مور جانە تەز

اۆتوردىڭ ءادىرىسى: ساياسيءماسليحات كەڭەسى كوكتوعاي اۋداندىق كوميتەتى

راحىمەتحان شوناي ۇلى

2017.09.19 08:02   كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى

　　حالىق تورابى، 18 - قىركۇيەك، بەيجيڭ. بايىرعى قازاق كيىز ءۇيىن اتا - بابامىز كوشپەلى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانىپ كوشپ - قونۋ بارىسىنداعى ناقتىلى تۇرمىستىق تاجىريبەسى ارقىلى تاپقىرلاعان تاريحي ءتۇس العان تاپقىرلىقتارىنىڭ ءبىرى.

　　زاماننىڭ وزگەرىسى مەن ۇرپاقتان – ۇرپاققا ۇلاسقان اتا ءداستۇر، تۇرمىستىق سالت - سانا، كۇن سايىن وزگەرىپ دامىعان اقىل - وي، سانا - سەزىمىنىڭ بىرتىندەپ العا باسۋىمەن بايىرعى قازاق كيىز ءۇيىنىڭ ۇلكەن - كىشىلىگى، رەڭى، ماتەريالى، ءتورت تۇلىك مالدىڭ شيكىزاتىن نەگىز ەتكەن ىشكى - سىرتقى مۇكامالدارى دامىپ، كوركەيىپ، جاڭالانىپ، وزىنە ءتان ساحارالىق ءسان - سالتاناتتى تۇسكە بولەنىپ، دارەجەگە ءبولىندى. سونىمەن قاتار ۇزىك، تۋىرلىق، ءۇي اعاشىنان تارتىپ ارقان - ءجىپ، باسقۇر، باۋ - شۋلارىنا دەيىن ءار قايسى جابدىقتارىنىڭ بولشەك، بولىمدەرىنە دەيىن وزىنە ءتان اتاۋلارى بارلىققا كەلىپ اتى زاتىنا ساي دامىپ، وسىزاماندانعان، سالاۋاتتى قازاق كيىز ءۇيىن قالىپتاستىردى. مىنە بۇل ەجەلدەن بەرگى اتا - بابالارىمىز بەن وڭ قولىنان ونەر تامعان التىن ساۋساق ارداقتى انالارىمىزدىڭ اقىل - پاراساتىمەن قاجىرلى ەڭبەگىنىڭ جەمىسى.

　　ەجەلگى قازاق تىلىمىزدە كيىز ءۇيدىڭ ءۇي اعاشىنان باسقا تۋىرلىق، تۇندىك، ۇزىك، سىرماق (سىرداق)، وت كيىز قاتارلى ىشكى - سىرتقى جابدىقتارىنىڭ بارلىعى نەگىزىنەن كيىزدەن جاسالاتىندىقتان، «كيىز ءۇي»،-دەپ اتاعان بولسا كەرەك. ال، كيىز ءۇيدىڭ ەڭ نەگىزگى قاتتى قۇرىلىمى بولعان شاڭىراق، ۋىق كەرەگە سىندى سۇيەگىن (قاڭقاسىن) ءبىر سوزبەن «ءۇي اعاشى نەمەسە ءۇي اعاش»،-دەپ اتاسا، ءۇي اعاشتى باسۋشى، جاساۋشى شەبەرلەردى «ءۇي اعاششى ياعىني ءۇيشى»،-دەپ اتايدى.

　　اتا - بابامىز ەجەلگى قازاق كيىز ءۇيىن تاپقىرلاپ، ءۇي اعاشىن جاساپ، باسىپ پايدالانۋدا ەڭ اۋەلى ءۇي اعاش باسۋعا قولدانىلاتىن مور مەن تەزدى ويلاپ تاپقان بولۋى مۇمكىن.

　　مور مەن تەز بايىرعى قازاق تۇرمىسنداعى اتا - بابالارىمىزدىڭ كيىز ءۇي جاساپ باسپانا رەتىندە پايدالانۋدا كەم بولسا بولمايتىن اسا ماڭىزعا يە قولدانلمالى قاراپايىم تەحنيكالىق مۇلكى ياعني قۇرالى، العى شارتى. ول ەجەلگى كوشپەندى داۋىرىمىزدەگى ارعى اتا - بابالارىمىز ناقتىلى تۇرمىس تىرشىلىك بارىسىندا وزدەرى ويلاپ تاپقىرلاعان اقىل - پاراسات پايىمىنىڭ جاۋھارى ەكەندىگىنە ەشكىمنىڭ تالاسى جوق. سوندىقتان بولسا كەرەك، ءتورت تۇلىك مال قامى ءۇشىن سۋدىڭ تۇنىعىن، ءشوپتىڭ سونىسىن قۋالاپ ۇزاق ۋاقىت بويى كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانىپ كەلە جاتقان قازاق ۇلتىمىز جونىنە الىپ ايتقاندا، قازاق كيىز ءۇيىنىڭ قۇرىلىسىنا، ماتەريالىنا، فيگۋراسىنا، فورماسىنا جانە كيىز ءۇي مادەنيەتىنە قاتىستى ىستەرمەن بۇيىمدار، ىرىم - تيمدارمەن ادەت - عۇرىپتار، سالت - داستۇرلەر سونداي - اق، قازاق كيىز ءۇيىنىڭ ءۇي اعاشىن باسۋشى، ىشكى - سىرتقى مۇكامالدارىن جاساۋشى شەبەر، قولونەرشىلەردىڭ ونەر ونەگەلەرى ۇرپاقتان ۇرپاققا كۇنى بۇگىنگە دەيىن جالعاسىپ كەلەدى.

　　سونىڭ جاندى مىسالى رەتىندە ايتا كەتۋگە تاتيتىنى:

　　ءوزى كوزىم كورگەن مەنىڭ اكەم مارحۇم شوناي تەنتەكقارا ۇلى اعاششىلىق، ۇيشىلىك، ەتىكشىلىك، تەمىرشىلىك، اڭشىلىق، ساياتشىلىق قاتارلى اتا - بابامىزدىڭ ءبىر نەشە ونەرىنە مۇراگەرلىك ەتىپ جەتتىك يگەرىپ، ىستەپ يگىلىگىن كورگەن، ءىستىڭ دە ءسوزدىڭ دە ءجونىن بىلەتىن كوپ نارسەدەن حابارى بار اڭعارلى ادام بولاتىن. مارحۇم (1988 - جىلعى قاراشادا) 75 جاسقا كەلىپ باقيلىق بولعانعا دەيىن مالىن باعا ءجۇرىپ بوس ۋاقىتتارىندا سول شەبەرلىگىمەن قوسىمشا كىرىس تاۋىپ وتباسىن اسىرادى. كىشكەنتاي كەزىمدە مەنى قاسىنا ەرتىپ الىپ ورماننان قاجەتىن الىپ، قايىڭنىڭ شىبارىنان، (كيىز تەرەك)، تەرەكتەن، ءتۇرلى فورماداعى ۇلكەندى - كىشىلى كەلى - كەلساپ، شىنى، ساپتى اياق، استاۋ، شەلەك، كونەك قاتارلىلاردى جاساسا، قوي ارشادان وجاۋ، قالاق، توستاعان قاتارلى ىدىس اياقتاردى بەدەرلەپ ساندەپ وتىرىپ جاسايتىن. بۇدان تىس سامىرسىننىڭ، قايىڭنىڭ اشا تامىرىنان ەردىڭ قاسىن، دىڭىنەن ەردىڭ قاپتالىن اكەلىپ ءۇيدىڭ ءىشىن اق جوڭقا قىلىپ ءار ءتۇرلى ەر قوسىپ، اشاماي شاباتىن. بۇدان تىس قۋ سامىرسىننىڭ ۇشار باسىنان، قوي ارشانىڭ جۋانىنان، قىزىل تالدان جاساعان دومبىرا، بوز تالدان جاساعان بەسىك، جاسالعان ەر، تىككەن ەتىكتەرىنىڭ تالايىن كوڭىل جەتەر اۋىل ادامدارى،-قولىڭىز بىلەدى ءوزىڭىز تاعى جاساپ الارسىز مىنانى مەن الايىن،-دەپ كەيبىرىن مالعا ايىرباستاپ، كەيبىرىن اقشاعا ساتىپ، كەيبىرىن قوياردا قويماي قالاپ سۇراپ الىپ كەتۋشى ەدى. بۇدان تىس قايىڭنان شاڭىراق ءيىپ، تال، سامىرسىننان ۋىق، تالدان كەرەگە، ەرگەنشەك، باقان قاتارلى كيىز ۇيگە قاجەتتى ءۇي اعاشتارىنىڭ بارلىعىن ءتۇر -ءتۇرى بويىنشا جاساي بەرەتىن اتامۇراسىنىڭ مۇراگەرى ەدى. وكىنشكە وراي ءوز باسىم سول كەزدەگى جاس شامام كىشكەنە بولعاندىقتان اكەمنىڭ كوپتەگەن ونەرىنەن ەشبىرىن ۇيرەنە المادىم، تەك ۇلكەن اعام قيبادات سول كەزدە ازامات بولعاندىقتان ءۇي اعاش باسۋدى عانا ۇيرەنىپتى. اۋىلىمىز كولەمىندە اكەممەن ۇزەنگىلەس، يا، جاس شاماسى كىشى اكەمنەن نەمەسە باسقادا شەبەرلەردەن ونەر ۇيرەنگەن قوراباي، كەزەڭباي، ءارۋان، جانۇزاق، قاپار، ماعات قاتارلى ەرشى، ءۇيشى، ۇستا، ءورىمشى قولونەر شەبەرلەرى بولدى.

　　مورمەن تەز ەكەۋى ەكى اتاۋ بولعانىمەن ەكەۋى ءبىر ۋاقىتتا ءبىر ورىنعا ورنالاستىرىلىپ كيىز ءۇيدىڭ ءۇي اعاشىن باسىپ شىعارۋدا قاتار پايدالانىلادى.

　　مور

　　مور دەگەنىمىز قازاق ۇلتىنىڭ كيىز ءۇيدىڭ سۇيەگىن ياعىني اعاش قاڭقاسىن قازاقشا اتاۋى بويىنشا ايتقاندا «ءۇي اعاشىن» جاساۋدا كەم بولسا بولمايتىن ەڭ العى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى.

　　كىشىرەك كەزىمدە اكەمنىڭ جاساعانىنان كورىپ ەسىمدە قالۋىنشا، موردى تاۋلى ورماندى جەرلەردە قاراعاي، سامىرسىن قاتارلى اعاشتاردىڭ تۇبىندەگى قۇرعاق بوپىردان جاساسا، وي، جازىق ورمانسىز، قىستاۋلىق ورىنداردا مالدىڭ كوڭىنەن ورتەلىپ جاسالاتىن.

　　موردىڭ جاسالۋى

　　قولى باس بىلەتىن، ءۇي اعاش باسا الاتىن كوزقاراقتى ادامدار ەڭ اۋەلى مور سالىپ تەز ورناتاتىن ءۇي ماڭىنداعى جۇمىس ىستەۋگەدە، دەم الۋعادا قولايلى بولعان ءبىر ورىندى بەلگىلەپ العاننان كەيىن، جوعارىدا ايتىلعانداي مال كوڭىن نەمەسە اعاش تۇبىندەگى بوپىردى شاماسى ءۇي اعاش – ۋىق، كەرەگەلەر تولىق بويلاپ كومىلەتىندەي مولشەردە بەلگىلەنگەن ورىنعا ۇزىنشاقتاتا ءۇيىپ، ءار جەرىنە (قاراعايدىڭ شوعىن) شوق سالىپ تۇتاندىرادى، شوق سالىنعان الگى قۇرعاق ءۇيىندى كوڭ نەمەسە بوپىر بىرەر كۇننەن سوڭ وزدىگىنەن بىقسىپ، جانىپ، تۇتاپ شامامەن ٪70-٪80ى قولامتالانا باستاعاندا، باساتىن ءۇي اعاشتىڭ كۇيىپ قالماي ءدال بابىندا بىلقىپ ءجىبۋى ءۇشىن، وعان سۋ سەبىلگەن نەمەسە دىمقىل كوڭ، بوپىرلاردى ارالاستىرىپ بابىنا كەلتىرگەن سوڭ باسىلاتىن ءۇي اعاش ياعىني كەرەگە ۋىقتىق اعاش ماتەريالدارىن مورعا قاتارلاستىرا (جۇگىرتىپ) كومىپ قويىپ، مەجەلى ۋاقىتتان كەيىن ولاردى شەتىنەن كەزەكپەن الىپ تەزگە سالىپ باسادى. موردىڭ كولەمى ءبىرشاما ۇلكەن بىقسىپ، تۇتانعان ءتۇتىنى مول بولىپ، اۋىلءۇيدىڭ اسپانىنان ەرتەلى - كەش شۇبالعان كوك ءتۇتىن ۇزىلمەيتىن، سوعان قاراپ ونى «مور»،-دەپ اتايتىن بولۋى مۇمكىن.

　　تۇلكى، قارساق قاتارلى اڭداردى قۋالاعاندا، ولار قاشىپ بارىپ كىرگەن ءىن اۋزىنان ىشىنە تامان وت جاعىپ، ىنگە ىس، ءتۇتىن سالىپ اڭنىڭ سول ىس، تۇتىننەن سىرىتقا قاشىپ شىققان ورايىنان پايدالانىپ ءىن اۋزىندا اڭدىپ وتىرىپ كەلتەكپەن ۇرىپ الاتىن-دى. مۇنى ىنگە مور سالۋ، نەمەسە ىس سالۋ،–دەپ تە اتايتىن.

　　تەز

　　تىلىمىزدە، «تەزى باسىندا قيسىق اعاش جاتپايدى»،-دەگەن ماتەل بار بولسا، ودان بىلاي «سونى ءبىر تەزگە سالىپ دۇزەتۋ كەرەك ەكەن...»،-دەگەن سياقتى سودىر، سوتقار ادامدارعا قاراتىلعان ءسوز تىركەستەرىمىزدە جوق ەمەس، بۇل بالكىم سول تەز اعاشىنىڭ ماڭىندا تەزگە سالىپ مانەرلەپ، دۇزەتۋدەن وتكەن ماتەريالدىق اعاشتار جاتۋعا لايىق، سونىمەن بىرگە ءوز اۋىل - ايماعىنداعى ءىشىنارا سودىر - سوتقار، ەل ىشىندە تىنىش جۇرمەي ءالى جەتكەنگە قاقتى - سوقتى قىلىق كورسەتىپ باسقالاردىڭ تىنىشىن الاتىن ادامدارعا اقىل - كەڭەس ايتىپ، قاتەسىن كورسەتىپ ونى دۇزەتۋگە بۇيىرىپ، ەندىگارى تىنىش ءجۇرۋدى تاپسىرىپ، دۇرىس جولعا باستايتىن اۋىلدىڭ اقىلگوي اق ساقالدى ۇلكەندەرىمەن، اۋىل اعالارىن دا سول تەزگە ۇقساتىپ، سالىستىرىپ، بەينەلەپ ايتقانى بولۋى كەرەك.

　　ەندەشە حالقىمىزدىڭ تۇرمىسنا بالداي باتىپ، سۋداي سىڭگەن تەز ۇعىمى ءارقانداي ءبىر جاندى - جانسىز زاتتاعى قىڭىر - قيسىقتى، كەلىسپەستىكتى دۇزەتىپ، ارتىعىن الىپ، كەمىن تولىقتىراتىن سىن - ساراپ بولىپ قالپتاسقاندىعى بەس ەنەدەن بەلگىلى.

　　تەزدىڭ جاسالۋى

　　تەز ــ ءارقانداي اعاشتان كەرتىلىپ جاسالىپ، بەرىك ورناتىلىپ كيىز ءۇيدىڭ كەرەگە، ۋىق قاتارلى ءۇي اعاشىن باسىپ جاساۋعا پايدالانىلاتىن ماڭىزدى جابدىق نەمەسە قۇرال. كوبىنەسە ماڭى كولەڭكەلەۋ جۇمىس ىستەۋگە، دەم الۋعا قولايلى ورىندارعا مور سالىنىپ ونىڭ جانىنا تەزى ورناتىلادى. مۇندا، تاۋلى ورماندى جەرلەردە تەز ورناتۋدا تەز بولاتىن اعاشتىڭ جۋانداۋ كەلگەنءبىر باسىن جاقىن جەردەگى ۇلكەن اعاشتىڭ ەكى اشا بۇتاعىنا نەمەسە قوسارلانا وسكەن اعاشتىڭ قسپاعىنا قىسترسا، اعاش جوق ورىنداردا بيىكتەۋ تاستىڭ قۋىسىنا، جاپسارىنا كىرگىزىپ ءۇستىن جۋان تاستارمەن مىقتاپ باستىرادى، تاس تا، اعاشتا جوق جەرلەردە ءۇش اعاشتىڭ باسى بىرىكترىلىپ بۋىلىپ جاسالعان موسى اعاشتى جەرگە مىقىتاپ قاعىپ ونىڭ ۇستىنە تەز بولاتىن اعاشتىڭ جۋانداۋ باسى مىقتاپ بايلانىپ بەرىك ورناتىلادى دا، تەزى اعاشىنىڭ جىڭىشكەلەۋ كەلگەن ەندى ءبىر ۇشى نەمەسە استىنا قاراعان جۋان بۇتاعى جەردى قازىپ كىرگىزىلىپ، ءۇي اعاش باسۋ بارسىندا كۇش كەلگەندە وڭاي قوزعالمايتىن، سولقىلدامايتىن ەتىپ بارىنشا بەرىك ورناتىلادى. كەيدە جەل نەمەسە باسقالاي سەبەپتەرمەن جىعىلىپ، ءدىڭىنىڭ سىنعان جەرى تۇبىرىنەن ونشا اجىراپ كەتپەي استىنا قاراعان جۋان بۇتاقتارىنىڭ ۇشى جەرگە كىرىپ جاساعان تەز پورىمداس قوزعالمايتىن بولىپ قالعان قۋ اعاشتاردىڭ جەردەن بيكتىگىن تەڭشەپ، ورتاسىن ولشەم بويىنشا كەرتىپ تەز جاساپ پايدالانۋعا بولادى. تەز اعاشىن مىقتاپ ورناتپاسا، ءۇي اعاش باسۋ بارىسىندا قوزعالىپ جۇمىستىڭ ىلگەرلەۋىنە كەدەرگى بولۋمەن قاتار، باسقان ءۇي اعاش تا ويداعىداي شىقپايدى. تەز اعاشىن ورناتۋ بارىسندا كەرتىلەتىن تۇستىڭ بيكتىگى ءۇي اعاش باسۋشى ادامنىڭ بوي بيىكتىگىنە قاراي سالسىترمالى تۇردە سول ادامنىڭ مىقىنىنا ءدال، تۋرا كەلۋى كەرەك. ۇيتكەنى ءۇي اعاش باسۋشى ادام جۇمىس جۇرگىزۋ بارىسندا مىقىن كۇشىنەن كوبىرەك پايدالانۋعا تۋرا كەلەدى.

　　ال، تەز اعاشىنىڭ كەرتىگى مولشەرمەن ونىڭ ءدال ورتاسىنا تامان جۋانداۋ جەرىنەن كەڭدىك ارالىعى شامامەن 20 سانتيمەتر، تەرەڭدىگى شامامەن 10 ــ 15 سانتيمەتر شاماسىندا ىسقاۋىر مەن باسىلاتىن ءۇي اعاش ەركىن سيىپ ءۇي اعاش باسۋشى دا ەركىن ارەكەتتەنە الاتىن مولشەردە كەرتىلۋى كەرەك. سوندا عانا ولشەمدى ىلايقتى تەزى ورناتىلعان بولادى.

　　كەي جاعىدايدا، باسىلاتىن ءۇي اعاشقا قاتتى كۇش كەلگەندە، تەز اۋزىنىڭ قىرى ونى سىندىرىپ نەمەسە شىتىناتىپ كەتپەۋى ءۇشىن، تەزدىڭ ەزۋىنە كىشىگىرىم جۇمىر اعاشتان سىنا ورناتىلىپ جايلاقتالادى.

　　ىسقاۋىر

　　ىسقاۋىر - ءۇي اعاش باسۋدا كەم بولسا بولمايتىن، ءدۇزۋ ءارى جۋانتىق كەلگەن قاتتى اعاشتىڭ جۋانداۋ ءبىر باسى جالپاق، تەگىس، قالاقشا باستانىپ شابىلىپ جاسالاتىن قاراپايىم دا ماڭىزدى قۇرال. ول كوبىنەسە، ءۇي اعاشىن باسۋ بارىسىندا سىنىپ قالماۋى ءۇشىن، شىرىمەگەن شىمىر، تازا قايىڭنان، نەمەسە باسقادا كەپكەن قاتتى اعاشتان جاسالادى. ىستەتۋ بارىسىندا ءۇي اعاش باسۋشى ونى وڭ قولىنا، ءۇي اعاشتى سول قولىنا ۇستاپ، ەكەۋىن بىردەي تەزدىڭ كەتىگىنە قيعاش سالىپ، ىسقاۋىردىڭ جالپاق تەگىس باسى ارقىلى باسىلىپ دۇزەتىلەتىن ءۇي اعاشتىڭ قيىسىق جەرىن تەزى كەتىگىنىڭ ءبىرجاق ۇرتىنا جاستاپ كوپ كۇشەمەي مىقىنمەن جەتەرلىك عانا كۇشپەن يتەرىپ، قىسىپ، باسىپ بىرتىندەپ دۇزەتىپ وتىرادى. بۇنى ەجەلگى قازاق تىلىندە «ىسقاۋىر»،–دەيدى.

　　كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى