بەتتى ساقتاۋ | باس بەت ەتۋ | حات ساندىعى | حابارلاسىڭىز | ءبىز تۋرالى جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى    
  • ورتالىق
  • ەل ءىشى
  • شينجياڭ
  • حالىقارا

سۋرەتتى حابار

حالىق تورابى>>دەربەس پاراقشا>>ىسپانديار سولتاش ۇلى>>ماقالالار3

نەمقۇرايدىلىق دەرتىنەن ايىعايىق

                      ىسپانديار سولتاش ۇلى  

2016.03.04 14:42     كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى

  نەمقۇرايدىلىق ــ ادام مىنەزىندەگى ۇنامسىز پيعىلداردىڭ ءبىرى. ونىڭ استارىندا تابانسىزدىق، ەرىنشەكتىك، ۇقىپسىزدىق، تالاپسىزدىق، جىگەرسىزدىك، جالتاقويلىق، يسالماستىق، وزگەگە يەك سۇيەۋ سياقتى كەرەناۋ قىلىقتار بۇعىنىپ جاتادى. ولاي بولسا ەندىگى وي ءورىسىمىز وسى تاقىرىپ جايلى بولماق.

  بايىرعى كوشپەندى ءومىرىمىز بەن ءداستۇرلى تۇرمىس ءتاسىلىمىز قالىپتاستىرعان ەڭ نەگىزگى ادەتتىڭ ءبىرى ــ بىرەر ىسكە كەلگەندە كوبىنەسە «وي، قۇداي ـ اي» دەپ وعان بەي-جاي، سالعىرت قارايتىنىمىز، كۇندەلىكتى كۇيكى تىرلىكپەن عانا بولىپ، «اشتان ءولىپ، كوشتەن قالىپ بارا جاتقان جوقپىن» دەپ «بارعا قاناعات، جوققا سالاۋات» ەتەتىن ادەتىمىز. مىنە بۇل ادەت قازىرگى باسەكەلى داۋىرگە مۇلدە جارامايدى. سوندىقتان ونان تۇبەگەيلى ارىلۋىمىز كەرەك.

  ادام بويىنداعى كەمىستىك جونىنەن ايتقاندا سالدارمەن كۇرەسپەي سەبەپپەن كۇرەسۋ وڭ ناتيجە بەرەدى. سول سەبەپتى ءبىز ەڭ اۋەلى ۇلتىمىزدىڭ دامۋىنا ورالعى بولىپ، ىستەگەن ءىسىن ىلگەرى باستىرماي وتىرعان نەمقۇرايدىلىق سىندى كەرەناۋ پيعىلدى تۇبەگەيلى جويۋعا جالپى ۇلت بولىپ قۇلشىنىس جاساۋىمىز ءتيىس. كوپ ءىسىمىزدىڭ ىلگەرى باسپاي، كەرەعار تارتۋىنىڭ ەڭ نەگىزگى سەبەبى وسى نەمقۇرايدىلىقتا جاتىر. ءبىز كەيدە زامان وزگەرگەنىن، قوعام دامىعانىن ەسكەرە بەرمەيمىز. جازدى جايدارى دەپ، بويدى كەڭگە تاستاپ، ونى ساۋىق-سايرانمەن وتكىزۋ، قىستى قىسىلشاڭ دەپ، ونى كوبىنەسە قيمىلسىز وتكىزۋ، قارىننىڭ قالىپتى توقتىعىن عانا قاناعات تۇتىپ، قامسىز تىرشىلىك ەتۋ قازاققا ءتان ءسىڭىستى ادەتكە اينالعان.

  جايشىلىقتا ادامداردىڭ ءبىر ىسكە قاراتا سالعىرت قاراۋى كوبىنەسە بىلمەستىگىنەن تۋىندامايدى، قايتا سول ءىستى كورىپ تۇرىپ كورمەستىككە سالىنۋىنان تۋىندايدى. بۇگىنگى تاڭدا ۇلتىمىز ومىرىندە ءتۇرلى كەلەڭسىزدىكتەرگە ارقاۋ بولىپ وتىرعان فاكتورلاردىڭ قاتارىندا ناق وسى نەمقۇرايدىلىقتىڭ الار ورنى وزگەشە. ول ادامداردىڭ ىستەگەن ءىسىن ىلگەرى باستىرماي ەكىنىڭ بىرىندە وپىق جەگىزەدى. ءبىراق ادامدار سونى بىلە تۇرا، تاعى ونداي ادەتتەن ارىلا الماي كەلەدى.

  جالپى ۇلتىمىز تۇرعىسىنان ايتقاندا، نەمقۇرايدىلىققا بوي الدىراتىن سەبەپتەر كوپ، سولاردىڭ ىشىندە ەڭ نەگىزگىلەردىڭ ءبىرى ــ ءوزىن ءوزى قور ساناۋ يدەياسى. ءبىزدىڭ ءىشىنارا ازاماتتارىمىز بىرەر قيىنداۋ ىسكە جولىققاندا «ءبىز ىستەي المايمىز، مۇنداي ءىستى ىستەۋدى ءبىزدىڭ ۇلتىمىزعا جازباعان» دەپ ءوز ۇلتىن وزگە ۇلتتان قور ساناپ، قاراداي تورىعادى. مۇنداي ءوزىن-ءوزى قور سانايتىن يدەيا ادامدى توعىشارلىققا دۋشار ەتپەي قويمايدى. سوندىقتان ازاماتتارىمىزدا ءوزىن وزگە تۋىسقان ۇلت ۋاكىلدەرىمەن سالىستىرىپ «سەن ىستەگەن ءىستى مەن دە ىستەي الامىن»،- دەيتىن ءورشىل رۋح، جاڭالىق جاراتىپ، ءورىس اشا العا ىلگەرىلەي الاتىن باتىلدىق پەن ىسكەرلىك بولۋى قاجەت.

  كۇندەلىكتى ومىردە كەيبىر ازاماتتاردىڭ زاڭ-ەرەجەگە سالعىرت قاراۋى دا نەزگى ماسەلەلەردىڭ ءبىرى. مۇندا كەيبىرەۋلەر نەمقۇرايدىلىقتىڭ اسەرىندە ءوز ۇقىق-مۇددەلەرىن زاڭ ارقىلى قورعاۋعا تاباندىلىق ىستەمەي، ءىسى زاڭدى بولسا دا، زارداپ شەگىپ، زار يلەپ جاتادى. رەال ومىردە ءسىز ۇقىق-مۇددەگە ساياتىن ماسەلەلەردە ۇتساڭىز دا، ۇتىلساڭىز دا نەمقۇرايدىلىق ىستەمەۋىڭىز قاجەت. ءسىزدىڭ نەمقۇرايدىلىق ىستەپ زاڭدى ۇيرەنبەۋىڭىز، ونى ءتۇسىنىپ-بىلمەۋىڭىز ءسىزدى ءارقانداي جاۋاپكەرشىلىكتەن قۇتىلدىرا المايدى.

  كۇندەلىكتى ومىردە كەيبىر ازاماتتارىمىز «...دەپ ويلاپ جۇرسەم، ءسويتىپ قالىپتى عوي» دەگەن سياقتى جاۋاپكەرشىلىگى جوق، جالتارعان سوزدەردى كوپ ايتادى. ەلىمىزدىڭ زاڭدارىندا «زاڭ بىلمەگەندەرگە، زاڭ-ەرەجەلەرىن تولىق تۇسىنبەيتىندەرگە كەشىرىم جاسالادى» دەگەن تارماق مۇلدە جوق. ءسىز زاڭ بىلمەۋدىڭ سالدارىنان وتكىزگەن ءارقانداي زاڭسىز ءىسىڭىزدى زاڭنىڭ مۇلدە كەشىرمەيتىندىگىن ايقىن ءتۇسىنۋىڭىز قاجەت.

  رەال ومىردە زاڭ ءسىزدىڭ نەمقۇرايدىلىق ىستەپ، قارا دۇرسىندىكپەن جۇمىس تىندىرۋىڭىزدى، شىندىقتى بۇرمالاپ بۇلتاقويلىققا سالىنۋىڭىزدى قۇپتامايدى، ول تەك اقىلعا قونىمدى زاڭدىق فاكتتەرمەن عانا ادامداردى يلاندىرۋدى قۋاتتايدى.

  ايتالىق، ۇلتىمىز ومىرىندە زاڭ-ەرەجەلەرگە نەمقۇرايدى قاراۋدىڭ سالدارىنان ءتۇرلى تيپتەگى توقتام قاعازدارىنا ەش ويلانباي قول قويا سالىپ زيان تارتاتىن؛ ءتىپتى، وزگە ۇلت جازۋىندا جازىلعان توقتامنىڭ ءبىر ءارىبىن تانىماي تۇرىپ، «مىناۋ بىلاي جازىلدى» دەگەن سوزگە ايرانداي ۇيىپ قول قويا سالاتىن؛ ءوزىنىڭ سالاۋاتىن، اتى-ءجونىن ايعاقتايتىن مالىمەتتەردى دۇرىستاپ مۇقيات جازباعاندىعى سەبەپتى كەيدە ازاماتتىق كۋالىك پەن نوپوس داپتەرى، كەيدە ازاماتتىق كۋالىك پەن بانكە كارتۋچكاسى ءوزارا سايكەسپەي سارپالداڭعا تۇسەتىن؛ بىرنەشە وتباسى ءبىر عانا نوپوسقا تىركەلگەندىگى سەبەپتى جەكە-جەكە بەرىلەتىن ءتۇرلى تيىمدىلىكتەردەن ايرىلاتىن؛ نەكەلەنگەن جۇبايلار نەكە كۋالىگىن ۋاعىندا الماي، جاڭا تۋىلعان نارەستەلەر دەر كەزىندە نوپوسقا تىركەلمەي، سوڭى اۋرە-سارساڭعا اينالاتىن؛ زاڭ-ەرەجەنىڭ قالىپتى قيسىنىمەن تابيعي بىتۋگە ءتيىستى جۇمىستى «پارامەن، تانىس-بىلىستەردىڭ بەت-بەدەلىمەن بىتىرەمىن» دەپ ورىنسىز جەم بولاتىن جاعدايلار ءجيى كەزىگىپ جاتادى. وسىنىڭ كوبى زاڭ بىلمەۋدەن، بىلسەدە زاڭ قۇدىرەتىنە نەمقۇرايدى قاراپ، ونى تولىق تۇسىنبەۋدەن، بار زاڭدى قارۋ ەتىپ ونى ءوز قاجەتىنە يگىلىكتەنە الماۋدان تۋىندايتىن ماسەلەلەر.

  ۇلتىمىزدىڭ بويىنداعى نەمقۇرايدىلىقتىڭ باسىم ەكەنىن ءوز كەزىندە ۇلى ءدانىشپان اباي دا «قارا سوزدەرىندە» جان-جاقتى ەسكەرتكەن بولاتىن. جەتىنشى قارا سوزىندە اباي: «...ونى بىلمەگەن كىسىنىڭ نەسى كەتىپتى دەيمىز. بىرەۋ كەتكەنىن ايتسا دا، ۇقپايمىز. بىرەۋ اقىل ايتسا: «وي، ءتاڭىرى-اي، كىمنەن كىم ارتىق دەيسىڭ!»- دەيمىز، ارتىعىن بىلمەيمىز، ايتىپ تۇرسا ۇقپايمىز» دەسە؛ ال سەگىزىنشى قارا سوزىندە: «...ءبىلىم، عىلىم كەدەيگە كەرەگى جوقتاي-اق: <ءبىزدى نە قىلاسىڭ، انا ءسوزدى ۇعارلىقتارعا ايت!> دەيدى» دەپ ايتسا؛ وتىز التىنشى قارا سوزىندە: «پالەنشە دە، تۇگەنشە دە ءتىرى ءجۇر عوي، پالەن قىلعان، تۇگەن قىلعان، مەنىكى ونىڭ قاسىندا نەسى ءسوز، پالەندەي، تۇگەندەي ءمانىسى بار ەمەس پە ەدى؟» دەپ، ۇيالتامىن دەسەڭ، ءجاپ-ءجاي وتىرىپ داۋىن ساباپ وتىرادى» دەسە؛ ال قىرىق ءۇشىنشى قارا سوزىندە: «كەرەكتى ۋاقىتىندا ويلاماي، كەرەكتى ۋاقىتىندا قىلماي، كەرەكتى ۋاقىتىندا ايتپاي، دايىم ۋاقىتىنان كەش قالىپ، «ءاي، اتتەگەن-اي. ءۇيتۋىم ەكەن، ءبۇيتۋىم ەكەن» دەپ، ءومىر بويى عافيل بولىپ-اق وتىرعانىڭ»-دەپ شەنەيدى. مىنە بۇل جوعارىدا ايتىلعان اباي تاعىلىمدارىنان ۇلتىمىز ومىرىندە بۇرىندى-سوڭدى ساقتالىپ كەلە جاتقان ەڭ اۋىر كىناراتتىڭ ءبىرى ءارى بىرەگەيى نەمقۇرايدىلىق ەكەنىن ايقىن اڭعارۋعا بولادى. ءبىزدىڭ ۇلت رەتىندەگى ەڭ باستى كەمشىلىگىمىز ءوز قادىر-قاسيەتتەرىمىزگە ءوزىمىز نەمقۇرايدى قارايتىنىمىز.

  ءسوز ورايى كەلگەندە ايتا كەتۋگە تۋرا كەلەدى. 21-عاسىر ــ كەيىن قالعانداردى كوپ ىزدەمەيتىن، كەنجە قالعانداردى ەلەمەيتىن قاتال عاسىر. قازىر ءبىز تورتكىل دۇنيەمەن بارىنشا قويۋ قارىم-قاتىناستامىز. مۇنى الەميلەنۋ دەيمىز. الدا بۇل ءۇردىس قارقىنى جاعىنان ونان ارى جەدەلدەي تۇسەدى. وسى الەميلەنۋ داۋىرىندە كەرەعار قىلىقتارىمىزدان تۇبەگەيلى ارىلىپ، ەسىمىزدى تەز جيماساق، ومىردەن الار ۇپايىمىزدى ءوزىمىز تۇگەندەمەسەك، بۇرىنعى كەتكەن ەسەمىز ەسە مە، ءجۇز ەسە جەر سيپاپ قالۋىمىز ابدەن مۇمكىن. سوندىقتان ءبىزدى كوپ ىستەن كەنجە قالتىرىپ، ۇپايدان ۇتىلدىرسا، وسى نەمقۇرايدىلىعىمىز، جاۋاپكەرسىزدىگىمىز، قامسىزدىعىمىز ۇتىلدىرادى دەپ تۇسىنگەنىمىز ءجون.

  بىزدە نەمقۇرايدىلىق بارلىق ىستە باسىم با دەسەك، كەيدە ول، ولاي ەمەس ەكەن. ايتالىق، كەيبىر ازاماتتارىمىز ورىنسىز شاشىلىپ، توي-تومالاق وتكىزۋمەن ءسان-سالتانات قۇرۋعا كەلگەندە الدىنا جان سالمايدى. ازاماتتارىمىز باسقا باسەكەدەن كەنجەلەسە دە، تاپ وسى جاعىندا ءبىرى-بىرىنەن اسىپ ءتۇسۋ جولىندا بارىن سالادى. مۇلدە نەمقۇرايدىلىق تانىتپايدى. مۇنداي باعىتتاعى ءىس-شارالارعا اسا بەلسەندى. اۋەلى وندايدا ويلاپ تاپپايتىنى دا جوق. بۇل جاقتارىندا تاسىمىز ورگە دومالاپ-اق تۇر. بۇل كۇندەرى قاجەتسىزىن بىلە تۇرا كوزدى ءبىراق جۇمىپ اتاق-داڭىققا بەرىلۋ، داڭعازالىقپەن، ناۋقانشىلدىقپەن ۋاقىتتى بوس وتكىزۋ جاعدايلارى قوعامدىق ورتامىزدا ۋاقىت وزعان سايىن ونان ارى قىزا تۇسۋدە. ادەتتە باسقا ماسەلەلەرگە ايتالىق، ونەر-بىلىمگە، كاسىپتەنۋگە، تۇرمىسقا، بولاشاققا، ۋاقىتقا، دەنساۋلىققا، باس اماندىققا، ت.ب پايدالى جاقتارعا نەمقۇرايدىلىق تانىتاتىن ازاماتتارىمىزدىڭ كوزى وسىنداي پايداسىز جايلارعا كەلگەندە كوبىنەسە جايناپ شىعا كەلەدى. بىزدە وبالى قانەكي، نە كوپ نەمقۇرايدىلىقتان بولاتىن ءار تۇردەگى زيان، شىعىن، ىسىراپ كوپ. ءومىردىڭ وڭ مەن سولىنا تەرەڭدەي قاراساڭىز، ادەتتە قاتارداعى جاي ماسەلە سياقتى ەلەۋسىز سەزىلەتىن نەمقۇرايدىلىق ءبىز جونىنەن شىن مانىندە زاردابى توتەنشە اۋىر ماسەلەگە اينالعان.

  نەمقۇرايدىلىق ىستەۋ ءارقاشان ادامداردىڭ رۋحاني دەڭگەيىنە تىكەلەي بايلانىستى بولىپ كەلەدى. دۇنيەتانىمى دۇرىس، ومىرگە سەنىممەن قارايتىن، ىسكە مۇقياتتىلىقپەن بىلەك سىبانا كىرىسەتىن، باعىت-باعدارى ايقىن ادامداردا نەمقۇرايدىلىق جاعداي كەزدەسپەيدى. ونداي ادامنىڭ ىستەگەن ءىسى قاشاندا وڭىنا باسادى. ال رۋحاني دەڭگەيى جوعارىداعىنىڭ كەرىسىشە بولعان ادام بىردە ءومىردىڭ انا تولقىنىنا، بىردە مىنا تولقىنىنا سوعىلىپ، كەز كەلگەن كەزدەيسوق جاعدايلارعا دۋشار بولادى دا، ىستەگەن ءىسى ۇنەمى ىلگەرى باسپايتىن بولادى.

  تۇتاس ويىمىزدى قورتا كەلگەندە، نەمقۇرايدىلىقتان شىنايى ارىلمايىنشا، دامۋىمىز بىلاي تۇرسىن، ەل قاتارىندا ەڭسە كوتەرىپ ءجۇرۋىمىز ونان ارى قيىندايدى. ويتكەنى نەمقۇرايدىلىق ءسىزدى ءارقاشان العا قويعان مۇرات-ماقساتىڭىزعا جەتكىزبەي، بۇگىنگى بىتەتىن ءىسىڭىزدى كەرى تارتىپ كەيىنگە قالتىراتىن ازدىرعى دەرت، ءوزىڭدى تۇتاس قوعامدىق العا باسۋدان ەتەك باستى ەتىپ، ەڭسەڭدى كوتەرتپەيتىن اجىرعى. مەيلى قالاي ايتساقتا نەمقۇرايدىلىقتىڭ ۇلتىمىز ءۇشىن تيگىزەر پايداسى جوق، جەتكىزەر زيانى كوپ. سوندىقتان ۇلتىمىزدى وڭدىرماي جۇرگەن ەڭ ۇلكەن ورالعىنىڭ ءبىرى نەمقۇرايدىلىقتان قاي-قاشاندا اۋلاق بولايىق.

  «سوڭى»

  2016.2

  
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
 
  بۇل حابارعا باعاڭىز
  • 1. جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
    2. قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
    3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
    4. ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.