- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
باس بولۋ وڭاي، باسقارۋ قيىن
ىسپانديار سولتاش ۇلى
2014.03.20 16:32 كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى
باسشى ــ جۇمىستى بەلسەنە ىستەيتىن، كوپكە كورەگەندىكپەن جول كورسەتە الاتىن، قارىم-قاتىناسقا شەبەر، ءوز جۇمىسىنىڭ جاي-كۇيىن جەتىك بىلەتىن، بەلگىلى ۇقىعى، جاۋاپكەرشىلىگى، قىزمەت وتەيتىن بورىشى بار ادام. جايشىلىقتا جۇرتپەن بۇكپەسىز ءتىل تابىسىپ، ءوز دەگەنىنە كوندىرە ءبىلۋ، بەتكە العان قىزمەتىنەن تاماشا ناتيجە جاراتۋ ۇلكەن ونەر. سوندىقتان تولىمدى باسشى بولۋ ەكىنىڭ ءبىرىنىڭ قولىنان كەلە بەرمەيتىن كۇردەلى قوعامدىق قىزمەت ەسەپتەلەدى.
ماقالامىزداعى كوزدەگەن نىسانا ــ بۇگىنگى اتقا مىنەر ازاماتتارىمىزدىڭ حالىق مۇددەسى جولىندا بيلىك جۇرگىزۋ دەڭگەيى قازىرگى زاماننىڭ تالابىنا ساي بولىپ وتىر ما؟ دەگەن سۇراۋدى توڭىرەكتەي وتىرىپ وقىرمان قاۋىممەن وي ءبولىسۋ. تومەندە مەن وسى ويدىڭ جەتەگىندە بيلىك تىزگىنىن ۇستاپ، ەل باسقارىپ باسشى بولماسام دا، باسشى تاربيەلەيتىن بەدەلدى مەكتەپتىڭ وقىتۋشىسى بولعاندىعىم سەبەپتى، كوپ جىلدار كوكەيگە تۇيگەن ويلارىمدى ورتاعا قويماقشىمىن.
ادامدى باسقارۋ ءۇشىن باسشىدا كوپ دايىندىق، جان-جاقتى ءبىلىم، قىرۋار قاسيەتتەر بولۋى ءتيىس. ايتالىق، ءداۋىر تىنىسىنا دۇرىس سايكەسە الاتىن ساياسي سەزگىرلىك، ماسەلەنىڭ شەشۋشى ءتۇيىنىن ءداپ باسىپ وي قورىتا الاتىن ويشىلدىق، وزىندىك شەشىم قابىلداي الاتىن باتىلدىق، ءىستىڭ ناتيجەسىن الدىن الا بولجايتىن كورەگەندىك، جالپىلىق تالداۋ جاساۋعا بەيىمدىلىك قاتارلى قاسيەتتەر بولۋى قاجەت. جەكە ماماندىق يەلەرىندە دارا-دارا كەزدەسەتىن ءار الۋان قاسيەتتەر باسشى بويىنان تولىق كورىنىس تابۋى كەرەك.
بۇل كۇندەرى ادام باسقارۋدى ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك، حالىق الدىنداعى اتقارۋعا ءتيىستى قاسيەتتى پارىز دەپ تۇسىنبەي، ونى ءۇستىرت، جاڭساق ويلايتىندار دا جوق ەمەس. باسشى بولعان ادام، ەڭ اۋەلى، ءوزىن دۇرىس باسقارۋى، جۇرتقا ىستەمە دەگەن ءىستى الدىمەن ءوزى ىستەمەۋى، وزگەلەرگە ىستە دەگەن ءىستى الدىمەن ءوزى ۇلگى بولىپ ىستەۋى كەرەك.
قازىرگى تاڭدا، ءبىزدىڭ قوعامىمىز ءۇشىن بۇقارانى تەرەڭ تۇسىنەتىن، شىنايى قۇرمەتتەيتىن، ولارمەن ىشكەرىلەي قارىم-قاتىناستا بولا الاتىن، قابىلەتىنە مۇرالى ساي كەلەتىن باسشىنىڭ بولۋى توتەنشە قاجەت. قازىر بىزدە ءوزىن حالىقتىڭ قىزمەتشىسى ەمەس، قوجاسى سانايتىندار ءبىرشاما كوپ. «ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول» دەمەكشى، باسشى بولعان ادام «ءوزىن-ءوزى زور سانايتىن، باسقالاردى قور سانايتىن» وكتەمشىل يدەيادان ءار كەز اۋلاق بولۋى ءتيىس.
اينالاعا ءبىر ءسات نازار سالساق، باسشى بولعان ادامنىڭ قاراپايىم بۇقارامەن قارىم-قاتىناسىندا كىشپەيىلدىكپەن تىندىرىمدى ءىس بىتىرۋدەن گورى تاكاپارلىق پەن داڭعويلىقتىڭ جانە جۇرتتىڭ كوزىن بوياپ قۇر كوكىرەك قاعۋمەن ءوز رولىن ساۋلەلەندىرە الماي، وزگەلەردىڭ يەك استىندا مالتاۋدىڭ، قۇر دۇرمەككە ىلەسەتىن ويسىزدىقپەن جۇرتتى مەزى قىلاتىن ۇردا-جىق اسىرە بەلسەندىلىكتىڭ دەسى باسىم ەكەنىن، ونىڭ ءبىر ءتۇرلى ادەتكە اينالعانىن كورەمىز. جايشىلىقتا باسشى جۇرتقا نەعۇرلىم سىپايى قاتىناستا بولسا، كوپتىڭ تالابىن قاناعاتتاندىرىپ تىڭعىلىقتى ءىس قىلسا، سوعۇرلىم بۇقارانىڭ شىنايى قولداپ-قۋاتتاۋعا يە بولادى. باسشىنىڭ وزگەلەردى جۇرە تىڭداعانى، نەمقۇرايدى جاۋاپ قايتارعانى استە جاقسىلىقتىڭ، ءجون بىلگەندىكتىڭ نىشانى ەمەس. باسقانى تىڭداي ءبىلۋ ــ ۇلكەن بىلىكتىلىك. ءتىپتى ءوز پىكىرىمەن كەلىسپەۋشىلىگى بار قارسىلاسىنىڭ ايتقان ءۋاجىن سوڭىنا دەيىن تىڭداپ شىعۋ كىسىلىك قاسيەتتىڭ تاماشا بەلگىلەرىنىڭ ءبىرى سانالادى.
باسشى ءوزىنىڭ سۇيەنىشى دە، تىرەگى دە قاراپايىم حالىق ەكەنىن قاشاندا جادىندا مىقتى ۇستاۋ كەرەك. ەڭ باستىسى، باسشىنىڭ پەيىلى شىنايى، ءبىلىمى مول، مۇرالى تازا بولۋى ءتيىس. باسشىنىڭ شىنايى قۇرمەت پەن بۇكپەسىز قولداۋعا يە بولۋى حالىققا قالتقىسىز قىزمەت كورسەتۋى ارقىلى قالىپتاسادى. ادەپتى بولۋ ــ ادام بولۋدىڭ ارقاۋى، كاسىپتە ناتيجە جاراتۋدىڭ تىرەگى. ادەتتە ەلى قۇرمەتتەگەن، حالقى سيلاعان ادامدى جۇرت «جانى جايساڭ جان ەكەن» دەپ ماقتاپ جاتاتىنى انە سونان. باسشى بولعان ادام «ۇلىق بولساڭ، كىشىك بول» دەگەندەي، سىپايى سويلەسەك، جۇرتپەن ىشكەرىلەي ارالاسىپ قاراپايىم جۇرسەك، حالىق قادىرلەمەي قويادى دەگەن ۇعىمنان مۇلدە اۋلاق بولعانى ءجون. ۇيتكەنى «قۇمىرىسقانىڭ تاس باسقانى تاڭىرگە ايان» دەگەندەي، باسشىنىڭ بارلىق بولمىس-ءبىتىمى حالىق سىندى قاۋىمنىڭ سىندارلى كوزىنەن، ءادىل باعاسىنان استە اۋلاق بولا المايدى.
بۇگىنگى بيلىكتەگىلەردىڭ اراسىندا الەمدىك، ەلدىك ورەنى بىلاي قويعاندا، قاراپايىم حالىقتىق دەڭگەيدەن كورىنىس بەرە المايتىندار دا بار. مۇندايدا شىڭعىرعان شىندىقتى ايتار بولساق، باسشى دەيتىن قاۋىمنان بۇقارانىڭ پاراساتى الدە قايدا جوعارى بولسا، سوندا بىلايعى تۇستا كىمگە سەنىم ارتۋعا تۋرا كەلەدى؟ بۇقارا كىمگە قاراپ بوي تۇزەيدى؟ ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى مىنە وسىندا. ءاسىلى دەڭگەيى تومەن باسشى قوعامدى شىنايى زەرتتەمەيدى، ءوزىن ۇنەمى ءبىلىمدى سانايدى، نەگىزگى ساتىعا ءتۇسىپ رەال ومىرگە ارالاسپايدى، كىتاپ وقىمايدى، ءتىپتى، ءوز قىزمەت كولەمىنە قاتىستى قاۋلى-قارارلار مەن ءتۇرلى دەڭگەيدەگى نۇسقاۋلاردى دا وقىپ قويمايدى.
وسىدان ون شاقتى جىل بۇرىن مىنانداي ءبىر جاعدايدىڭ كۋاسى بولعان ەدىم. ورتالىقتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى ءبىر رەتكى ماڭىزدى ءماجىلىسى اشىلعان كەز بولاتىن. وسى تاقىرىپتا بىرنەشە ادام اۋدان-اۋىلعا ۇگىت قىزمەتىنە تۇسكەنبىز. قاتىستى مەكەمە بىزگە جەتەكشى باسشىنى قوسىپ بەردى. سوندا الگى باسشى گازەتتە جاريالانعان ورتالىقتىڭ اۋىل شارۋاشىلىعىنا قاتىستى باعدارلاماسىن الا شىعىپتى. جول بويى سونى شۇقشيىپ وقۋمەن بولدى. ماقالا جاريالانعالى 3 ايدىڭ ءجۇزى بولعان ەدى. قولى تيمەي، وقي الماپتى. ەندى الدا جۇرتپەن جۇزدەسكەندە از دا بولسا ناقتى بىردەڭە ايتۋى كەرەك قوي. ونىڭ ەندىگى قينالىسى سونان تۋىنداعانى ايتپاسادا بەلگىلى ەدى. مىنە مۇنداي باسشىنى قازىر دە قاي سالادان بولسا دا كەزدەستىرۋگە بولادى. سوندا، بۇگىنگى دامىعان قوعامدى رۋحاني ورەسى بيىك، ءبىلىم دەڭگەيى جوعارى ادامدار باسقارۋعا ءتيىستى دەيتىن اقيقاتتى قاي جاعىمىزعا قايىرىپ قويامىز. پاسەيىپ، شايلىعىپ قالاتىن تۇسىڭىز وسى.
ال ەندى، جوعارىداعىداي ورەدەگى باسشىنىڭ اۋىزىنان «بۇقارا ۇقپايدى» دەپ بارلىعىن ءبىر شىبىقپەن ايداپ، كوپتى قارالايتىن ءسوزدىڭ ەش ويلانباستان ىركىلىسسىز شىعاتىنىن قايتەسىز. ونداي باسشى بۇقارا ۇقپايدى ەمەس، ءوزى ۇقپايتىنىن، ءوزى ۇقپاعان سوڭ ۇقتىرا المايتىن جاقتارىنىڭ باسىم ەكەنىن مۇلدە مويىنداعىسى كەلمەيدى. سونان سوڭ ءوز السىزدىگىن «بۇقارا ۇقپايدى» دەگەن ءبىر اۋىز سوزبەن بۇركەمەلەۋگە ابدەن اداتتەنىپ الادى.
قازىر قاراپايىم حالىقتىڭ كوزى اشىق، كوكىرەگى وياۋ، اق پەن قارانى اجىراتا الادى. تەلەديدار كورىپ، راديو جاستانىپ جاتقان تالاي قۇيما قۇلاق، اڭعارىمپاز، تەرەڭ ويلى تەكتى تۇلعالار كوپتەپ كەزدەسەدى. ارينە، سولاردىڭ الدىنا ۇلكەن دايىندىقپەن بارماساڭ، مەن بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان باسشىمىن، مەن كىتاپ وقىپ جۇرگەن زيالىمىن دەپ شىرەنۋىڭىزگە مۇلدە كەلمەيدى. تالعام-تۇسىنىگى جوعارى، ءوز ويىن ەركىن ايتا الاتىن قاراپايىم ءبىر اۋىل ازاماتى عانا كىلتەڭ تۇسىڭدى ءداپ باسىپ ۇستاپ، اۋىزىڭدى ءبىر سوزبەن ءبىر-اق ۋىس قىلىپ، جاۋىرىنىڭنان تەر شىعارىپ قوياتىن جاعدايلار كوپ كەزىگەدى. انە سوندىقتان دا باسشى بولعان ادام ءبىلىمدى بولۋ كەرەك. باسشى تەك ءوز قىزمەت سالاسىنىڭ مامانى عانا بولماي، سونىمەن قاتار ساياساتشى، تاريحشى، جالپى قوعامدىق، دۇنيەلىك اۋقىمدى تولىق بىلەتىن اڭعارىمپاز، شەشەن-شەجىرە بولۋى كەرەك.
باسشى ءبىلىمدى بولسا، باستى نازاردى حالىققا اۋدارادى، ارتىنان ەرگەن ۇجىمى دا سوعان بەيىمدەلىپ، ءبىر جاعان باس، ءبىر جەڭنەن قول شىعارىپ، سول ورىننىڭ قىزمەتى تەز العا باسادى. ىسكەر باسشى جونىنەن ايتقاندا، ءجونىن، قيۋىن كەلتىرىپ ءىس ىستەسە، بىتپەيتىن جۇمىس بولمايدى. ال بۇقارادان قول ۇزگەن، يدەيادا قاراداي قاتىپ-سەمىپ تۇيىقتالعان، تار ءورىستى، ۇساقشىل باسشىنىڭ قىزمەتى مۇلدە العا باسپايدى. جەكە مۇددەسى باسىم، قۇلقىنى زور باسشى ءتابيعي تۇردە حالىقتان قول ءۇزىپ قالادى. ءبىلىم-قابىلەتى تومەن، ۇيىمداستىرۋ قۋاتى كەمشىل، ءورىس اشىپ العا ىلگەرلەي المايتىن باسشىنىڭ ءسوزى مەن ىسىندە بىرلىك، سايكەستىك بولمايدى.
البىرتتىقپەن ارتىق ۋادە بەرمەيتىن، ۇتىمدى ۇيىمداستىرا بىلەتىن، جالعان بەلسەندىلىك كورسەتپەيتىن، ار-ۇجدانى تازا، ەشكىمگە جالتاقتاماي، جاعىمپازدانباي شىندىقتىڭ بەتىنە تۋرا قارايتىن باسشىنى حالىق قاشاندا جاقتايدى. ونداي باسشى حالىقپەن بىتە قايناسىپ، حالىقتىڭ ءوز ادامىنا اينالادى، حالىق القاپ اۋزىنان تاستامايتىن بولادى، ۇيىمشىل ۇيىم قۇرا الادى، ايتقان ءسوزى قاشاندا ءوتىمدى كەلەدى.
تۇپتەپ كەلگەندە، باسشى بەدەلىنىڭ باستى كورىنىسى ــ ءسوز بەن ءىستىڭ بىرلىگىن ۇشتاستىرا الاتىن باسشىلىق دەڭگەيىندە. دەڭگەيى تومەن باسشى بۇقارانىڭ باعى ەمەس، قايتا سورى. ونىڭ باستى بەينەلەرى ــ ءوزىن ەلدىڭ قامقورشىسى ەتىپ كورسەتۋگە تىرىسۋ؛ باستى، وزەكتى، كوكەيتەستى ماسەلەلەردى قايىرىپ تاستاپ، قايداعى ءبىر كىرازىمايتىن ۇساق-تۇيەك ماسەلەلەرمەن اينالىسۋ ءارى سول تۇككە تۇرمايتىن، ماعىناسىز قارەكەتىن اسىرا دارىپتەپ، «ءسۇيتىپ جاتىرمىز، ءبۇيتىپ جاتىرمىز» دەپ ەلدى ىعىر قىلۋ؛ سىرت كوزگە ءبارىن ءبىتىرىپ جۇرگەندەي كورىنىس بايقاتۋ؛ قىزمەت دارەجەسىنە ساي يگىلىكتەنۋگە ءتيىستى ورايدى پايدالانعانىنا ءماز بولۋ؛ ءاسىلى وزگەلەر يگىلىكتەنۋگە ءتيىستى نارسەلەردەن يگىلىكتەنىپ جاتسا، ونى ءوزى جارىلقاعانداي سىڭاي بايقاتۋ؛ قارسىلاسى بولسا، ونى امالىن تاۋىپ تۇيىققا تىرەپ، باس كوتەرتپەۋ؛ ءوزىن ماقتاپ شاشباۋىن كوتەرمەلەيتىندەرگە تيىم سالماي، سونىڭ اتاق-ابىرويىن كوتەرىپ، مۇددەسىنەن شىعۋ. مىنە بۇنداي بولۋدى باسشىنىڭ ءوز كاسىبى جاقتاعى السىزدىگى، دارمەنسىزدىگى، ءتىپتى، بەيشارالىعى دەسە دە تىم ارتىق ەمەس.
كوپتىڭ سۇرانىسىن سەزىنبەگەن، جۇرتتىڭ تىلەگىنەن شىعا المايتىن ادام بيلىك باسىندا بولۋعا ءتىپتى لايىق ەمەس. ءوزىمشىل، ءور مىنەز، ءوزىن عانا ءبىلىمدى سانايتىن؛ قىلىعى شىنايى ەمەس جاساندى، قۇر ماقتان، جالاڭ ۇرانشىلدىققا بوي ۇراتىن؛ جوق نارسەنى اسپەتتەپ، ءتۇبى شيكى جالعان ءسوزدى سۋداي ساپىراتىن؛ مارتەبەسى جوعارلاسا قۋانىشقا بولەنىپ، ءسال تومەندەسە سۇرگىنگە ايداعانداي سۇمىرەيەتىن؛ وزىندىك دارا تالعامى جوق، وزگەنىڭ ايتقانىنا ماقۇلباي، مايدانسىز؛ جوعارى مەن قاراپايىم حالىقتىڭ كوزىن كۇلەگەيلەپ ءىس قىلاتىن؛ جۇرتقا باسشى بولعاندى بىلاي قويىپ، ءوز وتباسىنا وتاعاسى بولۋ تولىمدىلىعى جوق جاننان جاقسى باسشى شىقپايدى. ونداي ادام باسقالاردىڭ جاي-كۇيىنە، قاسىرەت-قايعىسىنا ورتاقتاسا المايدى. مۇنداي ادام باسشى بولىپ تا جارىتپايدى.
باياعىدا ءبىر قاراپايىم اۋىلدان شىققان ازاماتتىڭ قولى ءبىراز بيلىككە جەتىپتى. ءوزى وسكەن جۇرتىنا جولى ءتۇسىپ بارا قالسا، سىزداپ، وقتاۋ جۇتقانداي سىرەسىپ، ءتىل قاتۋى مۇڭ بولىپ، قولىنداعى تەمەكىسىنىڭ كۇلىن سان تۇلقىپ جەرگە زورعا تۇسىرەدى ەكەن. كەيىن سول ازامات بىردە قىزمەتىنەن بوساپ، ءوز اۋىلىنىڭ ءبىر رەتكى توي قيمىلىنا كەلىپ قاتىناسىپتى. ول كەلە سوزشەڭگە وزگەرىپتى. سويلەسە ءسوزى قانداي ءماندى، مازمۇندى، ەشكىمگە دەس بەرمەيدى دەيدى. ءاندى دە جاقسى ايتاتىن، كۇيدى دە تاماشا تارتاتىن، ءتىپتى، ءازىل-قالجىڭعا دا كەرەمەت بولىپ شىعىپتى. سوندا اۋىلداستارى: «قايران ازاماتىمىز-اي، سونشا جىل اۋزى بۋىلىپ، قور بولىپ ءجۇرىپتى عوي» دەپ وتكىر مىسقىلمەن وكىنىش بىلدىرسە كەرەك. مىنە مۇنداي جاندار قاتارىمىزدا قازىر دە بار.
كورىپ ءجۇرمىز، رەال ومىردە كورىپ-بىلگەنى از، كىسىلىگى شاناقتى، تايماس تاق جوقتىعىن ەسىنەن شىعارىپ قوياتىن ءىشىنارا ادامدار بيلىك تۇتقاسىن ۇستاسا بولدى قاراپايىم حالىقتان قول ءۇزىپ، قاتارداعى دوس-جاراندارىنا دا ءتىل قاتۋى مۇڭ بولىپ، جايشىلىقتا سارناپ تۇراتىن ءتىلى قاراداي بوگەلىپ، امان-سالەمگە دە اۋىزى كەلمەي، سوزدەن، قالىپتى قالجىڭ-كۇلكىدەن قالىپ قويادى. وعان سونداي مىنەز اياق استىنان پايدا بولعان با دەيىن دەسەڭىز، وزىنەن جوعارىنى كورگەندە، ول كۇلسە بىرگە كۇلىپ، مۇڭايسا بىرگە مۇڭايىپ، قۇراق ۇشىپ، قوعاداي جاپىرىلادى. ال الگى بيلىك تاعىنان تايعان تۇستا اۋەلگى قاسيەتى قايتا قالپىنا كەلىپ، ءتىلى شىعىپ سارناپ كەتەدى.
جاسىراتىنى جوق، اتقامىنەرلەرىمىز اراسىنان، تۋعان حالقى ءۇشىن ازداپ بولسا دا ءىس بىتىرەتىن ازاماتتى كورگەندە، جوعالعان جوعىمىز تابىلعانداي قۋانىپ قالامىز. ۇلت بولاشاعىنا دەگەن ءۇمىت وتى جان دۇنيەڭنىڭ تۇكپىرىندە جىلتىراي قالادى. ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتسەك ارتىق بولماس، ۇلت ۋاكىلى رەتىندە بەلگىلى بيلىك تىزگىنىن ۇستاعان باسشى، ەڭ الدىمەن ءوز ۇلتىنا شىنايى كۇيىنىپ، قالتقىسىز قىزمەت اتقارۋعا ءتيىس. وكىنىشكە وراي، قازىر ءىشىنارا باسشىلارىمىز ءوز ۇلتى ءۇشىن ارتىقشا كۇيىنىپ ءىس بىتىرسەك، ول «ۇلتشىلدىق» بولادى دەپ سىڭار جاقتى قارايدى. دۇرىس تۇسىنە بىلگەن ادامعا بۇلاي ىستەۋ «ۇلتشىلدىق» بولمايدى، قايتا ول جۇڭحۋا ۇلتتارىن ورتاق دامىتۋ ءۇشىن قوسىلعان ۇلەس بولىپ تابىلادى. ۇلتتىق تەرريتوريالىق اۆتونوميا زاڭى بويىنشا قاراعاندا، اۆتونوميا ۇقىعىنا يە ۇلتتان تاعايىندالعان باسشى، ەڭ اۋەلى، ءوز ۇلتى ءۇشىن ايانباي قىزمەت ەتۋگە ءتيىستى ەكەندىگى باسا كورسەتىلگەن. ەگەردە ۇلت ۋاكىلى بولعان باسشى ءوز ۇلتى ءۇشىن كۇيىنىپ، تىڭعىلىقتى ءىس ىستەۋدەن تايساقتاپ، تەك يگىلىكتەنۋگە ءتيىستى ورايدان يگىلىكتەنگەنىنە، اي سايىنعى ايلىعىن تولىعىمەن العانىنا، «بالەن باسشى، تۇگەنشەكەڭنىڭ ۇيىندە تاڭ اتقانشا ىشكەن اراققا جىعىلماي كەتتى» دەگەن سياقتى كوپتىرمە ءسوزدى ەستىگەنىنە ءماز بولىپ، «قارىن توق، قايعى جوق» دەگەندەي، كۇن وتكىزۋمەن بولاتىن بولسا، وندا بۇنداي باسشى قانداستارى الدىندا ءوز وبىرازىن ءوزى جويىپ، جۇرتتىڭ داتتاۋىنا ۇشىرايدى، ءار قانداي ىستە كوپتەن قولداۋ تاپپايدى. ءاسىلى ۇلتىمىزدىڭ دامۋى كوبىنەسە ۇلتجاندى اتقامىنەر ازاماتتاردىڭ اقىل-پاراساتى مەن قولداپ-قۋاتتاۋىنا مۇحتاج. كوپ جاعدايدا ۇلتتىڭ دامۋىنا تۇرتكى، وزگە جۇرتقا تەڭەلۋىنە جەبەۋشى بولاتىن ءوزىمىز. ۇيتكەنى ىشكى سەبەپ قاشاندا شەشۋشى رول اتقارادى. رەال ومىردە سانالى عۇمىرىن اتا جۇرتىنىڭ گۇلدەنۋىنە ارناپ، كۇش-جىگەرىن ءوز حالقىنىڭ وركەندەۋىنە جۇمساعان باسشى عانا، ازاماتتىق پارىزىن تولىق وتەگەن ەسەپتەلەدى.
قاراپايىم اۋىل حالقى قاشاندا قاناعاتشىل كەلەدى، ەكى قولعا ءبىر جۇمىس بولسا، شارۋاشىلىعى ءجۇرىپ جاتسا، جۇرت سوعان ريزا. اتقامىنەر ازاماتتارىمىز جونىنەن ايتقاندا، اۋىل تۇرعىندارى ونىڭ اعا-اپكەسى، زامانداس-تۇستاسى، سوڭىنان ەرگەن ءىنى-قارىنداسى. انە سوندىقتان باسشى بولعان ازاماتتارىمىز بيلىك تۇتقاسىن ۇستاعان تۇستا از ۋاقىت بولسا دا جۇرتتىڭ تاعدىرى وزدەرىنە قاتىستى بولاتىندىقتان، ۇلت الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىكتەرىن ايقىن تانىپ، قولىنان كەلسە كوپكە ايانباي كومەك ەتىپ، قولىنان كەلمەسە جالعان سويلەپ جۇرتتى اۋرە-سارساڭعا سالماي، مۇقتاجدىقتارىن قاتىستى تاراۋلارعا دۇرىس جولمەن اڭىس ەتىپ، ۇكىمەت پەن حالىقتىڭ اراسىنا تاماشا دانەكەر بولا السا، ولاردى رۋعا، جەرگە، توپقا بولمەي بارلىعىنا بىردەي جىلى قاباق، كەڭ پەيىل تانىتىپ، كىشپەيىلدىكپەن ءىستىڭ ءجونىن ايتىپ، ۇلكەنگە ىزەت كورسەتىپ، كىشىگە ءجون سىلتەي بىلسە، قاراپايىم حالىق ءۇشىن ەڭ قاجەتتى ءىس سول بولار ەدى.
باسشى ءيى جۇمساق، كورىنگەننىڭ ايتقانىمەن جۇرە بەرەتىن مايدانسىز، بوس بەلبەۋ ادام بولماۋى ءتيىس. ىسكەر باسشى ءوزى قاشان بەرىك بايلامعا كەلگەنشە، كوپتىڭ پىكىرىن مۇقيات زەرتتەيدى، مامانداردىڭ اقىل-كەڭەسىن كىشپەيىلدىكپەن تىڭدايدى، ءبىراق، جوعارى جاق ايتتى، جاقىنىم ايتتى، مامان ايتتى، اقساقال ايتتى دەپ، بىردەن ولاردىڭ ىڭعايىنا قۇلاي كەتپەيدى. ۇيتكەنى، باسقالار جاڭىلسا، از زالال اكەلەدى، ال باسشى قاتەلەسسە، بۇكىل قوعامدىق توپ زيان شەگەدى. باسشىنىڭ اسىعىستىققا بارىپ، قاتەلىككە ۇرىنۋى ــ ورنى تولماس وكىنىشتى ىسكە اينالادى. سوندىقتان دا باسشىءار نارسەگە كوپ ويلانىپ، سان تولعانىپ بارىپ شەشىم جاساۋى قاجەت. ماسەلەنىڭ مانىنە كوزى جەتكەندە عانا، ول ءوز كەسىمىن ايتۋى ءارى جاۋاپكەرشىلىكتى وزگەگە يتەرمەلەمەي، ءوز موينىنا الا ءبىلۋى قاجەت.
باسشى بولعان ادام بارلىق ماسەلەدە ءار سالانىڭ، اتالعان ماماندىقتاردىڭ بۇگە-شىگەسىن جەتىك بىلمەۋى مۇمكىن، ءبىراق، وسى سالالاردىڭ جاي-جاپسارىنان جوعارى دەڭگەيدە تۇسىنىگى بولۋعا ءتيىس. باسشى جونىنەن ايتقاندا، رۋلاستىقتى، تۋىستىقتى، جەرلەستىكتى، تامىر-تانىستىقتى قۋسا؛ وزىنەن مىقتىنىڭ جىگەرىن تاپتاپ، اياعانا تۇساۋ سالىپ، ورالعى بولسا؛ الداپ-ارباۋدىڭ شىرعاسىنا شىرمالىپ، پاراقورلىق ىستەسە؛ مۇرالدىق جاقتان ازعىنداپ ءناپسى قۇمارلىققا بوي ۇرسا؛ ءوز بورىشىن ۇمىتىپ، ءسان-سالتاناتقا بەرىلسە، ىستەگەن ءىسىنىڭ كەرىسىنە باققانى، ءوزى جىعىلار وردى ءوزى قازعانى سول دەي بەرىڭىز.
باسشى جايشىلىقتا مەنمەنسىمەي، قاراپايىم بولسا، جۇرتپەن كوپ ارالاسسا، حالىققا ءبىر تابان جاقىنداي تۇسەدى. جۇرتتىڭ باسشىعا دەگەن سەنىمى ارتادى. مىسالى، باسشى الدىن الا دايارلانعان بەت پەردە بولارلىق جاساندى ورىنداردى كوزدەن كەشىرۋگە بوي ۇرماي، قالىڭ بۇقارامەن ىشكەرىلەي ارالاسىپ، ولاردىڭ مۇڭ-مۇقتاجىن كوزىمەن كورسە، ماسەلەنى جۇرەگىمەن تۇسىنەدى، ناعىز شىندىقتى، بوياماسىز ءومىردى اشىق اڭعارادى. بول كۇندەرى كەيبىر باسشىلار قىزمەت تەكسەرسە، ءىسى بىتپەگەن جەردى ەمەس، ءىسى بىتكەن جەردى كورۋگە بەيىم تۇرادى. سودان الگى جەردى ءوزى وڭاعان بولىپ، اۆتورى ءوزى بولىپ كورىنۋگە تىرىسادى. ال تاعى ءبىر ءبولىم باسشى «ۇندەمەگەن ۇيدەي بالەدەن قۇتىلادى» دەگەندەي، باسشى بولۋ مەرزىمى بىتكەنشە جاق كىرىسىن اشپايتىن ۇندەمەسكە اينالىپ، سەرپىلىپ ءىس تىندىرمايدى. مىنە مۇنداي باسشى قىزمەت ورنىنان بوساسا، يا زەينەتكە شىقسا، ءۇي كۇشىكتەنىپ ۇيىنەن شىعا الماي قالادى، ال شىققان كۇندە اشىق-اشكەرە جۇرە الماي بۇقپانتايلاپ، بۇرىش-بۇرىشتان سىعالاپ، جۇزدەسكەنىڭىزدە سالەم الۋدان دا تايساقتاپ، ەل بەتىنە قاراي المايتىن «كۇناكاردىڭ» كەيپىنە تۇسەدى. رەال تۇرمىستا حالقىڭنىڭ قامىن ويلاپ، ادالدىقپەن تاماشا قىزمەت ەتسەڭ، ءجۇزىڭ قاشاندا جارىق. كورىپ ءجۇرمىز، حالقى ءۇشىن ايانباي ەڭبەك ەتكەن باسشى بيلىك تاعىنان تۇسكەن كەزدە دە حالقىنا قايمىقپاي قاراي الادى ەكەن، حالقى دا ونى «كەزىندە سونداي جاقسى قىزمەت ەتىپ ەدى، جانى جايساڭ، قورمال باسشىمىز ەدى» دەپ قادىر تۇتىپ، تورىنەن ورىن بەرىپ سيلاي بىلەدى. ءسۇيتىپ ونداي باسشى قالىڭ بۇقارانىڭ قادىر تۇتار قاستەرلى اقساقالىنا اينالادى ەكەن.
قازىر جاسىرارى جوق، ءىشىنارا باسشىلاردىڭ مادەني ورەسى وتە تومەن، نەگىزى ءالسىز بولعاندىقتان، سىرت كوزگە ءوزىن قانشا پاراساتتى كورسەتىپ، جۇرت الدىندا مىقتى اتانۋعا تىرىسقانىمەن، بۇگىنگى جوعارى تەحنيكالى ينفورماتسيا داۋىرىنە، ءبىلىم ەكونوميكاسى زامانىنا ويداعىداي سايكەسە الماي جۇرگەنى، الەمدىك دامۋدىڭ بارلىق مۇمكىندىكتەرى جاراتىلعان تۇستا تەحنيكا تەتىگى سانالعان كومپيۋتەردىڭ ءتىلىن تولىق بىلمەيتىنى، عالامتوردان پايدالانا المايتىنى، ال حابارى بار دەگەن كۇندە دە، قارتا مەن كوكەك (qq) ويناۋدان ارى اسا المايتىنى، ءتىپتى، جانىنداعى قولفونىمەن دامىلسىز جاعالاسىپ، ادامدى قاراداي مەزى قىلاتىنى اركەز اشىندىرادى.
قورتىپ كەلگەندە، بۇگىنگى باسشىلارىمىز قاتارىندا بۇقارادان شىنايى قولداۋ تاپپاي، جورعالىقپەن جوعارىنىڭ كوڭىلىن تابۋ جولىندا ءوز ار-ۇجدانى تاپتالىپ جاتسا دا ەسكەرمەيتىن، بار اڭسارى ءوز تاعىن كوتەرۋمەن ابىگەرلەنىپ وتەتىن، جۇرت مۇددەسىن جاۋىرىنىنان ءبىر قاققانعا ساتاتىن اسىرە ءمانساپقور باسشىلار دا؛ ومىردە كوزدەگەن بەلگىلى مۇرات-ماقساتى جوق، ەسىل ءومىرىن جارامسىز قىلىقپەن قور ەتىپ وتكىزەتىن تالعامسىز، ءوز سالاۋاتىن ساقتاي الماي كوپكە كۇلكى بولىپ جۇرەتىن باسشىلار دا؛ «جامان اتقا جال بىتسە جانىنا تورسىق بايلاتپاس» دەگەندەي، استىنا تاق تيسە جەتكەن دەگەن وسى دەپ وتكەندەگىسىن ءبىراق ۇمىتاتىن، بۇرىنعى اعايىن-تۋعاندارىنا، دوس-جاراندارىنا وسقىرىنا قارايتىن، ەگەردە الگىلەردىڭ ءبىرى وعان جۇمىسى بولىپ ءسال جاقىنداسا، ولاردى «ۇيتەمىن-بۇيتەمىن، قارىق قىلامىن» دەپ الداپ، جالعان، بوياما قىلىققا سالىناتىن، قۇبىلمالى باسشىلار دا؛ «مەن ايتام، سەن تىڭدايسىڭ، ايتقانىم بويىنشا ءىس قىلاسىڭ، ايتپەگەندە قۇرتامىن، جويامىن!» دەپ وزىنىكىن ءار قاشان ءجون سانايتىن، شاش ال دەسە باس الۋعا دايىن تۇراتىن، كەۋدەمسوقتىقپەن جۇرتتىڭ وبالىنا قالىپ، قارعىس ارقالاپ، كوپتىڭ كوز جاسىنا قالىپ جۇرەتىن باسشىلار دا؛ زاڭ-تۇزىمگە سۇيەنىپ ءوز ۇقىق كولەمىندە قىزمەت ىستەي المايتىن، وزىمەن دارەجەلەستەردىڭ، ءتىپتى، دارەجەسى تومەندەردىڭ قاباعىنا قارايتىن، اۋەلى قولىنداعى دەسىن وزگەنى قويىپ، ءوزى ءۇشىن قىزمەت ەتتىرە بىلمەيتىن دارمەنسىز، «كۇشتىلەرىم ءسوز ايتسا، باس يزەيمىن شىبىنداپ، ءالسىزدىڭ ءسوزىن سالعىرتسىپ، شالا ۇعامىن قىرىنداپ...» دەپ ۇلى اباي ايتقانداي، وزىنەن جوعارىعا جاۋتاڭكوز، وزىنەن تومەنگە ءور كورىنۋگە قۇشتار، قۇر كەۋدە باسشىلار دا؛ ءسوزى مەن ارەكەتى سايكەسپەيتىن تۇرلاۋسىز، كوز اياسى تار، تۇيمەدەي ءىستى تۇيەدەيگە اينالدىرىپ، قاراداي اۋرە-سارساڭعا ءتۇسىپ توزىپ جۇرەتىن كۇيگەلەك باسشىلار دا؛ نە ءوز تىلىندە، نە وزگە تىلدە ءوز ويىن تولىق جەتكىزىپ بەرە المايتىن، اۋەلى وزگەلەر جازىپ بەرگەن ماتەريالدىڭ ءوزىن قارىپتاپ، دۇرىس وقي المايتىن، نە كاسىپتى، نە قوعامدىق، ساياسي اۋقىمدىق ماسەلەلەردى قاراپايىم بۇقاراعا جۇيەلى تۇسىندىرىپ بەرە المايتىن، ساندا بار، ساناتتا جوق، انشەيىن قۇر دالباسا، قارا شابىسپەن ءجۇرىپ جۇرتتى مەزى قىلاتىن باسشىلار دا بار.
ال باسشىلارىمىز قاتارىندا جوعارىداعىداي ەمەس، جۇرتتىڭ تاماشا قولداۋىنا يە بولىپ، ۇلكەندى قۇرمەتتەپ، كىشىنى ايالايتىن، قارا قىلدى قاق جارىپ، ادامدارعا تەڭ مامىلە جاسايتىن، بويىندا تاكاپارلىعى جوق، ادەپ-يبا، احلاق-مۇرالعا باي، باق-داۋلەتى اسىپ، تاسى ورگە دومالاسا دا جەلپ ەتىپ جەڭىلتەكتىك ەتپەيتىن سابىرلى باسشىلار دا؛ قاراپايىم حالىقتى ونەر-ءبىلىم، وقۋ-تاربيە، ەڭبەك-ىزدەنىس، تالپىنىسقا شاقىرىپ، ولاردى تاتۋ-ءتاتتى، مادەنيەتتى، جاراسىمدى، جاقسى تۇرمىس كەشىرۋگە جەتەلەپ، ەرشىمدى ءىس تىندىراتىن باسشىلار دا؛ ەلىم دەپ ەمىرەنىپ، حالقىم دەپ قامىعۋمەن وتەتىن، بەرەكە-بىرلىكشىل، اقىرىن ءجۇرىپ انىق باسۋ ارقىلى جۇرتىنا جاعاتىن سىپايى، كوپشىل، مەيىربان، ءادىل دە تۋراشىل، ومىردەن يگىلىكتەنەتىن نەسىبەسى مول باسشىلار دا؛ بۇقارانىڭ قۋانىشىمەن قايعىسىنا ورتاقتاسىپ، اۋەلى جوق-جىتىك، جەتىم-جەسىر، اۋرۋ-سىرقاۋ جاندارعا قارايلاسىپ، ولاردى قاناتىنىڭ استىنا الا جۇرەتىن قورمال، قايىرىمدى باسشىلار دا؛ ەلدىڭ جاقسىسى قايسى، جامانى كىم ەكەنىن ايقىن پارىقتاي الاتىن، مۇرالدى دا قابىلەتتى، سەرگەك، زەيىندى باسشىلار دا؛ شىرماۋىقشا شىرمالعان، كۇرمەۋى كوپ كۇردەلى ماسەلەنى اقىلمەن، سابىرمەن شەشە بىلەتىن، ءوزىن-ءوزى قاشقالاقتاماي مۇرال سوتىنا تارتا الاتىن، جانىن ارىنىڭ ساداقاسى ەتۋگە ايانبايتىن، ايتقان سەرتىنەن اينىمايتىن سەنىمدى، ءمانساپ، باق، بايلىققا ماستانبايتىن، ءارقاشان ءبىر قالىپتا جۇرەتىن سالقىن قاندى، سارابدال باسشىلار دا بار.
ويىمىزدى قورىتا كەلگەندە، از ايتساق تا، كوپ ايتساق تا، باسشى بولعان ادام ءبىرى-بىرىنەن اقىلعا لايىق ىزگى قاسيەتىمەن، ىسكەرلىگىمەن عانا پارىقتالادى، ارداقتالادى. قوعامدىق الەۋمەتتىك ورتا، قالىڭ قاۋىم ءار باسشىنىڭ كىسىلىك قاسيەتىنە ساي سول باسشىنىڭ شىنايى دۇرىس ۇكىمىن شىعارادى. ءارقاشان حالىق بەرگەن بيلىكتى حالىق مۇددەسى جولىندا قارا قىلدى قاق جارىپ، ادىلدىكپەن، ىسكەرلىكپەن جاقسى قىزمەت ەتتىرە بىلگەن باسشى عانا حالقىنىڭ شىنايى قاستەرلەۋىنە يە بولا الادى. ال ونىڭ كەرىسىنشە بولسا، بۇقارانىڭ داتتاۋىنا ۇشىرايدى. انە سوندىقتان دا باس بولۋ وڭاي، باسقارۋ قيىن دەمەكشىمىز.
” سوڭى “
اۆتوردىڭ قىزمەت ورنى: التاي ايماقتىق پارتيا مەكتەبى
كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
