بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى
حالىق تورابى>>ءتىل-ادەبيەت

ابايدان قابايعا دەيىن

(اباي قۇنانباي ۇلى تۋىلعاندىعىنىڭ 170 جىلدىعىنا وراي)

نۇربولات ءابدىقادىر

2015.04.02 16:52   كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى



  1

  بيىل (2015) الەمدىك اقىن ابايدىڭ تۋىلعانىنا 170 جىل. بىرىككەن ۇلتتار ۇيىمىنىڭ اعارتۋ، عىلىم، مادەنيەت كوميتەتى 1993 - جىلى جەلتوقساندا فرانسيانىڭ استاناسى پاريجداعى 27 - رەتكى جينالىسىندا، قازاقتىڭ ويشىلى اباي قۇنانباي ۇلىنىڭ 1995 – جىلعى وتەتىن 150 جىلدىعىن دۇنيەدەگى وزىنە مۇشە بارلىق ەلدەردە سالتاناتتى تۇردە ەسكە الۋعا شەشىم قابىلدانعاندا، رەسەي، تۇركيا، يتاليا، جۇڭگو سياقتى ەلدەر ەڭ الدىمەن قولداعانىن بىلەمىز. بيىل دا، ابايتانۋعا قاتىستى بۇكىل الەمدىك پوەزيا كۇنىندە «اباي پوەزياسى الەم تىلدەرىندە» اتتى فەستۆالدار، اقىننىڭ تۋعان اۋىلى جيدەبايدان باستاپ تورتكيل دۇنيەدەگى ءىرى قالالاردا دا اباي تۋىندىلارى بويىنشا ءتۇرلى كونسەرتتەر قويۋ جوسپارلانۋدا.

  اتاقتى عالىم احىمەت بايتۇرسىنوۆ (ماقالاسىنىڭ اتى: «قازاقتىڭ باس اقىنى»)، جازۋشى ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتاردان (ماقالاسىنىڭ اتى: «اباي») بەرى اباي تۋرالى ماقالالار جازىلىپ كەلەدى. 1904 – جىلى كۇزدە احىمەت بايتۇرسىنوۆ قارقارالى قالاسىنا بارىپ ابايعا دا ارنايى بۇرىلىپ جولىعامىن دەپ جوسپارلاعان، اباي كۇزگە جەتپەي يۋننىڭ 23 ىندە وپات بولدى دا، ابايمەن ءديدارلاسۋ احىمەتكە ءناسىپ بولماپتى. 1909 – جىلى شىققان تۇڭعىش ولەڭدەر جيناعىنان تارتىپ، بارىندە ابايدىڭ نەمەرەسى كاكىتاي (شىن اتى – عابدۇلحاكىم) ىسقاق ۇلىنىڭ (1869 – 1915) ەڭبەگى (م: «اباي ‹يبراھيم› قۇنانباي ۇلىنىڭ ءومىرى» دەگەن ماقالادا جازعان) جوعارى باعالانادى. اباي اۋىلىنا بارىپ، كاكىتايدان مالىمەت الىپ، ابايدىڭ ءومىر بايانىن تۇڭعىش قاعاز بەتىنە ورىس تىلىندە تۇسىرگەن ادام – ءاليحان نۇرمۇحامەت ۇلى بوكەيحانوۆ (1870 – 1938). بۇل عۇمىرنامانى — اباي تۋرالى وتكەن ەڭ العاشقى قوعامدىق قيمىل سانالاتىن، 1914 - جىلى 5 – يانۆاردا سەمەي قالاسىنداعى ابايدىڭ قايتىس بولعاندىعىنىڭ 10 جىلدىعىنا ارنالعان ەسكە الۋ كەشىندە نازيفا قۇلجانوۆا ورىسشاسى بويىنشا كوپشىلىككە وقىپ بەرگەن ەكەن①. ماقالا اۋەلى 1905 – جىلى «جەتى شاتىر جازبالارى» (ورىسشا «سەميپالاتنسكي ليستوك») دەگەن گازەتتە جاريالانعان. وندا ءاليحان اباي ولەڭدەرىن اسا جوعارى باعالاپتى.

  اباي — قۇنانبايدىڭ ەكىنشى ايەلى ۇلجاننان تۋىلعان. ازان اتى – يبراھيم. اناسى ۇلجاننىڭ ەركەلەتۋىمەن «اباي» اتانىپ كەتكەن. ال ايتپاقشى، ابايدىڭ ەكىنشى ايەلى ايگەرىمنەن تۋىلعان — تۇراعۇل اباي ۇلى (1875 – 1934) اكەسى ابايدىڭ جاسىندا ياعني 59 جاستا قايتىس بولعان.

  دەمەك، اباي ولەڭدەرىنىڭ جۇڭگودا تارالۋىنا كەلسەك، جۇڭگو قازاعىنىڭ باسپا ورىندارى قۇرىلعان سوناۋ 1930 – جىلداردان گازەت – جۋرنالداردا ابايدى جاريالاۋ باستالعان. 1944 – جىلعى ءۇش ايماق توڭكەرىسىنەن كەيىن ءتىپتى دە كوپ باسىلا باستاعان. «مارحۇم نيعىمەت مىڭجاني قاتارلىلار 1948 – جىلى ‹ساۋلە باسپاسىنان› اباي ولەڭىنىڭ ءبىر توبىن كىتاپشا ەتىپ شىعارادى. 1948 – ، 1949 – جىلدىڭ ارالىعىندا تارباعاتايدان ولەڭنىڭ اۋەلگى ءتىلى بويىنشا قازاقشا، ۇيعۇرشا، تاتارشا ءۇش تىلدە ءبىر ولەڭدەر جيناعى شىعادى، وسىنىڭ باسىنا اباي ولەڭدەرى بەرىلەدى. 50 – جىلداردىڭ ورتا شەنىندە، قازاقستاننان اباي شىعارمالارىنىڭ اراب جازۋىنداعى باسىلىمى شىعىپ، جۇڭگو قازاقتارىنا تارادى»②.

  بەيجيڭدەگى ۇلتتار باسپاسىنان «اباي قۇنانباي ۇلى» دەگەن اتپەن ابايدىڭ 1882 - جىلدان باستاپ جازىلعان ولەڭدەرى مەن اۋدارمالارى، سوسىن جىلى انىقتالماعان ولەڭدەرى، ونان پوەمالارى 1980 – جىلى مامىردا ءبىرىنشى رەت 440 بەت بوپ باسىلىپ، 2 يۋانمەن كىتاپحانالاردا ساتىلا باستادى. 1991 – جىلعا كەلگەندە ءۇشىنشى رەت قايتا باسىلدى. ال، كەزىندە سوۆەت قازاقستان «جاڭا ءومىر جۋرنالى» باسپاسىندا 1955 – جىلى الماتىدا باسىلعان نۇسقاسىنا ساي مۇحتارقان ورازباي ۇلىنىڭ دايىنداۋىمەن، «اباي قارا سوزدەرى» دە اقىننىڭ سۋرەتىمەن جانە ت. ءالىمقۇلوۆ پەن ح. سۇيىنشاليەۆتىڭ اباي تۋرالى جەكە ەڭبەكتەرى قامتىلىپ، وسى ۇلتتار باسپاسىنان 1986 – جىلى ناۋرىزدا ءبىرىنشى مارتە جارىق كوردى. بۇل كىتاپ اقىن تۋىلعاندىعىنىڭ 140 جىلدىعىنا ارنالدى.

  اقىننىڭ 150 جىلدىق مەرەيتويىنا شاشۋ رەتىندە، 1995 – جىلى ۇرىمجىدەگى شينجياڭ حالىق باسپاسىنان ابدىلدابەك اقىشتاي ۇلىنىڭ قۇراستىرۋىمەن «اباي تۋرالى ەستەگىلەر»، كۇيتىڭدەگى ىلە حالىق باسپاسىنان «اباي ولەڭدەرىنەن تاڭدامالىلار»، ايتۋلى جۇڭگو قازاق زەرتتەرمەندەرىنىڭ ماقالالارى توپتاستىرىلعان «اباي پاراساتى»، بەس سىزىقتى نوتاسىنا قوسا كومپوزيتور مۇحامەت ءابدىقادىر ۇلىنىڭ جازعان قاراپايىم نوتاسىمەن «اباي اندەرى» اتتى كىتاپتار ارت – ارتىنان قازاق وقىرماندارىمەن جۇزدەستى. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ جەر – جەرىندە زەرتتەۋ ماقالالار اباي تۋرالى جازىلىپ، «عىلمي تالقى، لەكسيا وقۋ ۇيىمداستىرىلدى. اباي شىعارمالارى حانزۋ قاتارلى تۋىسقان ۇلتتار تىلىنە اۋدارىلدى»③. «اباي پاراساتى» — اباي شىعارمالارىنىڭ جۇڭگو قازاقتارىنا قالاي تارالعاندىعى حاقىندا جۇيەلى سىر شەرتتى.

  جۇڭگو توپىراعىندا اباي تۋرالى كىتاپتار قايتا – قايتا باسىلىپ، سانى، مازمۇنى جاعىنان جىل سايىن مولىعىپ كەلەدى. اقىت ءۇلىمجى ۇلى، كودەك مارالباي ۇلى، اسەت نايمانباي ۇلى، تاڭجارىق جولدى ۇلى، اسقار تاتاناي ۇلى، ومارعازى ايتان ۇلى، ماعاز رازدان ۇلى، قۇرمانالى وسپان ۇلى قاتارلى اقىنداردىڭ ءبارى دە ابايدان ۇيرەندى. ءبىز جۇڭگو قازاعىندا دا اباي مەكتەبى ەرتە قالىپتاسقان دەپ ايتامىز.

  1993 – جىلى قازاقستان ەل باسپاسىندا الماتىدا باسىلعان ءبىرىنشى باسپاسىنىڭ 1 - باسىلۋىنا ساي، «اباي اقىليالارى» سۋ جوۋشيوڭ مەن اكپار ءماجيت ۇلىنىڭ حانزۋ تىلىنە اۋداۋىمەن ۇلتتار باسپاسىنان 2000 – جىلى شىلدەدە قازاقشا، حانزۋشا ەكى جازۋدا شىقتى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جۇڭگودا تۇراتىن ەرەكشە تولىق ۇقىقتى تۇڭعىش باس ەلشىسى مۇرات اۋەزوۆ بۇل كىتاپتىڭ باسپا ۇقىعىن تابىستادى جانە قارجىلاي كومەك كورسەتتى. كىتاپتى الدىمەن دۇڭزۋ جازۋشىسى، اۋدارماشى سۋ جوۋشيوڭ ورىس تىلىنەن اۋداردى. ودان جۇڭگونىڭ ايگىلى قازاق جازۋشىسى، اۋدارماشى اكپار ءماجيت ۇلى قازاقشا ءتۇپ نۇسقاسىنا ساي اۋدارىپ، تۇسىندىرۋلەر جاسادى. جۇڭگونىڭ ايگىلى اۋدارماشىسى، سۋرەتشىسى گاۋ ماڭ ابايدىڭ سۋرەتىن سىزدى ءارى ابايعا ارناپ ولەڭ جازدى④.

  2014 – جىلى 20 – ناۋرىزدا، قازاقتىڭ ۇلى ويشىلى، حاكىم ابايدىڭ ەسكەرتكىشى ءنان قالا بەيجيڭنىڭ ورتالىعىنداعى چاۋياڭ ساياباعىندا بوي كوتەردى. قازاقستاننىڭ سىرتقى ىستەر مينيسترى ەرلان ىدىرىسوۆ بۇل يگى شارا توڭىرەگىندە جۇرەك جاردى قۋانىشىمەن ءبولىسىپ، اباي اتا ءمۇسىنىن اينىتپاي سالعان يۋان شۇيكۇنگە العىس ايتتى. يۋان شۇيكۇن مىرزا اباي ءمۇسىنىن جاساۋ تۋرالى 2012 – جىلى سول كەزدەگى مەملەكەت ءتوراعاسى حۋ جينتاۋ جولداسقا ۇسىنىس جاساعانىن ماقتانىش سەزىمىمەن بايانداپ، قازاقتىڭ ۇلى ويشىلى، باس اقىنى اباي تۋرالى تەرەڭ تۇسىنىگىن تانىتتى («حالىق تورابى»). بەيجيڭدە ءار ۇلتتىڭ ستۋدەنت جاستارى بۇل كۇندەرى اباي حاكىمنىڭ كىتابىن قولتىقتارىنا قىسىپ اپ، سول چاۋياڭ ساياباعىنداعى كولدىڭ بويىندا ويعا شومعان اباي مۇسىنىنە بارىپ سۋرەتكە ءتۇسىپ، ۇنەمى ەستەلىك قالدىرادى.

  «اباي حان تىلىندەگى 70 نەشە تومدىق ‹جۇڭگو ءىرى سوزدىگى› قاتارلى بىرنەشە سوزدىككە كىردى»⑤.

   2

  1994 – جىلى 30 – ءساۋىر كۇنگى «حالىق گازەتىنىڭ» سانىندا جاريالانعان، دۇڭزۋ جازۋشىسى، اۋدارماشى سۋ جوۋشيوڭ جازعان «قازاقستاننىڭ رۋحي اتاسى – اباي» دەگەن ماقالادا ول ابايدى «قازاقتىڭ ۇلتتىق سيموۆلى، قازاق مەملەكەتىنىڭ رۋحي اتاسى» دەپ اتادى. سۋ جوۋشيوڭنىڭ «شىڭعىس تاۋىنداعى ءۇش الىپ شىڭ» ماقالاسى اباي قۇنانبايەۆ، شاكارىم قۇدايبەردى ۇلى، مۇحتار اۆەزوۆ جايلى سويلەيدى.

  ابايدىڭ الەمگە داڭقى كەتۋىنە مۇحتار ومارقان ۇلىنىڭ اباي تۋرالى زەرتتەۋلەرى مەن كوركەم ادەبيەتتەرى كوپ سەبەپ. بىردە، ابايدى مۇحتار 6 جاسىندا كورگەنىن باياندايدى. اتاسى اۋەز ابايدىڭ الدىنان بالا مۇحتاردى «اتاسىنىڭ قوڭىر قوزىسى ەكەن عوي...» دەگەن باتامەن وتكىزىپ الادى. مۇحتار اۋەزوۆتىڭ زەردەلەۋىندە، «... 1909 – جىلعى باسپادا بارلىعى 5399 جول ولەڭ بار ەدى. ونىڭ 1090 جولى اۋدارما بولاتىن. جىكتەگەندە: 362 جولى پۋشكيننەن، 398 جولى لەرمونتوۆتان (گەتە، بايروننان اۋدارعان بىرەر ولەڭىن لەرمونتوۆ ارقىلى اۋدارىلعاندىقتان وسى سانعا قوسىپ وتىرمىز)، كرىلوۆتان 180 جول جانە بۋنيننەن 16 جول... ءسويتىپ، 1933 - ، 1939 - ، 1945 – جىلدار باسپاسىن جيناۋ، ءتىزۋ ارقىلى مۇرسەيىتتە باسىلماعاندى (قولجازبانى ايتادى – ن. ءا) قوسقاندا، قارا سوزدەردەن باسقا، 1708 جول ولەڭ قوسىپپىز... ناتيجەدە بۇگىنگى اباي جيناعى 5399 جول ەمەس، 7133 جول بولىپتى» دەپ جازعانى بار. اتاسى اۋەزدىڭ قاداعالاۋىمەن «ءبىر قىس، ءبىر جازدا ابايدى تۇگەلگە جاقىن جاتتاپ شىعىپ ەدىم» دەيدى بالالىعىن ەسىنە العاندا مۇحتار.

  «اباي» جانە «اباي جولى» ەپوپەياسى اۆتوردىڭ ءتىرى كەزىندە – اق الەمنىڭ 25 تىلىنە اۋدارىلىپ ۇلگىرگەنىن مۇحتار ءوزى ايتقان. 1997 – جىلى مۇحتار اۋەزوۆ تۋىلعاندىعىنىڭ 100 جىلدىعىندا بۇل 4 تومنىڭ دۇنيە ءجۇزىنىڭ جيىنى 116 تىلىنە اۋدارىلعانى انىق. سونداي – اق، وسى جىلى ياعني 1997 – جىلى ءسالي ءسادۋاقاس ۇلىنىڭ قۇراستىرۋىمەن ۇرىمجىدەگى شينجياڭ حالىق باسپاسىنان «الەم تانىعان اۋەزوۆ»، رازدان ايدارقان ۇلى مەن قايرات ءنابي ۇلىنىڭ قۇراستىرۋىمەن كۇيتىڭدەگى ىلە حالىق باسپاسىنان «مۇحتار اعا» اتتى كىتاپتار ارت – ارتىنان باسىلىم كوردى.

  «1942 – جىلدان باستاپ قازاقتىڭ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىندە ابايتانۋ بويىنشا مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ساباقتارى رەسمي پروگرامما بولىپ ەنەدى. جازۋشى ابايدىڭ تولىق عىلمي ءومىربايانىن جازۋ جۇمىسىنا 1933 – جىلداردان باستاپ كىرىستى. شىعارماشىلىق جۇمىسى مەن عىلمي زەرتتەۋ جۇمىسى قاتار ءجۇرىپ، ءبىرىن – ءبىرى تولىقتىرىپ، ءبىرىن – ءبىرى تەرەڭدەتىپ وتىردى»⑥.

  قازاقتىڭ مەملەكەتتىك كوركەم ادەبيەت باسپاسىندا 1956 – جىلى باسىلعان نۇسقاسىنا ساي «اباي» مەن «اباي جولى» روماندارى 1981 – جىلى شينجياڭ حالىق باسپاسىنان شىقتى دا، كەيىن دە قايتا – قايتا باسىلىپ، جەرگىلىكتى شينحۋا كىتاپ دۇكەندەرىنە ءتۇستى. 1994 – جىلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي تانۋ ماسەلەلەرى» شينجياڭ حالىق باسپاسىنان ابدىلدابەك اقىشتاي ۇلىنىڭ قۇراستىرۋىمەن جارىق كوردى جانە بۇل كىتاپقا سوڭىنا ابدىلدابەك اقىشتاي ۇلىنىڭ «مۇحتار جانە ابايتانۋ» اتتى كولەمدى ماقالاسى قوسا جاريالاندى. ماقالادا، مۇحتاردىڭ ابايمەن ۇندەستىگى مولىنان زەردەلەنەدى. عۇلاما مۇحتار تۋرالى كوپ سويلەپ سوزبايىق. ءبىراق تا ەندى مۇحتارمەن كىم ساباقتاسادى دەگەندە، قازاق ادەبيەتىنىڭ كلاسسيگى، كەمەڭگەر عالىم ءارى كورنەكتى قوعام قايراتكەرى ومارقان ۇلى مۇحتار اۋەزوۆتىڭ ەڭبەك جولى ارقاۋ بولعان، جازۋشى تۇرسىن جۇرتپايدىڭ 1997 - جىلى الماتىداعى «جازۋشى» باسپاسىنان باسىلعان «بەسىگىڭدى تۇزە» اتتى رومان – ەسسەسىنىڭ ۇرپاققا بەرەر تانىمدىق تاعىلىمىنىڭ مولدىعىنا ءشۇبا كەلتىرمەيمىز.

   3

  قاباي — 1928 – جىلى جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ تارباعاتاي ايماعىنىڭ قاراقاباق دەگەن جەرىندە، باردام ءارى وقىمىستى سەميادا دۇنيە ەسىگىن اشقان. سىبە ۇلتىنىڭ حالار رۋىنان. ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىندا چاپچال سىبە اۆتونوميالى اۋدانى بار. قابايدىڭ سىبەشە جورگەك اتى – «كاتۇري». حانزۋ مەكتەبىنە كىرگەندەگى اتى – حا حۋانجاڭ. 1950 – جىلدارى بۇرىنعى شينجياڭ ينيستيتۋتىنىڭ (قازىرگى شينجياڭ ۋنيۆەرسيتەتى) ورىس ءتىلى فاكۋلتەتىنەن وقىعان. كەيىنگىدە، كاتۇري ەسىمىن قازاقتار ءوز ءتىلىنىڭ ۇندەسۋىنە بەيىمدەپ، «كادىرباي»، حانزۋلار «قادىرباي» دەپ شاقىراتىن بولعان. شاۋەشەكتەگى ورتا مەكتەپ گيمنازياسىندا وقىپ ءجۇرىپ تام گازەتىنە ماقالا جازعاندا، ءبىر ساباقتاسى «قادىرباي دەپ ۇزارتىپ قايتەسىڭ، قىسقارتىپ ‹قاباي› دەسەڭشى» دەگەن سوڭ، ازان اتىنا ول «قاباي» دەپ قالام ات قويىپ الادى. «كاتۇري» دەپ سىبەلەر بىلمەسە، ابايعا ءىز سالماعان سوناۋ كەزدەن باستاپ قازىرگە دەيىن جالپاق جۇرتقا قاباي اتىمەن تانىلىپ كەتە بارادى. بەيجيڭدە جۇڭگو جازۋشىلار وداعىنىڭ مۇشەسى. ورىسشا دا، حانزۋشا دا، قازاق، ۇيعۇر تىلدەرىندە وقيدى، جازا بىلەدى. قابايدىڭ اكەسى نەمىسشە، اعىلشىنشا بىلگەن. 2002 – جىلى جۇڭگو اۋدارماشىلار قوعامى تاراپىنان «قاباي - مايتالمان اۋدارماشى» دەگەن داڭق كۋالىگىمەن ماراپاتتالعان. 50 قانشا جىلدىق عۇمىرىن ابايدى اۋدارۋمەن، زەرتتەۋمەن وتكەرگەن، بىردەن – ءبىر ابايدى ميللياردتار ەلىنە تۇڭعىش ءناسيحاتتاۋشى⑦. ونىڭ ءوزىنىڭ دە «بار ءومىرىمدى ابايعا ارنادىم» دەپ ماقالا جازاتىنى سوندىقتان.

  ءبىر اۋىز سوزبەن ايتقاندا، ابايدىڭ بارلىق ولەڭى، تۇتاس قارا سوزدەرى قاباي اۋدارماسى ارقىلى (167 ولەڭى، 3 پوەماسى، 45 قارا ءسوزى حانزۋ تىلىندە – ن. ءا) حانزۋ وقىرماندارىنا جەتتى. بۇل اباي مۇرالارىنىڭ جۇڭگوداعى ەڭ تولىق اۋدارماسى سانالادى. ءتىپتى، ورىسشاعا 23 اقىن اۋدارسا دا، قازاقستاندا اباي شىعارمالارىنىڭ تۇگەل جيناعى ورىس تىلىنە دە (116 ولەڭى، 3 پوەماسى ورىس تىلىندە – ن. ءا) تولىق اۋدارىلماعان دەلىنەدى. قاباي سونداي – اق مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي»، «اباي جولى» 4 تومدىق ەفوپەياسىن اۋدارىپ تا باسپادان شىعاردى.

  «‹حالىقتىڭ كورەر كوزى، ءلۇپىل قاققان جۇرەگى، دانا ويى بولعان ابايدىڭ› جاس جەتكىنشەك مۇحتارعا قالامىن ۇستاتىپ، رۋحاني مۇراسىن اماناتقا تاپسىرعانداي كورىنەتىن بۇل نىسانالى جالعاستىق كەزدەيسوق وقيعا ەمەس ەدى» (تۇرسىن جۇرتپايەۆ). سىبە قاباي جونىنەن ايتساق، كەلە – كەلە ەسىمى دە ابايعا قاباي بوپ ۇيقاسۋىنىڭ ءوزى اسا عاجايىپ كەزدەيسوقتىق ەمەي نەمەنە!؟ مەنىڭ ايتپاعىم، ميللياردتار ەلىندەگى وزگە ۇلت ۋاكىلى مىنا قاباي ادامزاتقا ورتاق ابايعا نىسانالى تۋىلعان ۇرپاق دەمەكپىن.

  سىبە قاباي حانزۋ بويجەتكەنى گاۋ شۇنفاڭمەن 1957 – جىلى قۇرمانالى وسپان ۇلى وبلىس باستىعى بولىپ تۇرعان كەزدە قۇلجادا ۇيلەنەدى. كەيىن قابىل وسپان ۇلى ۇيلەنگەندە عوي، قابايدىڭ سەپتىگى مول تيەدى. قابايمەن بىرگە ورتاعا بەيىمدەلىپ، گاۋ شۇنفاڭ دا قازاق، ۇيعۇر تىلدەرىن ۇيرەنىپ العان. ىلە توپىراعىندا 19 جىلدىق ءومىر ساپارى جالعاسىپ، قاباي 1973 – جىلى بەيجيڭگە، ۇلتتار باسپاسىنا ءبىر جولا جوتكەلىپ كەتتى. قابايدىڭ تۇرمىستاعى دا، ومىردەگى دە كومەكشىسى گاۋ شۇنفاڭ بولسا ونىمەن ونەردە دە ەتەنە بوپ، كوشىرىسكەن، سالىستىرىپ وقىعان، قاتەلىگىن تەكسەرىسكەن ەڭبەكتەرى ءۇشىن ەفوپەياعا اتى بىرگە جازىلدى.

  قاباي مىرزانىڭ كىشىپەيىلدىلىگى، عالىم ادامعا لايىق تاباندى جاۋاپكەرلىگى «مەن بار ءومىرىمدى ابايعا ارنادىم» دەگەن ماقالاسىنان انىق كورىنسە كەرەك. سوندا ءبىر سوزىندە، ابايدىڭ ءبىر عانا «وتىز سەگىزىنشى قارا ءسوزىن» اۋدارۋ ءۇشىن «قۇران كارىمنىڭ» حانزۋشاسىن ەكى مارتە وقىپ، قۇدايدىڭ 99 ەسىمىن تابانى ءبىر ايداي زەرتتەگەنىن ويلاعاندا، «تۇپ – تۋرا مۇسىلمانشا ءدىنني مەدرەسەدەن وقىپ شىققانداي بولدىم» دەپ ايتقانى بار.

  ءبىزدىڭ ەسىمىزگە مۇحتار اۋەزوۆتىڭ اقىن قۇرمانالى وسپان ۇلىنا، قۇرمانالى وسپان ۇلىنىڭ قابايعا اماناتى ورالادى. ول بىلاي ەدى: 1958 – جىلى ازيا – افريكا جازۋشىلارىنىڭ تاشكەنت جينالىسىندا قۇرمانالىگە مۇحتار اۋەزوۆ: «كوزىمنىڭ تىرىسىندە ‹اباي جولىنىڭ› حانزۋشا اۋدارماسىن ءبىر كورسەم!» دەگەن ارمانىن ايتقان. جينالىستان كەلگەسىن قۇرمانالى وسپان ۇلى عۇلاما مۇحتاردىڭ ول اماناتىن قابايعا تابىستاعان⑧. اتتەڭى، ودان كەيىن دە مۇمكىن بولماي، «شەتەلدىڭ كىتاپتارىن وقىپ ۋلانعان» دەپ، ويراندى 10 جىلدىق مادەنيەت توڭكەرىسىنىڭ الا قۇيىنى قابايدى دا شارپىپ كەتتى ەمەس پە. دەگەنمەن، اۋەزوۆتىڭ ارمانى اقىرى كەشىگىپ بولسا دا قابايمەن ورىندالدى.

  پروفەسسور اۋەلقان قالي ۇلى: «ايگىلى سىبە وقىمىستىسى، اعا رەداكتور قاباي اباي شىعارمالارىن حانزۋ تىلىنە اۋداردى جانە زەرتتەدى... قابايدىڭ ابايدى زەرتتەۋى ەلۋىنشى جىلداردان باستالادى، كوپ ەڭبەكتەنىپ، تۇكپىرلەي ۇڭىلگەن شاعى – سەكسەنىنشى جىلدار. حانزۋ تىلىندە ءبىر قىدىرۋ زەرتتەۋلەر جاريالاپ، ونىڭ ون ءبىرىن قازاق تىلىنە اۋدارتىپ (اعا رەداكتور قاھارمان مۇقان ۇلى اۋدارعان)، 1987 – جىلى ‹اباي جانە اباي شىعارمالارى› دەگەن اتپەن باستىردى» دەسە، ايتۋلى اۋدارماشى ابدىلدابەك اقىشتاي ۇلى: «قاباي ابايدىڭ ءومىرىن، شىعارمالارىن زەرتتەۋمەن ەرتە شۇعىلدانعان، سول زەرتتەۋلەرىنىڭ جەمىسى رەتىندە ونىڭ شىعارمالارىن ءبىر ميللياردتان استام حالقى بار حالىقتىڭ تىلىنە تۇڭعىش اۋدارعان ادام... قاباي اۋدارماسى حانزۋ ادەبيەتشىلەرىنىڭ، وقىمىستىلارىنىڭ ابايدى زەرتتەۋىنە، تانۋىنا ۇلكەن مۇمكىندىكتەر تۋعىزدى، جول اشىپ بەردى» دەپ تۇيىندەيدى.

  اۋدارماگەر قاباي ءۇشىن حاكىم ابايدىڭ تۋعان جەرىن كورمەي تۇرىپ، اناۋعۇرلى كەسەك اۋدارمامەن اينالىسۋ مۇمكىن ەمەس ەدى. 1989 – جىلى ءبىرىنشى رەت، 1996 – جىلى گاۋ شۇنفاڭدى ەرتىپ ەكىنشى رەت قاباي قازاقستاندا اباي وقۋلارىندا، قۇنانبايدىڭ قونىستارىندا، اباي مۇراجايىندا ساپاردا بولدى. اسا قۇرمەتكە كەنەلىپ، تۇلپار ءمىنىپ، «قازاقستاننىڭ قۇرمەتتى ازاماتى» اتاعىن الىپ ورالدى. سەمەيدەگى اقىن ەسكەرتكىشىنە گۇل قويعاندا، گاۋ شۇنفاڭ حانىم: «مەن اباي اتامنىڭ كەلىنىمىن» دەپ، ابايدىڭ حالقىنا، بىلايشا ايتقاندا بار قازاققا ءيىلىپ سالەم جاسادى. ال، سەمەي ۋنيۆەرسيتەتىندەگى كەشتە، قازاق، ورىس، حانزۋ، سىبە ۇلتى ۋاكىلدەرىنىڭ ءبارى دەرلىك قازاقشا اڭگىمەلەسكەندەرىنىڭ اسەرى مۇلدە ايرىقشا بولعان.

  ابايدىڭ «ەسكەندىر» پوەماسىن قاباي العاش 1954 – جىلى ءتارجىمالاپ، «اۋدارما» جۋرنالىندا شىعاردى. 1958 – جىلى «قازاقتىڭ ۇلى اقىنى اباي» دەگەن زەرتتەۋ ماقالاسىن حانزۋشا «تيانشان» جۋرنالىنىڭ 8 – سانىندا جاريالادى. سودان كەيىن، 3 پوەماسىن قامتىعان «اباي داستاندارى» (1958 – جىل، حالىق ادەبيەتى باسپاسى)، «ابايدىڭ تاڭدامالى شىعارمالارى» (1982 – جىل، شينجياڭ حالىق باسپاسى)، «اباي قارا سوزدەرى» (1984 – جىل، شينجياڭ حالىق باسپاسى)، «اباي جانە اباي شىعارمالارى» (1987 – جىل، ۇلتتار باسپاسى)، 1547 بەتتەن تۇراتىن «اباي جولى» رومانى (2004 – جىل، ۇلتتار باسپاسى) سياقتى عىلمي ەڭبەكتەرى مەن اۋدارما كىتاپتارى حان تىلىندە باسىلدى⑨. قاباي مىرزا «اباي» رومانىن سەمەيدەن كەلگەن سوڭ سوناۋ 1993 – جىلى اۋدارعان كورىنەدى. دەمەك، بۇل كۇندەرى «اباي جولىنىڭ» حانزۋ تىلىنە قاباي ارقىلى اۋدارىلعان نۇسقاسى اباي مۋزەيىندە تۇر.

   ﹡ ﹡ ﹡
  
الدىمداعى «ءوزىمىزدىڭ قاباي» اتتى كىتاپتىڭ قولجازباسىنا قاراپ وتىرىپ، «ايتسا - ايتقانداي ءوزىمىزدىڭ قاباي عوي...» دەپ كۇبىرلەپ قويام. نىلقىلىق قاراپايىم قالامگەر، مارحۇم داۋلەتقان ابدىبەك ۇلىنىڭ ۇلتتار باسپاسىنداعى «ءوزىمىزدىڭ قاباي» دەگەن دەرەكتى كىتابىنا «ۇسىنىس ەتىلگەن جاۋاپتى رەداكتور» بولعانىمدى ماقتانىش سانايمىن. ۇستازى مۇحتار جايلى «مەنىڭ اۋەزوۆىم» دەپ، زەينوللا قابدولوۆ كىتاپ جازدى. ءتىپتى، سوناۋ ورال وڭىرىندە ءجيى بولعان، «مەن سىزدەرگە جەرلەس قانا ەمەسپىن، قازاقپىن!» دەگەن دوسى، ايگىلى «تىنىق دوننىڭ» اۆتورى ميحايل الەكساندروۆيچ تۋرالى قاراپايىم قازاق اڭشىسى عاپپار رامازانوۆ «ءبىزدىڭ شولوحوۆ» (الماتى، جالىن باسپاسى، 1986) دەگەن دەرەكتى پوۆەست ۇسىندى. «ءوزىمىزدىڭ قاباي» دەگەن بولاشاق كىتاپتىڭ مىنا تەمەسى ماعان ۇنايدى.

  باسپا مۇنى «داۋكەڭنىڭ قىرى - سىرىن بىلەدى» دەپ ماعان سەنىپ تابىستادى بىلەم. كەزىندە وسى كىتاپتىڭ «قاباي مەن قازىمبەك»، «قاباي مەن قابىل» دەگەن تاراۋشالارىن دا گازەتتىڭ ادەبي بەتىندە ءوزىم جاريالاعامىن. قاباي اقساقالدىڭ دەنساۋلىعىنا الاڭداپ ءجۇرىپ، ارعى دۇنيەگە داۋكەڭ 65 ىندە الدىمەن ءوزى اسىعىس اتتانىپ كەتكەنىن ەستىپ، جالعاننىڭ جارىعىنا سەنبەي قالدىق. ءار كەزدەسۋلەردەگى اسا ماعىنالى سۇحباتتارىمىزدى، اقتاس جايلاۋىنا بارعان ساپارىمىزدى ويلاپ كەتەم. مەنىڭ تومەندەگىدەي «كوڭىل ايتۋ حاتىم» جانازاعا جينالعان جۇرتتىڭ جادىندا: «مارحۇم داۋلەتقان ابدىبەك ۇلى نىلقى اۋدانىنىڭ قابىرعالى قالامگەرى ەدى. ىلەدەگى قازاق وركەنيەتىنىڭ دامۋىنا ءومىر بويى ۇلەس قوسقان ول باستان-اقىر ەلىنىڭ ادال پەرزەنتى بولا ءبىلدى. ابايدى ميللياردقا تانىتقان سىبە ۇلتىنان شىققان قاباي تۋرالى كىتاپ جازدى. داۋكەڭ ءبىزدىڭ گازەتىمىزدىڭ بەدەلدى اۆتورلارىنىڭ ءبىرى ەدى. داۋكەڭنىڭ ەڭبەگى، ءسوزجوق، ەل ەسىندە ساقتالادى. ءبىز مارحۇمنىڭ ومىرلىك جولداسى ىرىسقان جەڭەشەمىزگە، بالا - شاعالارىنا، تۋىس - تۋعاندارىنا، اكە مۇراگەرى بايسەنىم ىنىمىزگە جانە قارا ورمان حالقىنا قايعىلى كوڭىل ايتامىز. مارحۇمنىڭ جانى ءجانناتتا، توپىراعى تورقا بولسىن!

  ‹ىلە كەشى› گازەتى مەكەمەسى قازاق رەداكسياسى اتىنان ارنايى كوڭىل ايتۋ حاتىن جولداعان — جۇڭگو مەملەكەتتىك از ساندى ۇلت جازۋشىلار قوعامىنىڭ مۇشەسى: نۇربولات ءابدىقادىر

  2014-جىلى 9-ءساۋىر، قۇلجا»

  اتالعان «ءوزىمىزدىڭ قاباي» اتتى دەرەكتى كىتاپقا ەنگىزىلگەن اۆتور داۋكەڭنىڭ قاباي جايىنداعى ءومىرباياندىق وچەرىك جانە ەسسەلەر مەن ماقالالارىنىڭ جيىنى — 14. بۇدان باسقا، كىتاپقا ەل ءىشى – سىرتىنداعى، ياعني، جۇڭگو مەن قازاقستان قالامگەرلەرىنەن — نۇربولات ءابدىقادىردىڭ «ابايدان قابايعا دەيىنى» العى ءسوز رەتىندە بەرىلىپ، زەرتتەرمەن قاھارمان مۇقان ۇلى، داۋلەت سەيسەن ۇلى، ن. بايعۇلوۆ، پروتوتيۆ قاباي، جازۋشى نۇرقاسىم قازىبەكوۆ، ەلەش مۇراتبەك ۇلى، ءتىلشى نيۋ رۇي (حانزۋ)، ىبىراي دۇيسەن ۇلى قاتارلى جەكەلەردىڭ ەسسەلەرى، سۇحباتتارى، ماقالالارى سۇرىپتالىپ ەنگىزىلىپ، مازمۇنى مۇمكىندىگىنشە تولىقتاندى. مەن كىتاپتا مۇمكىندىگىنشە وي قايتالانباۋعا، رەداكسيالىق جۇمىسىنىڭ نەعۇرلىم عىلمي بولۋىنا كوبىرەك كوڭىل اۋانىمدى اۋداردىم.

  داۋلەتقان 1949 – جىلى نىلقىداعى قاراتوبەنىڭ سوزىمتىسىندا تۋىلعان. داۋلەتقان ابدىبەك ۇلى 21 جاسىندا قاباي مىرزانى ءبىر جولى نىلقىنىڭ قاراتوبەسىندە ىستەپ جۇرگەنىندە كورەدى. كىتاپ جازۋعا بەكىپ، 2007 – جىلى قاباي اقساقالدى ىزدەپ بەيجيڭگە بارعانى — سودان تۋرا 37 جىلدان سوڭ. قاقاڭنىڭ تارباعاتايداعى تۋعان جەرى قاراقاباققا دا 2009 – جىلى داۋكەڭ بارىپ قايتتى. بۇنىسى: ابايدىڭ تۋعان ولكەسىنە قابايدىڭ بارىپ قايتقانىنا ۇقسايدى.

   4

  ءبىر عاسىردىڭ الدىندا جازعان ءمىرجاقىپ دۋلاتوۆتىڭ «اباي» اتتى ماقالاسىنان وقيىقشى، قۇلاعىمىزعا بۇگىن دە جاڭا ەستىلەدى. سوندا مىناداي ءبىر ابزاتس بار: «زارەدەي ءشۇبا ەتپەيمىز، ابايدىڭ ولگەن كۇنىنەن قانشا الىستاساق، رۋحىنا سونشا جاقىندارمىز. ۇنەمى بۇل كۇيدە تۇرماس، حالىق اعارار، ونەر – بىلىمگە قانار، سول كۇندەردە اباي قۇرمەتى كۇننەن – كۇنگە ارتىلار. ‹ءبىرىنشى اقىنىمىز› دەپ قابىرىن حالقى ءجيى – ءجيى زيارات ەتەر، حالىق پەن اباي اراسى كۇشتى ماحابباتپەن جالعاسار. ول كۇندەردى ءبىز كورمەسپىز. ءبىراق، ءبىزدىڭ رۋحىمىز سەزەر، قۋانار...». بۇل — «قازاق» گازەتىنىڭ 1914 – جىلعى 67 - سانىنىڭ باسماقالاسى.

  قازاقستاننىڭ اباي قورى قوعامىنىڭ ءتوراعاسى حافيز ماتايەۆ 1995 – جىلى «جۇلدىز» جۋرنالىندا جاريالاعان قاباي تۋرالى ماقالاسىندا: «جۇڭگودا ابايدى ەڭ تەرەڭ تۇسىنەتىن كىسى قاباي مىرزا — بۇكىل قازاق ەلىنىڭ قۇرمەتىنە لايىق جان» دەدى.

  ابايى بار قازاق حالقىنىڭ، قابايى بار سىبە حالقىنا ءىلتيپاتى بولەك. ارينە، ابايدى حانزۋ تىلىنە اۋدارۋ — قابايمەن توقتامايتىنى جانە انىق. بيىلعى (2015) اباي تۋىلعاندىعىنىڭ 170 جىلدىعىن كورۋ — ءوزىمىزدىڭ قابايعا جانە ابايدىڭ بۇگىنگى ۇرپاقتارى بولعان بىزدەرگە ءناسىپ بولدى. ۇقساس ءبىر ۇلت ۋاكىلدەرىنىڭ ىنتىماعىن قاستەرلەيىك، ونان دا ماڭىزدىسى ۇلت پەن ۇلتتىڭ رۋحاني دوستىعىن اسپەتتەيىك. سونسوڭ دا ماقالا تاقىرىبىن مەن «ابايدان قابايعا دەيىن» دەپ ادەيى قويدىم.

  پايدالانىلعان ادەبيەتتەر:

  ① «اباي تۋرالى ەستەگىلەر»، شينجياڭ حالىق باسپاسى، قۇراستىرعان ابدىلدابەك اقىشتاي ۇلى، 1995، ءۇرىمجى، 312 – بەت؛

  ③ «اباي پاراساتى» (زەرتتەۋ ماقالالار)، ىلە حالىق باسپاسى، 1995، كۇيتىڭ، 1 – بەت؛

  ②⑤ اۋەلقان قالي ۇلىنىڭ «اباي پوەزياسى جۇڭگودا» اتتى ماقالاسىنان (ياعني، «اباي پاراساتى» كىتابىنىڭ 45 -، 46 -، 47 – بەتتەرى)؛

  ④ «اباي اقىليالارى» (قىرىق بەس قارا ءسوزى)، اۋدارعاندار: سۋ جوۋشيوڭ مەن اكپار ءماجيت ۇلى، ۇلتتار باسپاسى، 2000 – جىلى شىلدە؛ 1 - ، 2 – بەتتەرى؛

  ⑥ مۇحتار اۋەزوۆتىڭ «اباي تانۋ ماسەلەلەرى»، شينجياڭ حالىق باسپاسى، 1994، ءۇرىمجى (سوڭىنداعى، ابدىلدابەك اقىشتاي ۇلىنىڭ «مۇحتار جانە ابايتانۋىنان»)، 447 – بەت؛

  ⑦⑨ داۋلەتقان ابدىبەك ۇلىنىڭ «ءوزىمىزدىڭ قاباي» اتتى دەرەكتى كىتابىنىڭ قولجازباسى؛

  ⑧ قاھارمان مۇقان ۇلىنىڭ قابايمەن سۇحباتى: «اۋەزوۆ ارمانى – ومىرلىك ۇلكەن بورىشىم»، «شينجياڭ قوعامدىق عىلىمى» جۋرنالىنىڭ 1995 – جىلى 3 – سانى.

  2015 – جىل، اقپان. قۇلجا

  (سوڭى)

【1】 【2】 【3】 
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى

 سۋرەت