بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى    
  • ورتالىق
  • ەل ءىشى
  • شينجياڭ
  • حالىقارا

سۋرەتتى حابار

حالىق تورابى>>ىسپانديار سولتاش ۇلى>>ماقالالار2

كوشپەندى ومىرگە قوش ايتۋ ءداۋىر تالابى

ىسپانديار سولتاش ۇلى

2014.01.06 14:58     كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى

  ۇلتىمىزدىڭ سان عاسىرعا جالعاسقان كوشپەندى ءومىرى قازىرگى تاڭدا تاريح ساحناسىنان بىرتىندەپ ءتۇسىپ بارادى. بىلايعى تۇستا ادامدار بۇرىنعى كوشپەندى تۇرمىسقا قانشا قيماستىقپەن قاراسا دا ول استە باياعىسىنداي بولا المايدى. مىنە بۇل ۋاقىت پەن كەڭىستىك سىندى قۇدىرەتتى كۇشتىڭ، تاريح اتتى ءادىل تورەشىنىڭ ادامدارعا سيلاعان رەالدىعى. ادامدار بۇل سوزسىزدىكتى ءارقاشان تۋرا ءتۇسىنۋى ءارى سانالى مويىنداۋى قاجەت. ادامزات قوعامىنىڭ قازىرگى دامۋ بەتالىسىنان قاراعاندا كوپ ساندى ادام اۋەلگىدەي كوشپەندى تىرلىك كەشۋدى قالامايتىندىعى بايقالۋدا. سول سەبەپتى كوشپەندىلەر مادەنيەتىن جاراتۋشى ءارى ونىڭ مۇراگەرى بولعان ۇلتىمىز جونىنەن ايتقاندا اتا كاسىبىمىز، ارقالى كاسىبىمىز بولعان كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانۋدا ءداستۇرلى ءوندىرىس تاسىلىمىزگە تۇبەگەيلى وزگەرىس جاساپ، ونى جاڭا زامانعا ساي ارلەندىرىپ جالعاستى يگىلىكتەنۋىمىزگە تۋرا كەلەدى.

  دەمەك، قازىر كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانۋدىڭ بىرتىندەپ قاتاردان قالۋىنا ءبىر جاعىنان حالىق سانىنىڭ قالىپتان تىس ارتۋى سالدارىنان مال جايىلىسى ەگىستىك جەرلەر مەن ەلدى مەكەندەرگە اينالىپ تارايا ءتۇسۋى سەبەپشى بولسا؛ ەندى ءبىرجاعىنان، ءتۇرلى جاراتىلىستىق اپاتتاردىڭ جىل وتكەن سايىن مولايىپ، ونان ارى اۋىرلاسا ءتۇسۋى دە زور اسەر ەتۋدە. بۇلارمەن قوسا قازىرگى جايىلىمداردان ءتۇرلى ساياحات ورىندارىن اشۋ، كەن قازۋ، ءىرى قۇرىلىس ورىندارىن سالۋ، قورشامالى قورىق رايوندارىن قۇرۋ سياقتىلاردا كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىنىڭ ءوندىرىس ورتاسىن ونان ارى تارايتا تۇسۋدە. قازىر، اۋەلى، كوپ ساندى وڭىرلەردە تولدەۋلىك-كۇزەۋلىك ورىندارى ءبىرجولاتا جوعالىپ، قىستاۋ مەن جايلاۋ سىندى 2 ماۋسىمدىق جايىلىس ورنى عانا قالعان. كەي جەرلەردە، ءتىپتى، كوش وتەتىن جولدىڭ ءوزى تابىلا بەرمەيتىن بولدى. بۇعان جايىلىمنىڭ مال تۇياعىنان باسقا سەبەپتەرمەن تۇياق كەستى بولۋىن قوسساڭىز ول دا ءوز الدىنا ۇلكەن ءبىر تاقىرىپ.

  ءسۇيتىپ، قازىر كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىمەن شۇعىلدانۋ ءىسى اۋەلگىدەي ادامى سيرەك، ءورىسى كەڭ جاراتىلىستىق ورتاعا جاراسىم تاپقانىمەن، قارىرگىدەي جەر كولەمى تارايا تۇسكەن زاماننىڭ كادەسىنە جاراۋدان قالىپ بارادى. وسى تۇرعىدان ايتقاندا، مالشىلاردىڭ وتىرىقتانۋى ەرتەمە-كەشپە ءبارىبىر جۇزەگە اساتىن، اۋەلى، مالشىلاردىڭ ەركىنە دە قاراماي اتقارىلاتىن بولادى. انە سوندىقتان الدا بولاتىن بۇل رەالدىقتى مالشىلار قاۋىمى كۇن ىلگەرى تولىق ۇعىنىپ، قازىرگى بار مۇمكىندىكتەردەن ايرىلماي تۇرعاندا تەز ارادا ىرگە تەۋىپ وتىرىقتانۋىنا تۋرا كەلەدى.

  وتىرىقتانۋ ــ مال شارۋاشىلىعىن وسىزامانداندىرۋدا ءسوزسىز باسىپ وتەتىن جول بولىپ قانا قويماي، تۇتاس ۇلتىمىزدىڭ، جۇيەدەن مالشىلار قاۋىمىنىڭ ءتۇرلى جاقتاردان دامۋدى قولعا كەلتىرىپ ەكونوميكالىق ءال-اۋقاتىن كوتەرۋىندەگى، باسقا تۋىسقان ۇلتتارعا تەڭەلۋىندەگى بىردەن-ءبىر تالعام ەسەپتەلەدى.

  شىندىعىنا كەلگەندە ۇلتىمىز قاۋىمى جوعارى دەڭگەيدە وتىرىقتانۋدى جۇزەگە اسىرماي تۇرىپ تۇبەگەيلى وڭالمايدى، ەڭسە كوتەرىپ وزگە ۇلت حالىقتارىمەن تەڭەسە المايدى. وسىناۋ جۇمباعى كوپ جۇمىر جەردە تەك كوشپەندى مال شارۋاشىلىعىنا سۇيەنىپ تىرشىلىك ەتەتىن ۇلت تا، ءوڭىر دە تىم نەكەن-ساياق. ولاردىڭ ىشىندە از سانداعىلارى مال شارۋاشىلىعىن نەگىز ەتىپ، سان سالالى كاسىپتەرگە جورىق جاساسا؛ كوپ سانداعىلارى ەگىنشىلىك وڭىرلەرگە وتىرىقتانۋعا ويىسقان نەمەسە ات باسىن قالا-قالاشىقتارعا تىرەپ باسقا تىرشىلىك تاسىلىنە ءتۇپ قوتارىلا بەت بۇرىس جاساعان. ەگەر ءبىز وزگە حالىقتار سياقتى دامۋدى تەز ارادا قولعا كەلتىرەمىز دەسەك، وندا باسقالار جاساعان تىرلىكتى بىزدە جاساۋىمىز، ءتىپتى، ولاردان اسىرۋعا قۇلشىنىس جاساۋىمىز قاجەت.

  شىندىعىن ايتقاندا، قازىرگى قازاق بۇرىنعى قازاق ەمەس. ەگەردە ماعان بىرەۋ «قازاق ۇلتىنىڭ ادامدى مارقايتار تۇستارى قايسى؟» دەپ سۇرار بولسا، مەن وعان، ەڭ اۋەلى، ۇلتىمىز ءومىرى وزگەردى، تۇتاس ومىرگە جاڭاشا كوزقاراسپەن قارايتىن جاڭا قازاقتار پايدا بولدى دەر ەدىم. وسى ءسوزىمىز دالەلدى بولۋ ءۇشىن تومەندەگىدەي وزگەرىستەردى ايتا كەتۋىمىزگە تۋرا كەلەدى: قازىر قازاق ازاماتتارى دا اۋەلگىدەي ۇيلەرىندە بوسقا قاراپ جاتپاي سان الۋان كاسىپتەردى ىرىقتىلىقپەن تاۋىپ ىستەپ شارۋاشىلىقتارىن شالقىتۋعا بەت تۇزەدى. مۇندا بىرەۋلەر اسحانا اشسا، ەندى بىرەۋلەر تىگىنحانا، كەستەحانا اشىپ جاتىر. بىرەۋلەر راسىمحانا، كومپيۋتەرحانا اشسا، تاعى بىرەۋلەر ءسۇتى مەن قۇرتىنا، قىمىزى مەن شۇباتىنا بازار ىزدەپ ايعايلاۋدا. بىرەۋلەر كوكونىس جانە جەمىس اعاشتارىن وسىرسە، ەندى بىرەۋلەر مەيمانحانا جانە ساياحات ورىندارىنا قىزمەت وتەپ قاربالاستىقتا؛ بىرەۋلەر شوفەرلىك جانە ماشينا جوندەۋ كاسىبىمەن شۇعىلدانسا، تاعى بىرەۋلەر اجارلاندىرۋ جانە شاشتارازىلىقتى كاسىپ ەتۋدە؛ بىرەۋلەر اعاششىلىق، تەمىرشىلىكپەن اينالىسسا، ەندى بىرەۋلەر قۇرىلىس سالىپ كاسىپتەنۋدە؛ بىرەۋلەر ءۇي قۇستارى مەن قويان، بۇعى، بۇلعىن، بال اراسىن باقسا، تاعى بىرەۋلەر مال بورداقىلاپ، قاساپشىلىق ىستەپ قاربالاستىقتا ءجۇر... مىنە وسىلايشا، بۇل كۇندەرى قوعامدىق ءومىردىڭ قاي سالاسىنان بولسا دا قازاق ازاماتتارى مەن ازاماتشالارىن كەزدەستىرۋگە بولاتىن بولادى. مىنە بۇل «باسقا تۇسسە باسپاقشىل» دەگەندەي ازاماتتارىمىزعا ءومىردىڭ ءوزى ۇيرەتكەن، تۇرمىس ءوزى سيلاعان رەالدىق دەۋگە بولادى. ءبىز وسىدان 30 جىل ىلگەرى «قازاق حالقى اق ساتۋدى ار، ساۋدا ىستەۋدى نامىس سانايدى» دەپ نالۋشى ەدىك. شۇكىرشىلىك، ەندى مىنە ازاماتتارىمىز ءبارىن دە ىستەيتىن بولدى.

  ادام ىستەگەندى، ادام ىستەيتىنى شىندىق. بىزدە كوپ جاعدايدا، مالشىلارعا قاراتا سان سالالى ونەر-بىلىمگە تاربيەلەپ جەتەلەۋ ءىسى تىم تەبىندى بولماي وتىر. بولعان كۇندە كوبىنەسە فورما جۇزىندە اتقارىلاتىندىقتان جۇعىمى دا دەرلىكتەي ەمەس. مالشىلار بۇقاراسىنىڭ حانزۋ ءتىلى ورەسىمەن زاڭ-ءتۇزىم كوزقاراسى كەمشىل بولعاندىقتان، سىرتقا شىعىپ جۇمىس ىستەۋدە كوپتەگەن كەدەرگىلەرگە جولىعۋدا. سونىمەن بىرگە، اۋىل جاستارىنىڭ تەحنيكالىق مەكتەپتەرگە قابىلدانۋى دا وتە سيرەك بولۋدا ءارى ورتا-ورتالاۋ مەكتەپ بىترگەن جاستاردىڭ سان سالىستىرماسى جىل سايىن ارتقاندىقتان، كاسىپتەنبەگەن جاس ەڭبەككۇشتەر دە ءۇستى-ۇستىنە مولايا تۇسۋدە.

  مالشىلار قاۋىمىنىڭ تۇرمىس دەڭگەيىن شىنايى جاقسارتۋ ءۇشىن، ەڭ الدىمەن ولاردى عىلىم-تەحنيكالىق ونەر-بىلىممەن جان-جاقتى تاربيەلەۋگە، جوعارىنىڭ ءتيىمدى زاڭ-ساياساتتارىن ءوز انا تىلىندە پارمەندى ۇگىتتەۋگە، اسىرەسە، ولارعا قاراتا يدەيانى ازات ەتىپ، كوزقاراستى جاڭالاۋ مازمۇنىنداعى ءتالىم-تاربيە قىزمەتىن ونان ارى كۇشەيتە تۇسۋگە تۋرا كەلەدى. ءسۇيتىپ، مالشىلار قاۋىمىنىڭ جالپى تۇلعالىق ساپاسىن جوعارىلاتىپ، ارتىق ەڭبەككۇشتەردى كاسىپورىندارمەن قۇرلىس-كەن رايوندارىنا، قالا-قالاشىقتارعا ويىستىرۋعا، سونداي-اق ولاردى تەحنيكالىق مەكتەپتەرگە مولىنان جىبەرىپ تاربيەلەپ، ەڭبەك قابىلەتىن جوعارى ورەگە كوتەرۋ ارقىلى دەربەس ءوز الدارىنا كاسىپتەندىرۋگە، ارتىق ەڭبەككۇشتەردى جوسپارلى، ۇيىمدى تۇردە سىرتقا شىعىپ كاسىپتەنۋگە باستاۋ قاجەت. سول ارقىلى مالشىلاردى ەرتەرەك كەدەيلىكتەن قۇتىلىپ اۋقاتتانۋعا جەبەۋ قىزمەتىن ونان ارى كۇشەيتە تۇسۋگە تۋرا كەلەدى.

  كەي جاعدايدا مالشىلار قاۋىمى وتىرىقتانۋعا نەگە مويىنسال بولمايدى؟ ولار كوشپەندى تۇرمىستى، جايلاۋدى نەگە اڭساي بەرەدى؟ بۇنى مالشىلاردىڭ وتىرىقتانۋى وتىرىقتاندىرۋدىڭ نەگىزگى ولشەمدەرىنە جەتپەگەندىگىنەن بولىپ وتىر دەپ ءبىر اۋىز سوزبەن قورتىندىلاۋعا بولادى. ەگەر مالشىلار قاۋىمى رايونىمىزدىڭ «ءۇشتى جەتكىزۋ (سۋ، ەلەكتر، جول جەتكىزۋ)، ءتورت بولۋ (ءۇيى، قورا-قالىتقىسى، جەم-شوپتىك جەرى، باۋ-باقشاسى بولۋ)، بەستى سايكەستىرۋ ولشەمى (تەحنيكالىق قىزمەت كورسەتۋ، وقۋ-اعارتۋ، مادەنيەت، دەنساۋلىق ساقتاۋ، پوچتا)» بويىنشا جوعارى دەڭگەيدە شىنايى وتىرىقتاناتىن بولسا، ياعني وتىرىقتانۋدىڭ بارلىق شارت-جاعدايى كەمەلدەنىپ مالشىلار دەر ۋاعىندا پايداسىن كورىپ، ەڭبەك جەمىسىن تاتسا وندا ولار كوش دەسەڭدە كوشپەي، وزدىگىنەن-اق جاپا-تارماعاي وتىرىقتانۋعا بەلسەندىلىك تانىتار ەدى. ءسوزدىڭ شىنى كەرەك، قازىر ءىشىنارا وڭىرلەردە مالشىلاردى وتىرىقتاندىرۋدى مالشىلارعا ءۇي سالىپ بەرۋ دەپ جالاڭ تۇسىنەتىن، كوز كۇلەگەيلەپ، فورماشىلدىققا بوي ۇراتىن، ءسۇيتىپ، سۋ قاينارىمەن قامتاماسىزداندىرىلمايتىن، ولشەمگە تولىمدى جەم-شوپتىك جەر بەرىلمەيتىن، بەرىلگەن كۇندە جەرى ەشتەمە ونبەيتىن سورتاڭ، قۇمايت، تاستاق، قاعىر-قۇنارسىز بولاتىن نەمەسە وتىرىقتانعان مالشىلارعا باسقالاي كاسىپ كوزى كورسەتىلىپ بەرىلمەيتىن جاعدايلار ءجۇز بەرۋدە. وسىدان بارىپ مالشىلار وتىرىقتانعان جەرىن «سورلىعا سورتاڭ جەر كەزىگەدى»، « سۋى، ءشوبى جوق قاعىر جەردە مالىمىز توپىراق جالاي ما؟»، «بۇنداي وتىرىقتانۋدان ابدەن مەز بولدىق، بۇل وتىرعان ءۇيىمىز بەيقۇت ءۇي ەمەس بەينەت ءۇي بولدى» دەپ كۇڭكىلدەپ جاقتىرمايتىن سوزدەردى تۋىنداتۋدا. قىسقاسى، ماسەلەنىڭ ءتۇيىنى، وتىرىقتاندىرۋ ۇعىمىندا ەمەس، وتىرىقتاندىرۋدىڭ وڭدى ناتيجە بەرمەي كەمەلسىز بولۋىندا، مالشىلاردىڭ وندىرستىك، تۇرمىستىق شارت-جاعدايىن شىنايى جاقسارتا الماۋىندا بولىپ وتىر. مالشىلارعا كۇنى ءوتىپ بارا جاتقان ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىن، كوشپەندى تۇرمىسىن، جايلاۋىن ساعىندىرىپ وتىرعان سەبەپتەر مىنە وسى.

  رايوىمىزدىڭ جەر ءتۇزىلىسى مەن اۋا رايىنىڭ ماۋسىمدىق وزگەرىسىنە ساي مۇلدە باسىم وڭىرلەردە تاريحتان بەرى مالشىلار مالىن قىستا قىستاۋدا، جازدا جايلاۋدا، كوكتەمدە كوكتەۋلىكتە، كۇزدە كۇزەۋلىكتە باعىپ كەلگەن ەدى. مۇنى ءارقايسى ءوڭىردىڭ وبيەكتيۆ شارت-جاعدايى بەلگىلەپ كەلگەن بولاتىن. ءاسىلى تار قورادا باققان مالمەن سالىستىرعاندا ءشوبى شۇيگىن، سۋى بال تابيعي ورتادا وسكەن مالدىڭ ەتى جۇرت قاشاندا تامسانا تاڭداي قاعىپ تۇتىناتىن جاسىل ازىقتىق بولاتىنى شىندىق. سوندىقتان مالشىلاردى شوعىرلى وتىرىقتاندىرعان كۇندە دە، ولاردىڭ جالعاستى جاز جايلاۋمەن، كوكتەم جانە كۇزگى مال وتارلارىنان ۇيلەسىمدى پايدالانۋىن شەكتەمەگەنىمىز ءجون. وتىرىقتانعان مالشىلار اۋەلگىدەي بالا-شاعاسىمەن ارتىنىپ-تارتىنىپ قوتارىلا كوشىپ جۇرمەي-اق، ءوز ىشتەرىنەن سالتتاپ شاعىن سەلبەستىك گرۋپپالارىنا ءبولىنىپ، كوشىپ قونۋعا يكەمدى قارا قوسپەن ءجۇرىپ مالدارىن ماۋسىم وزگەرىسىنە ساي جاز جايلاۋ جانە كۇز بەن كوكتەمدە وتار وڭىرلەرگە اپارىپ باقسا وندا تابيعي ورتادان پايدالانۋدىڭ ءونىمى جوعارى بولىپ، قارجىلىق شىعىندى تەجەۋگە ءتيىمدى كەلەتىنى ءسوزسىز.

  مالشىلاردى وتىرىقتاندىرۋ قىزمەتىنىڭ بارلىق بۋىندارى قاشاندا عىلمي ارنامەن جۇرگىزىلۋى ءتيىس. ۇيتكەنى ول ۇلتىمىزدىڭ شارۋاشىلىق جانە قوعامدىق ومىرىندەگى زور وزگەرىس بولعاندىقتان ول، ارينە، قىسقا ۋاقىتتا وڭاي-وسپاق تىندىم بولا سالمايدى. سوندىقتان مالشىلاردى وتىرىقتاندىرۋ بارىسىندا استە بارلىعىن ءبىر شىبىقپەن ايداماي، ءىس جۇزىندىك جاعدايدى شىعار ءتۇيىن ەتۋ، تۇتاس قىزمەتكە اپتىقپالىقپەن اسىرا سىلتەۋ نىسايلارى ارالاسپاي، ءارقاشان ۇيىمدى، ساتىلى، جوسپارلى، عىلمي جۇزگىلگەنى ابزال. ەگەردە مالشىلاردىڭ مال جاياتىن جەرىن ساياحات، كەن، ءتۇرلى كاسىپ اشۋ، قورىق رايوندارىن قۇرۋ سياقتىلارعا الۋعا ءتيىستى بولعان جاعدايدا ولاردىڭ بىلايعى تۇرمىستارىن ۇزاق ۋاقىت الاڭسىز وتكىزۋلەرىنە ويداعىداي شارت-جاعداي جاراتىلىپ بەرىلۋى ءتيىس.

  قىسقاسى، بارلىق ءتيىمدى شارت-جاعدايدى پايدالانا وتىرىپ مالشىلاردى عىلمي ولشەمدەرگە ساي جوعارى دەڭگەيدە وتىرىقتاندىرىپ ولارعا وتىرىقتانۋدىڭ ءدامىن شىنايى تاتىرۋىمىز قاجەت، سوندا عانا ولار «وتىرىقتانامىن دەپ شارت-جاعدايى كەمەلدەنبەگەن ورىندا توزعانشا، اۋەلگىدەي كەڭ ساحارامدا قويىمدى قۇرتتاپ، ايرانىمدى ۇرتتاپ ءومىر وتكىزە بەرگەنىم تىنىش ەكەن» دەپ، ءداستۇرلى شارۋاشىلىعىن ساعىنبايتىن، وتىرىقتانۋعا شىنايى ويىساتىن بولادى. ءبارىن ايت تا ءبىرىن ايت، تاعى دا قايتالايىق، ءتۇبى وتىرىقتانباي حالقىمىز تۇرمىسى تۇبەگەيلى وڭالمايدى، ۇيتكەنى تۇراقتى ەگىستىك جەر، سالىنعان زاۆود قۇرىلىسى سەكىلدى ەمەس، شۇبىرسا توزاتىن، جۇتاسا قىرىلاتىن ءتورت تۇلىك مال جونىنەن ايتقاندا، ەڭ قولايلى ورتا وتىرىقتانۋ. عىلىم-مادەنيەت پەن ونەر-ءبىلىم وشاعى دا شوعىرلانعان، وتىرىقتانعان جەرگە ورنايدى. مىنە بۇنى تاريح ءالى دە قاشان دالەلدەگەن شىندىق.

  ” سوڭى “

  اۆتوردىڭ قىزمەت ورنى: التاي ايماقتىق پارتيا مەكتەبى

  كەلۋ قاينارى: حالىق تورابى
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
 
  بۇل حابارعا باعاڭىز
  • 1. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
    2. قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
    3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
    4. ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.