30 13:03   كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى

　　بۇرىن قىس كۇندەرى جاعاسى مۇز قۇرسانىپ، ارناسى قىسىلعاندا كوك سەڭگىر سەڭى سوعىلىسا اققان ىلە وزەنى قاتۋلى دا قاھارلى سەزىلەتىن. بۇگىنگى كۇنى وسى ۇلى وزەن جاعاسىنىڭ تال - تەرەگى جايقالعان ءسانى بولەك، ۇيرەك - قازى شۋلاعان سازى ەرەك كەلبەتىن كورگەنىمىزدە، ىلە ايدىنىنىڭ وتكەن ءبىر كەزدەردەگى كورىنىسىن كوز الدىمىزعا ەلەستەتەر بولساق، جاعاسىنداعى تال - تەرەگى قىناداي قىرىلىپ، ايدىنىنا كەلىپ قونعان اققۋى مەن ۇيرەك - قازى ۇركىن - قورقىننان قايتا باسپاي، قاينارى تارتىلىپ، ارناسى ازايعان، جاعاداعى قوعا - قامىسى قۇلازىعان ءبىر وتپەلى داۋرىنە كۋا بولعانىمىزدى جاسىرا المايمىز.

　　تالاي جىلدان بەرى ۇكىمەت ەكولوگيانى قورعاپ، ادامدار جاعىنان قيراتىلعان ورماندار مەن ويراندالعان جاسىل القاپتاردى، شۇراتتاردى قالپىنا كەلتىرۋگە اياماي بوداۋ بەردى. ۇگىت - تاربيە، زاڭدىق باسقارۋدىڭ ىلگەرلەۋىنە ىلەسە ادامداردىڭ تابيعات انانىڭ بايىرعى اجارىن قورعاۋ، قالپىنا كەلتىرۋ تانىمىندا دا تۇبەگەيلى بۇرىلىس بولدى. وسى ءۇردىستىڭ ارقاسىندا ىلە ايدىنىنىڭ بايىرىعى تابيعي كوركىنە قايتا ورالا باستاعانى ادامدى قۋانتادى. بۇنىڭ ءبىر ايعاعى قازىرگى وسى وزەننىڭ ۇيرەك - قازى شۋلاعان قىسقى ءساندى كورىنىسى.

　　جۋىق جىلداردان بەرى ىلە وزەنىنىڭ ورتا - تومەنگى اعارىنداعى قۇلجا قالاسى ورنالاسقان تۇسى مەن وزەن جاعاسىنداعى بىرنەشە بايىرعى قىستاقتان سىرت، 200 كيلومەتردەن اساتىن وزەن بويىنداعى ورماندى، قامىس - قوعالى، سازدىق وڭىرلەرگە اققۋ، كوك مويىن ۇيرەك، قوڭىرالا قاز، اققۇتان، بالىقشى قۇس سياقتى سۋ قۇستارىمەن نەشە ون ءتۇرلى ءىرىلى - ۇساق قۇستار جىل بويى نەمەسە ماۋسىمدىق مەكەندەپ، ءوسىپ - ءوربىپ، وزەن بويىنداعى ورماندى انگە بولەپ، ايدىندى سانگە بولەپ ىلە اڭعارىنىڭ جاراتىلىستىق تەپە - تەڭدىگىن ساقتاۋدا ادامنىڭ قولىنان كەلمەيتىن ماڭىزدى رول اتقارىپ كەلەدى.

　　سوڭعى بىرنەشە جىلدان بەرى ىلە وزەنىنە قىس باسىندا توپ - توبىمەن كەلىپ جاتاتىن كوك مويىن ۇيرەكتى تالاي رەت كورىپ كوز ايىم بولىپ، قىزىقتاپ جۇرگەن ەدىم. وڭاتى كەلىپ بيىلعى قاڭتاردىڭ سوڭىنا الا ارەڭ وسى ۇيرەك ۇيىرلەرىن سۋرەتكە الۋعا مۇرسام ءتيدى. تاڭ ازاننان وزەن بويىنداعى كوزەۋلى ورىننان باستاپ سۋ جاعالاپ، كوك مويىن ۇيرەكتىڭ قامىستى يىرىمدەگى تاڭعى تىرلىك تىنىسى مەن كۇن شىعا توپتاسىپ قاناتتارىن سۋسىلداتا كوككە كوتەرىلگەن كورىنىستەرىن قالت جىبەرمەي قىزىعا - قىزىعا سۋرەتكە الا ءجۇرىپ، كولىك قويعان جەردەن 10 نەشە كيلومەتر الىستاپ كەتىپپىن. توپتاسقان كوك مويىن ۇيرەك ۇيىرىنىڭ القىزىل تاڭعى شاپاققا قاباتتاسا كوك جۇزىنە كوتەرىلگەن كورىنىسى مەن قار جامىلعان قارت ءۇيسىن تاۋىنا قاراي جامىراي بەتتەگەن ۇيرەكتەر توبى بەينە كوك جۇزىندەگى تاڭعى شۇعىلا سازىنا قوسىلا قانات قاعىپ، بىيگە باسىپ بارا جاتقان تىرلىك سيمفونياسى سپەتتەنسە، كۇن كوتەرىلگەن شاقتاعى كوگىلدىر يىرىمدە كوپ ۇيرەكتىڭ بەيعام قورالانا تارانىپ، ساندەنە ءجۇزىپ، يىرىم بەتىنە تولقىنداتا مايدا تەربەلىس قالتىرىپ بارا جاتقانى، ايدىننىڭ ىرعاقتى ءانىنىڭ اسەم ريتىمىندەي سەزىلگەنى مەنى سونشا باۋراعان قۇدىرەتتى كۇش ەكەنىن العاشىندا سەزبەپپىن.

　　ءيا، وسى رەت وڭاتى كەلىپ، ورايلى جەرلەردەن ىلۋدە بىر كەزدەسەتىن كورىنىستەرگە كەز بولىپ، اپپارات كوزىنە ءتۇسىرىپ قالعان مىنا سۋرەتتەردەگى كوك مويىن ۇيرەكتى كوپ وقىرمان تولىق تانىپ كەتپەس دەگەن ويمەن قاتىستى ماتەريالدان مىنا مالىمەتتى تاپتىم.

　　كوك مويىن ۇيرەك قازدار وترياتى ۇيرەكتەر توبىنا جاتاتىن جىل قۇسى. ول ازيا، ەۆروپا، امەريكا قۇرلىقتارىنا كەڭىنەن تارالعان. ەلىمىزدىڭ شىعىس، باتىس سولتۇستىك وڭىرلەرىمەن ىشكى موڭعۇل رايونىندا ماۋسىمعا قاراي اۋىپ ءجۇرىپ تىرلىك ەتىپ، ءوسىپ - وربيدى. قىراعى، كوككە كوتەرىلۋى تەز، الىس ساپارعا شىدامدى ۇشقىر قۇس. رايونىمىزدىڭ جەر - جەرىنە ءار جىلى قىركۇيەكتىڭ اياق شەنىنەن باستاپ ىلگەرىندى - كەيىندى اۋىپ كەلىپ قىستاپ، كەلەسى جىلدىڭ ناۋرىز ايىندا اۋىپ كەتەدى. نەگىزىنەن وزەن، كول، سازدىق جانە كولەمدى سۋ قويمالارىن مەكەندەپ، جالبىز، بالشىقتاعى جۇمساق قۇرت، قامىس - قۇراقتىڭ بالاۋسا تامىرى قاتارلىلاردى ازىق ەتەدى. ول كەيدە باقا - شايان، شاباق بالىقتاردى دا جەي بەرەتىن قوس حورەكتى سۋ قۇسى. توپتاسىپ جاساپ، توپتىق اۋىپ جۇرەدى. قولدا وسىرگەن كوك مويىن ۇيرەكتىڭ ەتىنىڭ ماي قۇرامى تومەن ءنارلى جاسىل ازىق، مامىعىنىڭ تىعىزدىعى، جىلۋ ساقتاۋى جوعارى يلەكتەلمەيتىن بولعاندىقتان ەكونوميكالىق قۇنى كورنەكتى ەكەن.

　　كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى