ازامات، تاريحىڭدى تاني ءبىل
ىسپانديار سولتاش ۇلى
2013.09.25 16:29 كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى
{ ءارىپتىڭ ۇلكەن-كىشىلىگى كىشى ورتا ۇلكەن} باسىپ شىعارۋ
ۇلتىمىز ازاماتتارى جونىنەن ايتقاندا، ەڭ اۋەلى، ءوز ۇلتىنىڭ جالپى حالىقتىق بولمىسىن، ايتالىق، ءتىلىن، تاريحىن، مادەنيەتىن، سالت-ءداستۇرىن، ت.ب. ەرەكشەلىگىن ايقىن ۇعىنىپ الۋى، سونىمەن بىرگە، ونى وزىنە ابىروي سانايتىن شىنايى ۇلتتىق ماقتانىش سەزىمى، ءورشىل ۇلتتىق رۋحى بولۋعا ءتيىس. مىنە، بۇل ءبىر ازاماتتىڭ ۇلتتىق رۋحقا باي كىسىلىكتى، تولىمدى ۇلت ۋاكىلى بولۋىنىڭ باستى شارتى سانالادى. ءارقانداي ۇلتتىڭ حالىقتىق قاسيەتى مەن ۇلتتىق رۋحاني قۋاتىنىڭ كۇشتى-السىزدىگى سول ۇلت ۋاكىلدەرىنىڭ ءوزىن-ءوزى شىنايى تانۋى، باعالاۋى، ۇلت بولمىسىن قانىق ءبىلىپ قانىنا ءسىڭىرۋى نەگىزىندە قالىپتاسادى. بىلە بىلگەن جانعا ۇلى جاراتىلىستىڭ ۇلتىمىزعا سيلاعان نەسىبەسى جەتىپ ارتىلادى. ماسەلەنىڭ تەتىگى ءوز قۇندىلىقتارىمىزدى ءوزىمىز تانىپ، ونان جەرىنبەي، قادىرىنە جەتىپ يگىلىكتەنە بىلۋىمىزدە.
ۇلتتى ءسۇيۋ، ەڭ اۋەلى، انا ءتىلدى ارداقتاۋدان، تۇپكى تەگىن، تاريحىن، سالت-ءداستۇرىن تاني بىلۋدەن باستالادى. سونىڭ ىشىندە انا ءتىل ــ نەگىزدىڭ نەگىزى. ول ــ حالقىمىزدىڭ اتادان بالاعا، ۇرپاقتان-ۇرپاققا ميراس بولىپ جالعاستىرىپ كەلە جاتقان باعا جەتپەس رۋحاني بايلىعى. وندا ۇلتىمىزدىڭ كۇللى قاسيەتى، تاريحى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، مىنەز-قۇلقى قامتىلىپ جاتىر. سوندىقتان انا ءتىلدى ۇمىتۋ ــ بۇكىل اتا-بابالارىمىزدى، تاريحىمىزدى ۇمىتۋمەن، جوعالتۋمەن تەڭ.
قازىرگى وزگەرىسشەڭ ءومىردىڭ اسەرىنەن بە، جوق، حالىقارالىق، ەل ىشىندىك ءوزارا توعىسۋ مەن قوس ءتىلدى بولۋدىڭ ىقپالىنان با، ءوزى قازاق بولا تۇرا، ءوز تاريحىن، ءتىلىن، حالىقتىق قاسيەتىن قانىق بىلمەيتىن، ءوز ۇلتىن ءوزى قوراشسىناتىن، قازاق بولعانىن ءبىرتۇرلى نامىس سانايتىن ۇجدانسىز، رۋحسىز ۇرپاقتىڭ دا ءوسىپ كەلە جاتقاندىعىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بۇل ويىمىزعا دالەل بولار مىسالداردى بۇگىنگى ۇلتىمىز ومىرىنەن كەزىكتىرۋ تىم عاجاپتانارلىق جاعداي ەمەس.
بۇگىنگى ۇرپاق تاربيەلەۋ ىسىندە كىلەڭ ءوز تىلىندە وقۋ-وقىتۋى جالعاسپاعان جاعدايدا اتا-انالاردىڭ وتباسىندىق ءتالىم-تاربيەگە ايرىقشا ارقا سۇيەۋىنە تۋرا كەلەدى. سەبەبى، ۇرپاق ازسا، ەڭ اۋەلى، تاربيەسىزدىكتەن ازادى. سوندىقتان، بۇل جاعىنداعى ءمىندى، سەبەپ-سالداردى قوعامدىق تۇزىمنەن، سىرتقى ورتادان ىزدەستىرمەي، الدىمەن اعا ۇرپاق وزىمىزدەن، ءوزىمىزدىڭ وتباسىندىق ۇلتتىق رۋحاني تاربيەمىزدىڭ كەمشىل بولۋى سياقتى جاقتاردان قاراستىرعانىمىز ءجون.
قازىرگى تاڭدا اتا-انالاردىڭ وسەر ۇرپاعىنا ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن وتباسىندىق كەڭەستە جالىقپاي، ۇنەمى ءوز تىلىندە ايقىن ۇعىندىرىپ وتىرۋى ۇلتتىڭ كەلەشەك تاعدىرىنا ساياتىن ۇرىمتال تۇيىنگە اينالدى. ەگەر دە، ۇرپاعىڭىز قازىرگى مەكتەپ تاربيەسىمەن عانا بولىپ، وتباسىنا ورالعاندا ءوز تىلىندە سويلەمەسە، تاريحىن، سالت-ءداستۇرىن ۇعىنىپ بىلمەسە، وندا ونىڭ ءوز ۇلتتىق قاسيەتىنەن مۇلدەمگە ماحرۇم قالارى حاق. قازىر جاسىراتىنى جوق، قالا-قالاشىق جاستارى ىشىندە ءوزارا وزگە تىلدە سويلەسەتىندەردىڭ سانى، ءوز ءتىلىن بىلمەيتىندەردىڭ، ءتىپتى ءوز ءتىلىن بىلمەگەنى بىلاي تۇرسىن، ءوز تىلىندە سويلەۋدى نامىس سانايتىنداردىڭ قاتارى بارعان سايىن مولايىپ بارادى. مىنە، مۇنى قازىرگى ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق رۋحاني كۇيىنىڭ بىرتىندەپ ازىپ بارا جاتقاندىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى دەۋگە بولادى. ومىردە ءوز ۇلتىن شىنايى ءسۇيىپ، كۇللى قاسيەتىن ىشكى جان دۇنيەسىنە تەرەڭ سىڭىرە بىلگەن ازامات قانا ءوز حالقىنىڭ ناعىز مۇراگەرى بولا الادى. بۇل كۇندەرى جاستار ورتاسىندا تاربيەنى، كوبىنەسە، اتا-اناسىنان الماي، تەلەديدار مەن توراپتاسقان اقپارات ارنالارىنان، سان قيلى اسەرلەر ءوزارا توعىسقان توعىسپالى ورتادان العاندىعى سەبەپتى، ادامدى «اتتەگەن-اي» دەگىزەتىن وعاش قىلىقتار ۋاقىت وزعان سايىن مولايىپ بارادى.
حالقىمىزدىڭ «بالانى جاستان» دەگەن اتالى ءسوزى تەگىن ايتىلماعان. سەبەبى، بالا وڭى مەن سولىن، اق پەن قارانى ايقىن اجىراتىپ وتباسىنان ۇزاپ شىقپاي جاتىپ-اق، وعان ۇلتىمىزدىڭ كۇللى قۇندىلىقتارىنىڭ مۇلدە باسىم بولىگىن ۇعىندىرىپ ۇلگىرۋگە ابدەن بولادى. ماسەلە ءار وتباسىنىڭ بالا تاربيەلەۋ قۋاتىنا، اتادان جالعاسقان وتباسىندىق تاماشا داستۇرىنە، ءوز ۇرپاعىنىڭ ەرتەڭىنە بولعان جاۋاپكەرشىلىگىنە بايلانىستى. ءوز حالقىنا ءتان قوعامدىق ورتاسى جوق ەۆروپاداعى قازاقتاردىڭ ءوزى انا تىلىنەن ايرىلىپ قالماعانىن ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارىنان ەستىپ-ءبىلىپ ءجۇرمىز. «وتان وتباسىنان باستالادى» دەيدى اتامىز قازاق، ادامنىڭ ءوز شاڭىراعىندا العان تاربيەسى مەن ونەگەسى ونىڭ تۇتاس عۇمىرىنا جەتەرلىك رۋحاني ازىق بولا الادى.
ادامدى شىن مانىندە ادام ەتەتىن نارسە ــ تاربيە. «نە ەكسەڭ سونى وراسىڭ» دەمەكشى، ادام العاشىندا قانداي تاربيە قابىلداسا، سونداي باعىتتا داميتىنى ءسوزسىز. سانالى تىرشىلىك يەسى بولعان ادامدى بىلاي قويعاندا، جىلقى ەكەش جىلقى دا ءوز ۇيىرىنە ءوزى يە بولىپ، تۇتاستىعىن ساقتايدى. سوندىقتان وسەر ۇرپاقتى، الدىمەن، ءوز ورىسىنەن الشاقتاتپاي، ءوز تەگىنە، ءوز حالىقتىق قاسيەتىنە بەيىمدەۋ اعا ۇرپاقتىڭ ازاماتتىق بورىشى ەسەپتەلمەك.
ومىردە ءوز ۇلتىنا ءوزى قورلانا قارايتىن ۇجدانسىزدىق نىساي ــ ءاربىر ۇلت ۋاكىلىنىڭ ءوز ۇلتتىق بولمىسىن تانىپ-بىلمەۋىنەن تۋىندايتىن قۇبىلىس. ەگەر دە، مۇنداي كۇيگە تۇسكەن ازامات ءوز ءتىلى، تاريحى، سالت-ءداستۇرى، مادەنيەتى، حالىقتىق قاسيەتى، ارعى تەگى سياقتى جاقتاردان تولىق ساۋاتتى بولسا، ءوز حالقىنا ءوزى قورلانا قاراپ ونان جەرىنبەس ەدى. ۇلتىمىزدىڭ سان مىڭ جىلدىق تاريحقا يە بولىپ، ارعى اتا-بابالارىمىز جاڭا ەرادان بۇرىنعى ساق، عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى، قارلىق، سارمات، الان تايپالارىن نەگىز ەتكەن، باي مادەنيەتى، كوركەم دە ايشىقتى، ءيىرىم دە يكەمدى ءتىلى بار بايىرعى ۇلتتاردىڭ ءبىرى بولۋى ءبىزدىڭ ماقتانۋىمىزعا تاتىماي ما؟ ەلىمىز جونىنەن ايتقاندا، قازاق ۇلتى مادەني ورەسى جاعىنان 60 جىلدان بەرى ورتالىقتا اقپارات، باسپا ءسوز مەكەمەسى قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان العاشقى 5 از ۇلتتىڭ ءبىرى بولۋى ماقتانۋىمىزعا تاتىماي ما؟ وتكەن بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا دۇنيە جانە ەلىمىزدەگى ارحەولوگيا، تاريح عالىمدارى «التايدى ادامزاتتىڭ ەجەلگى قار شاڭعى مەكەنى» دەپ تۇراقتاندىردى. ولار جارتاس سۋرەتتەرىنە نەگىزدەلىپ، جاڭا ەرادان 8 مىڭ جىل ىلگەرى التاي وڭىرىندە ادامدار قار شاڭعىنى ىستەتكەندىگىن، ونى بەرتىنگى كوشپەندى حالىقتاردىڭ ارعى اتا-بابالارى تۇتىنعاندىعىن دالەلدەپ شىقتى. سول كوشپەندى حالىقتاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى ءبىز بولعانىمىز ماقتانۋىمىزعا تاتىماي ما؟ ادامزات تاريحىندا وسىدان 6 مىڭ جىل ىلگەرى جىلقى تۇلىگىن ءبىرىنشى بولىپ قولعا ۇيرەتكەن قازاقتى قۇراعان رۋ-تايپالار بولعانى، جاڭا ەرانىڭ 7-، 8-عاسىرلارىندا تاسقا ويىلىپ جازىلعان ورحون، ەنيسەي، تالاس تاس جازۋلارى مەن جاڭا ەرادان 400 ــ500 جىل ىلگەرى جەر استىنا كومىلگەن «التىن ادامنىڭ» الماتىنىڭ جانىنداعى ەسىك قورعاننان تابىلۋى قازاق تاريحىن 4 ــ 5 مىڭ جىلدىق تاريحقا يە ەتۋى ماقتانۋىمىزعا تاتىماي ما؟ جاڭا ەرانىڭ 6-، 7-عاسىرلارىندا دانا-ءدانىشپان اتالعان اقىلگوي قورقىت سىندى بابامىزدىڭ بولعانى، ادامزات تاريحىندا اريستوتەلدەن كەيىنگى ەكىنشى اعا ۇستاز اتالعان ەنسيكلوپەديك عالىم ءابۋناسىر ءال-فارابي (870ــ950) سىندى ۇلى عۇلامالارىمىزدىڭ بولۋى، ارتىنا «شيپاگەرلىك بايان» اتتى ماڭگىلىك وشپەس مۇرا قالدىرعان وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلى (1388-1478) بابامىزدىڭ بولۋى، دالا ءدانىشپاندارى ــ اسان قايعى، بۇقار، اقتانبەردى جىراۋ سىندى كوشپەندى حالىقتىڭ كورەگەن كوسەمدەرىنىڭ بولعانى، تولە ءبي (1663-1756-جىلدارى)، قازبەك ءبي (1667-1764-جىلدارى)، ايتەكە ءبي (1644-1700-جىلدارى) سىندى اقىلگوي، شەشەن-شەجىرە ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ بولۋى ماقتانۋىمىزعا تاتىماي ما؟ بەرتىنگى اباي، مۇحتار سىندى الەمگە ايگىلى پاراسات يەلەرىنىڭ بولۋى، ەستە جوق ەسكى زاماندارداعى ەرتوستىك، الپامىس، قوبىلاندى باتىرلارىمىزدى ايتپاعاندا، بەرتىنگى جوڭعار شاپقىنشىلىعى تۇسىندا ءومىر سۇرگەن قابانباي، بوگەنباي، جانىبەك سىندى باتىرلارىمىزدىڭ بولعانى، قازاق دالاسىندا تالاي مىڭ جىلدىق تاريحقا يە وتىرار، تۇركىستان، سىعاناق، جەنت، تاراز، مەرەكە، ساۋران، سارايشىق، قازىعۇرت، قۇلان، سوزاق، شىمكەنت، ەكى وگىز، المالى، بەسبالىق قاتارلى 500 گە جۋىق ۇلكەندى-كىشىلى قالالاردىڭ بولعانى ماقتانۋىمىزعا تاتىماي ما؟ ارينە، بۇل بۇلتارتپاس تاريحي دەرەكتەرگە رەالدىق تۇرعىدان شىنايى وي جۇگىرتسەك، مىنە بۇلار ءبىزدىڭ ماقتانۋىمىزعا ابدەن تاتيدى. قىسقاسى، ەرتىس پەن ەدىلدىڭ، ارقا مەن الاتاۋدىڭ اراسىنداعى ۇلان-قايىر اتىراپتى سان مىڭ جىل اتا قونىس، التىن بەسىك ەتىپ، ات تۇياعىمەن دۇبىرلەتىپ ءومىر كەشكەن ۇلى حالىقتىڭ ۇرپاعى بولعانىمىز ماقتانۋىمىزعا ابدەن تاتيدى!
جاڭا ەرادان مىڭ جىل ىلگەرى ىرگەسىن قالاپ كوركەيگەن، بەرتىن 1219-جىلى شىڭعىس حاننىڭ جاۋلاۋىمەن كۇلگە اينالىپ كۇيرەگەن وتىرارداي الەمگە ايگىلى قالامىزدىڭ بولعانى «قازاقتار وتىرىقتى بولىپ قالا سالماعان، ەگىنشىلىكپەن اينالىسپاعان، وركەنيەت قۇرماعان، جابايى، كوشپەندى حالىق بولىپ ءومىر وتكىزگەن» دەپ قارايتىن تار ءورىستى، تاياز تۇسىنىكتەگى ادامدارعا «قازاق وتىرىقتى ەل بولماسا، وتىرار دەگەن قالاسى بولار ما ەدى؟» دەپ تۇرعان جوق پا؟!
قازاق ۇلتى وزگە جۇرتتان نەسىمەن وزگەشەلەنەدى؟ ارينە، وزگە جۇرتقا ۇقسامايتىن وزگەشە ءتىلى، سالت-ءداستۇرى، مادەنيەتى، تاريحى قاتارلىلارمەن، ايتالىق، «اققۋ» سياقتى جان بالاسىن تەبىرەنتەتىن وبرازدى، سىرشىل كۇيلەرىمەن، «اعاجاي» سياقتى اسەرلى اندەرىمەن، «قوبىلاندى» سياقتى قوماقتى جىرلارىمەن، «قاراجورعا» سياقتى حالىقتىق بيلەرىمەن، تىم ەرەكشە قوناقجاي حالىقتىق قاسيەتىمەن، ۇيىنە كىرگەن جىلاندى دا ولتىرمەيتىن وسكەلەڭ ەكولوگيالىق ساناسىمەن، ت.ب. وزگە جۇرتتا جوق وزگەشە ۇلتتىق بولمىسىمەن ەرەكشەلەنەدى.
ەندەشە جاستارىمىز ءوز ۇلتتىق بولمىسىن ايقىن تانىپ، وزىمىزگە ءتان ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدەن، كۇللى قاسيەتىمىزدەن كوز جازىپ، اداسىپ قالماعانى وڭ. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، حالقىمىز ــ ۇزاق تاريحقا، باي مادەنيەتكە، ايشىقتى كوركەم تىلگە يە، ىزگى، يناباتتى، ءداستۇرشىل حالىق. ۇلتىمىزدىڭ وسى قاسيەتىن ساقتاپ، قورعاپ، وعان مۇراگەرلىك ەتىپ، ونى ونان ارى دامىتۋ ــ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ بورىشى. بۇل جاعىندا پارتيا مەن ۇكىمەتىمىز ەجەلدەن بەرى ەلىمىزدەگى بارلىق ۇلتقا باستان-اياق ءتىلىڭدى، تاريحىڭدى، سالت-ءداستۇرىڭدى، مادەنيەتىڭدى قورعا، ساقتا، ونى ونان ارى كوركەيت، دامىت دەپ سان قايتارا دارىپتەپ وتىرعانى، استە، ۇلتتىق بولمىسىڭنان بەزىن، ونى توزدىر، جوعالت دەپ وتىرماعانى اقيقات.
سوندا بىلايعى تۇستا ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى ــ پارتيا مەن ۇكىمەتىمىز تۋراشىلدىقپەن ورتاعا قويىپ وتىرعان دارىپتەمەلەردىڭ ءمانىن جەتە ءتۇسىنىپ، ونى ۇگىتتەپ، دايەكتى تياناقتاندىرىپ، ۇلت يگىلىگىنە جاراتا بىلۋىمىزدە. بۇل مىندەتتى شىنايى ورىنداۋ قازىرگى قوعامىمىزدىڭ ءار سالا، ءار شەبىندە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن بارلىق ۇلتىمىز ۋاكىلدەرىنىڭ ازاماتتىق بورىشى بولماق. سوندىقتان، ۇلت تاعدىرىنا ساياتىن ۇرپاق تاربيەلەۋ ىسىندە وتباسى تاربيەسىن ماڭداي الدى ورىنعا قويىپ، مەيلى قانداي جاعداي بولسا دا ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدەن، حالىقتىق قاسيەتتەرىمىزدەن، باعالى قۇندىلىقتارىمىزدان ايرىلىپ، اداسىپ قالماۋىمىز قاجەت. ءسوز سوڭىندا جاستارىمىزعا «بىلە بىلسەڭ قازاق، استە، قور حالىق ەمەس، زور حالىق. سوندىقتاندا ۇلتىڭدى شىنايى سۇيگىڭ كەلسە، تىلىڭنەن بەزىنبە، تەگىڭدى تانى، تاريحىڭدى ءبىل، سالت-ءداستۇرىڭدى ارداقتا» دەمەكشىمىز.
”سوڭى“
اۆتوردىڭ قىزمەت ورنى: التاي ايماقتىق پارتيا مەكتەبى
كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
ۇلتتى ءسۇيۋ، ەڭ اۋەلى، انا ءتىلدى ارداقتاۋدان، تۇپكى تەگىن، تاريحىن، سالت-ءداستۇرىن تاني بىلۋدەن باستالادى. سونىڭ ىشىندە انا ءتىل ــ نەگىزدىڭ نەگىزى. ول ــ حالقىمىزدىڭ اتادان بالاعا، ۇرپاقتان-ۇرپاققا ميراس بولىپ جالعاستىرىپ كەلە جاتقان باعا جەتپەس رۋحاني بايلىعى. وندا ۇلتىمىزدىڭ كۇللى قاسيەتى، تاريحى، تۇرمىس-تىرشىلىگى، مىنەز-قۇلقى قامتىلىپ جاتىر. سوندىقتان انا ءتىلدى ۇمىتۋ ــ بۇكىل اتا-بابالارىمىزدى، تاريحىمىزدى ۇمىتۋمەن، جوعالتۋمەن تەڭ.
قازىرگى وزگەرىسشەڭ ءومىردىڭ اسەرىنەن بە، جوق، حالىقارالىق، ەل ىشىندىك ءوزارا توعىسۋ مەن قوس ءتىلدى بولۋدىڭ ىقپالىنان با، ءوزى قازاق بولا تۇرا، ءوز تاريحىن، ءتىلىن، حالىقتىق قاسيەتىن قانىق بىلمەيتىن، ءوز ۇلتىن ءوزى قوراشسىناتىن، قازاق بولعانىن ءبىرتۇرلى نامىس سانايتىن ۇجدانسىز، رۋحسىز ۇرپاقتىڭ دا ءوسىپ كەلە جاتقاندىعىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى. بۇل ويىمىزعا دالەل بولار مىسالداردى بۇگىنگى ۇلتىمىز ومىرىنەن كەزىكتىرۋ تىم عاجاپتانارلىق جاعداي ەمەس.
بۇگىنگى ۇرپاق تاربيەلەۋ ىسىندە كىلەڭ ءوز تىلىندە وقۋ-وقىتۋى جالعاسپاعان جاعدايدا اتا-انالاردىڭ وتباسىندىق ءتالىم-تاربيەگە ايرىقشا ارقا سۇيەۋىنە تۋرا كەلەدى. سەبەبى، ۇرپاق ازسا، ەڭ اۋەلى، تاربيەسىزدىكتەن ازادى. سوندىقتان، بۇل جاعىنداعى ءمىندى، سەبەپ-سالداردى قوعامدىق تۇزىمنەن، سىرتقى ورتادان ىزدەستىرمەي، الدىمەن اعا ۇرپاق وزىمىزدەن، ءوزىمىزدىڭ وتباسىندىق ۇلتتىق رۋحاني تاربيەمىزدىڭ كەمشىل بولۋى سياقتى جاقتاردان قاراستىرعانىمىز ءجون.
قازىرگى تاڭدا اتا-انالاردىڭ وسەر ۇرپاعىنا ءوزىنىڭ كىم ەكەندىگىن وتباسىندىق كەڭەستە جالىقپاي، ۇنەمى ءوز تىلىندە ايقىن ۇعىندىرىپ وتىرۋى ۇلتتىڭ كەلەشەك تاعدىرىنا ساياتىن ۇرىمتال تۇيىنگە اينالدى. ەگەر دە، ۇرپاعىڭىز قازىرگى مەكتەپ تاربيەسىمەن عانا بولىپ، وتباسىنا ورالعاندا ءوز تىلىندە سويلەمەسە، تاريحىن، سالت-ءداستۇرىن ۇعىنىپ بىلمەسە، وندا ونىڭ ءوز ۇلتتىق قاسيەتىنەن مۇلدەمگە ماحرۇم قالارى حاق. قازىر جاسىراتىنى جوق، قالا-قالاشىق جاستارى ىشىندە ءوزارا وزگە تىلدە سويلەسەتىندەردىڭ سانى، ءوز ءتىلىن بىلمەيتىندەردىڭ، ءتىپتى ءوز ءتىلىن بىلمەگەنى بىلاي تۇرسىن، ءوز تىلىندە سويلەۋدى نامىس سانايتىنداردىڭ قاتارى بارعان سايىن مولايىپ بارادى. مىنە، مۇنى قازىرگى ۇرپاقتىڭ ۇلتتىق رۋحاني كۇيىنىڭ بىرتىندەپ ازىپ بارا جاتقاندىعىنىڭ ءبىر كورىنىسى دەۋگە بولادى. ومىردە ءوز ۇلتىن شىنايى ءسۇيىپ، كۇللى قاسيەتىن ىشكى جان دۇنيەسىنە تەرەڭ سىڭىرە بىلگەن ازامات قانا ءوز حالقىنىڭ ناعىز مۇراگەرى بولا الادى. بۇل كۇندەرى جاستار ورتاسىندا تاربيەنى، كوبىنەسە، اتا-اناسىنان الماي، تەلەديدار مەن توراپتاسقان اقپارات ارنالارىنان، سان قيلى اسەرلەر ءوزارا توعىسقان توعىسپالى ورتادان العاندىعى سەبەپتى، ادامدى «اتتەگەن-اي» دەگىزەتىن وعاش قىلىقتار ۋاقىت وزعان سايىن مولايىپ بارادى.
حالقىمىزدىڭ «بالانى جاستان» دەگەن اتالى ءسوزى تەگىن ايتىلماعان. سەبەبى، بالا وڭى مەن سولىن، اق پەن قارانى ايقىن اجىراتىپ وتباسىنان ۇزاپ شىقپاي جاتىپ-اق، وعان ۇلتىمىزدىڭ كۇللى قۇندىلىقتارىنىڭ مۇلدە باسىم بولىگىن ۇعىندىرىپ ۇلگىرۋگە ابدەن بولادى. ماسەلە ءار وتباسىنىڭ بالا تاربيەلەۋ قۋاتىنا، اتادان جالعاسقان وتباسىندىق تاماشا داستۇرىنە، ءوز ۇرپاعىنىڭ ەرتەڭىنە بولعان جاۋاپكەرشىلىگىنە بايلانىستى. ءوز حالقىنا ءتان قوعامدىق ورتاسى جوق ەۆروپاداعى قازاقتاردىڭ ءوزى انا تىلىنەن ايرىلىپ قالماعانىن ءتۇرلى اقپارات قۇرالدارىنان ەستىپ-ءبىلىپ ءجۇرمىز. «وتان وتباسىنان باستالادى» دەيدى اتامىز قازاق، ادامنىڭ ءوز شاڭىراعىندا العان تاربيەسى مەن ونەگەسى ونىڭ تۇتاس عۇمىرىنا جەتەرلىك رۋحاني ازىق بولا الادى.
ادامدى شىن مانىندە ادام ەتەتىن نارسە ــ تاربيە. «نە ەكسەڭ سونى وراسىڭ» دەمەكشى، ادام العاشىندا قانداي تاربيە قابىلداسا، سونداي باعىتتا داميتىنى ءسوزسىز. سانالى تىرشىلىك يەسى بولعان ادامدى بىلاي قويعاندا، جىلقى ەكەش جىلقى دا ءوز ۇيىرىنە ءوزى يە بولىپ، تۇتاستىعىن ساقتايدى. سوندىقتان وسەر ۇرپاقتى، الدىمەن، ءوز ورىسىنەن الشاقتاتپاي، ءوز تەگىنە، ءوز حالىقتىق قاسيەتىنە بەيىمدەۋ اعا ۇرپاقتىڭ ازاماتتىق بورىشى ەسەپتەلمەك.
ومىردە ءوز ۇلتىنا ءوزى قورلانا قارايتىن ۇجدانسىزدىق نىساي ــ ءاربىر ۇلت ۋاكىلىنىڭ ءوز ۇلتتىق بولمىسىن تانىپ-بىلمەۋىنەن تۋىندايتىن قۇبىلىس. ەگەر دە، مۇنداي كۇيگە تۇسكەن ازامات ءوز ءتىلى، تاريحى، سالت-ءداستۇرى، مادەنيەتى، حالىقتىق قاسيەتى، ارعى تەگى سياقتى جاقتاردان تولىق ساۋاتتى بولسا، ءوز حالقىنا ءوزى قورلانا قاراپ ونان جەرىنبەس ەدى. ۇلتىمىزدىڭ سان مىڭ جىلدىق تاريحقا يە بولىپ، ارعى اتا-بابالارىمىز جاڭا ەرادان بۇرىنعى ساق، عۇن، ءۇيسىن، قاڭلى، قارلىق، سارمات، الان تايپالارىن نەگىز ەتكەن، باي مادەنيەتى، كوركەم دە ايشىقتى، ءيىرىم دە يكەمدى ءتىلى بار بايىرعى ۇلتتاردىڭ ءبىرى بولۋى ءبىزدىڭ ماقتانۋىمىزعا تاتىماي ما؟ ەلىمىز جونىنەن ايتقاندا، قازاق ۇلتى مادەني ورەسى جاعىنان 60 جىلدان بەرى ورتالىقتا اقپارات، باسپا ءسوز مەكەمەسى قىزمەت ىستەپ كەلە جاتقان العاشقى 5 از ۇلتتىڭ ءبىرى بولۋى ماقتانۋىمىزعا تاتىماي ما؟ وتكەن بىرنەشە جىلدىڭ الدىندا دۇنيە جانە ەلىمىزدەگى ارحەولوگيا، تاريح عالىمدارى «التايدى ادامزاتتىڭ ەجەلگى قار شاڭعى مەكەنى» دەپ تۇراقتاندىردى. ولار جارتاس سۋرەتتەرىنە نەگىزدەلىپ، جاڭا ەرادان 8 مىڭ جىل ىلگەرى التاي وڭىرىندە ادامدار قار شاڭعىنى ىستەتكەندىگىن، ونى بەرتىنگى كوشپەندى حالىقتاردىڭ ارعى اتا-بابالارى تۇتىنعاندىعىن دالەلدەپ شىقتى. سول كوشپەندى حالىقتاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى ءبىز بولعانىمىز ماقتانۋىمىزعا تاتىماي ما؟ ادامزات تاريحىندا وسىدان 6 مىڭ جىل ىلگەرى جىلقى تۇلىگىن ءبىرىنشى بولىپ قولعا ۇيرەتكەن قازاقتى قۇراعان رۋ-تايپالار بولعانى، جاڭا ەرانىڭ 7-، 8-عاسىرلارىندا تاسقا ويىلىپ جازىلعان ورحون، ەنيسەي، تالاس تاس جازۋلارى مەن جاڭا ەرادان 400 ــ500 جىل ىلگەرى جەر استىنا كومىلگەن «التىن ادامنىڭ» الماتىنىڭ جانىنداعى ەسىك قورعاننان تابىلۋى قازاق تاريحىن 4 ــ 5 مىڭ جىلدىق تاريحقا يە ەتۋى ماقتانۋىمىزعا تاتىماي ما؟ جاڭا ەرانىڭ 6-، 7-عاسىرلارىندا دانا-ءدانىشپان اتالعان اقىلگوي قورقىت سىندى بابامىزدىڭ بولعانى، ادامزات تاريحىندا اريستوتەلدەن كەيىنگى ەكىنشى اعا ۇستاز اتالعان ەنسيكلوپەديك عالىم ءابۋناسىر ءال-فارابي (870ــ950) سىندى ۇلى عۇلامالارىمىزدىڭ بولۋى، ارتىنا «شيپاگەرلىك بايان» اتتى ماڭگىلىك وشپەس مۇرا قالدىرعان وتەيبويداق تىلەۋقابىل ۇلى (1388-1478) بابامىزدىڭ بولۋى، دالا ءدانىشپاندارى ــ اسان قايعى، بۇقار، اقتانبەردى جىراۋ سىندى كوشپەندى حالىقتىڭ كورەگەن كوسەمدەرىنىڭ بولعانى، تولە ءبي (1663-1756-جىلدارى)، قازبەك ءبي (1667-1764-جىلدارى)، ايتەكە ءبي (1644-1700-جىلدارى) سىندى اقىلگوي، شەشەن-شەجىرە ۇلى تۇلعالارىمىزدىڭ بولۋى ماقتانۋىمىزعا تاتىماي ما؟ بەرتىنگى اباي، مۇحتار سىندى الەمگە ايگىلى پاراسات يەلەرىنىڭ بولۋى، ەستە جوق ەسكى زاماندارداعى ەرتوستىك، الپامىس، قوبىلاندى باتىرلارىمىزدى ايتپاعاندا، بەرتىنگى جوڭعار شاپقىنشىلىعى تۇسىندا ءومىر سۇرگەن قابانباي، بوگەنباي، جانىبەك سىندى باتىرلارىمىزدىڭ بولعانى، قازاق دالاسىندا تالاي مىڭ جىلدىق تاريحقا يە وتىرار، تۇركىستان، سىعاناق، جەنت، تاراز، مەرەكە، ساۋران، سارايشىق، قازىعۇرت، قۇلان، سوزاق، شىمكەنت، ەكى وگىز، المالى، بەسبالىق قاتارلى 500 گە جۋىق ۇلكەندى-كىشىلى قالالاردىڭ بولعانى ماقتانۋىمىزعا تاتىماي ما؟ ارينە، بۇل بۇلتارتپاس تاريحي دەرەكتەرگە رەالدىق تۇرعىدان شىنايى وي جۇگىرتسەك، مىنە بۇلار ءبىزدىڭ ماقتانۋىمىزعا ابدەن تاتيدى. قىسقاسى، ەرتىس پەن ەدىلدىڭ، ارقا مەن الاتاۋدىڭ اراسىنداعى ۇلان-قايىر اتىراپتى سان مىڭ جىل اتا قونىس، التىن بەسىك ەتىپ، ات تۇياعىمەن دۇبىرلەتىپ ءومىر كەشكەن ۇلى حالىقتىڭ ۇرپاعى بولعانىمىز ماقتانۋىمىزعا ابدەن تاتيدى!
جاڭا ەرادان مىڭ جىل ىلگەرى ىرگەسىن قالاپ كوركەيگەن، بەرتىن 1219-جىلى شىڭعىس حاننىڭ جاۋلاۋىمەن كۇلگە اينالىپ كۇيرەگەن وتىرارداي الەمگە ايگىلى قالامىزدىڭ بولعانى «قازاقتار وتىرىقتى بولىپ قالا سالماعان، ەگىنشىلىكپەن اينالىسپاعان، وركەنيەت قۇرماعان، جابايى، كوشپەندى حالىق بولىپ ءومىر وتكىزگەن» دەپ قارايتىن تار ءورىستى، تاياز تۇسىنىكتەگى ادامدارعا «قازاق وتىرىقتى ەل بولماسا، وتىرار دەگەن قالاسى بولار ما ەدى؟» دەپ تۇرعان جوق پا؟!
قازاق ۇلتى وزگە جۇرتتان نەسىمەن وزگەشەلەنەدى؟ ارينە، وزگە جۇرتقا ۇقسامايتىن وزگەشە ءتىلى، سالت-ءداستۇرى، مادەنيەتى، تاريحى قاتارلىلارمەن، ايتالىق، «اققۋ» سياقتى جان بالاسىن تەبىرەنتەتىن وبرازدى، سىرشىل كۇيلەرىمەن، «اعاجاي» سياقتى اسەرلى اندەرىمەن، «قوبىلاندى» سياقتى قوماقتى جىرلارىمەن، «قاراجورعا» سياقتى حالىقتىق بيلەرىمەن، تىم ەرەكشە قوناقجاي حالىقتىق قاسيەتىمەن، ۇيىنە كىرگەن جىلاندى دا ولتىرمەيتىن وسكەلەڭ ەكولوگيالىق ساناسىمەن، ت.ب. وزگە جۇرتتا جوق وزگەشە ۇلتتىق بولمىسىمەن ەرەكشەلەنەدى.
ەندەشە جاستارىمىز ءوز ۇلتتىق بولمىسىن ايقىن تانىپ، وزىمىزگە ءتان ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدەن، كۇللى قاسيەتىمىزدەن كوز جازىپ، اداسىپ قالماعانى وڭ. جوعارىدا ايتقانىمىزداي، حالقىمىز ــ ۇزاق تاريحقا، باي مادەنيەتكە، ايشىقتى كوركەم تىلگە يە، ىزگى، يناباتتى، ءداستۇرشىل حالىق. ۇلتىمىزدىڭ وسى قاسيەتىن ساقتاپ، قورعاپ، وعان مۇراگەرلىك ەتىپ، ونى ونان ارى دامىتۋ ــ بۇگىنگى ۇرپاقتىڭ بورىشى. بۇل جاعىندا پارتيا مەن ۇكىمەتىمىز ەجەلدەن بەرى ەلىمىزدەگى بارلىق ۇلتقا باستان-اياق ءتىلىڭدى، تاريحىڭدى، سالت-ءداستۇرىڭدى، مادەنيەتىڭدى قورعا، ساقتا، ونى ونان ارى كوركەيت، دامىت دەپ سان قايتارا دارىپتەپ وتىرعانى، استە، ۇلتتىق بولمىسىڭنان بەزىن، ونى توزدىر، جوعالت دەپ وتىرماعانى اقيقات.
سوندا بىلايعى تۇستا ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى ــ پارتيا مەن ۇكىمەتىمىز تۋراشىلدىقپەن ورتاعا قويىپ وتىرعان دارىپتەمەلەردىڭ ءمانىن جەتە ءتۇسىنىپ، ونى ۇگىتتەپ، دايەكتى تياناقتاندىرىپ، ۇلت يگىلىگىنە جاراتا بىلۋىمىزدە. بۇل مىندەتتى شىنايى ورىنداۋ قازىرگى قوعامىمىزدىڭ ءار سالا، ءار شەبىندە قىزمەت اتقارىپ جۇرگەن بارلىق ۇلتىمىز ۋاكىلدەرىنىڭ ازاماتتىق بورىشى بولماق. سوندىقتان، ۇلت تاعدىرىنا ساياتىن ۇرپاق تاربيەلەۋ ىسىندە وتباسى تاربيەسىن ماڭداي الدى ورىنعا قويىپ، مەيلى قانداي جاعداي بولسا دا ۇلتتىق ەرەكشەلىگىمىزدەن، حالىقتىق قاسيەتتەرىمىزدەن، باعالى قۇندىلىقتارىمىزدان ايرىلىپ، اداسىپ قالماۋىمىز قاجەت. ءسوز سوڭىندا جاستارىمىزعا «بىلە بىلسەڭ قازاق، استە، قور حالىق ەمەس، زور حالىق. سوندىقتاندا ۇلتىڭدى شىنايى سۇيگىڭ كەلسە، تىلىڭنەن بەزىنبە، تەگىڭدى تانى، تاريحىڭدى ءبىل، سالت-ءداستۇرىڭدى ارداقتا» دەمەكشىمىز.
”سوڭى“
اۆتوردىڭ قىزمەت ورنى: التاي ايماقتىق پارتيا مەكتەبى
كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
حابارلار
- ·بارسەلونا 1-4 ۇپايمەن رەال سوسيەداد كوماند…
- ·پاكيستاندا تۋىلعان جەر سىلكىنىسىندە تەڭىز …
- ·پاكيستاندا جەر سىلكىنىسىندە قازا بولعاندار…
- ·توراپ قارقىنى تەزدەپ، باعاسى ارزاندايدى
- ·كەنيا زۇڭتۇڭى لاڭكەستەردى جەڭگەندىگىن جاري…
- ·جۇڭگو توراپ قاسكەرلەرى ا ق ش - تىڭ ۇشقىشسى…
- ·قوعام حاۋىپسىزدىگى مينيسترلىگى شەتەلگە قاش…
- ·شينجياڭعا باعىتتامالى كومەكتەسۋ قىزمەتىنىڭ…
- ·ورتالىق ءتارتىپ تەكسەرۋ كوميتەتى باقىلاۋ م…
كوپ مەديا
ۇلتتىق مانەر
