- ورتالىق
- ەل ءىشى
- شينجياڭ
- حالىقارا
مادەنيەت
ارناۋلى تاقىرىپ
مۇقاعاليدىڭ ىلەدەگى تۋىستارى*
(مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ 80 جىلدىعىنا ارنايمىن)
نۇربولات ءابدىقادىر
2015.06.30 13:42 كەلۋ قاينارى : حالىق تورابى
مەن اتى اڭىزعا اينالعان مۇقاعاليمەن بىرگە تۋىسامىن. وندا دا، الجان اۋلەتىنىڭ سىرىمبەت دەپ اتالاتىن ۇرپاعىنان تارايتىن ءبىر اتانىڭ بالالارىمىز. سوندىقتان ءبىز مۇقاعاليمەن اتالاس تۋىسپىز. الجاننان ← سىرىمبەت، شاعىر، الامان، قيعىلىق. سىرىمبەتتەن ← قانگەلدى. رايىمبەك باتىردىڭ اتاسى اتالاتىن وسى قانگەلدى باتىردىڭ كىندىگىنەن: دوڭكە مەن تۇكە جانە قويباس اعايىندى. تۇكەدەن ← رايىمبەك، قويباستان ← مۇقاعالي، دوڭكەدەن ← نۇربولات ءابدىقادىر بولىپ كەلەدى. ناقتىلاڭقىراپ ايتسام، مۇقاعالي – رايىمبەك باتىردىڭ بەسىنشى ۇرپاعى دا، ال، مەن - رايىمبەك باتىردىڭ جەتىنشى ۇرپاعىمىن! بىلاي دا تاراتۋعا بولادى: مۇقاعالي اقىننىڭ التىنشى اتاسى – قويباس، دوڭكە – مەنىڭ سەگىزىنشى اتام.
شينجياڭ حالىق باسپاسىنان 2003 – جىلى جارىق كورگەن مۇقاعاليدىڭ «جۇرەك دەمىن العاندا» دەگەن جيناعىنىڭ 3 – بەتىندە جازىلۋىنشا، «مۇقاعاليدىڭ اتا تەگى قىسقاشا بىلاي تارايدى: البان ← سارى ← سۇيەرقۇل ← الجان ← سىرىمبەت ← قانگەلدى ← قويباس پەن تۇكە. تۇكەدەن رايىمبەك تۋدى. ال، قويباستان مەنجىدالى ← قامىسباي ← ماقاتاي ← سۇلەيمەن ← مۇقاعالي. دەمەك مۇقاعاليدىڭ التىنشى اتاسى قويباس – رايىمبەكتىڭ اكەسى تۇكەمەن بىرگە تۋعان اعايىندى كىسىلەر» («اقىننىڭ قىسقاشا ءومىر بايانى»، لاشىن ءازىمجانوۆا، ابدىكە اسانوۆ). ەگەر مۇنى دۇرىس دەپ ەسەپتەسەك، قويباس – مۇقاعاليدىڭ بەسىنشى اتاسى بولادى دا، ءبىز ايتقان «التىنشى اتا» دەگەن ءسوزىمىزدى تەرىستەيدى. ەندەشە، الجان شەجىرەسىنە جۇگىنەيىك تە، تومەندە مۇقاعاليدىڭ اتا تەگىن دۇرىستاپ ورەيىك: البان ← سارى ← سۇيەرقۇل ← الجان ← سىرىمبەت ← قانگەلدى ← قويباس ← ءمانجى ← داداي (ءدالى ) ← قامىسباي ← ماقاتاي ← سۇلەيمەن ← مۇقاعالي. 2004 – جىلى الماتىداعى «ءۇش قيان» باسپاسىنان جارىق كورگەن بولات الديبەك ۇلىنىڭ «الجان – شاجا شەجىرەسىنىڭ» 177 – 178 – بەتتەرى مۇنى وسىلاي دۇرىس تاراتادى. سوندىقتان، جوعارىداعى اعاتتىقتىڭ - ەكى اتانىڭ ەسىمىنىڭ «مەنجىدالى» دەپ قوسىلىپ، ءبىر ادامنىڭ اتى بولىپ قالعاندىعىنان ەكەنىن ەسكەرەيىك.
مۇقاعالي - قازاققا، جۇيەدەن ادامزات بالاسىنا ورتاق ءىرى رۋحاني تۇلعا. مۇقاڭ بىزگە «و دۇنيەدە ءولىم بولمايدى!» دەگەندى ولمەس ولەڭىمەن دالەلدەگەن ونەردەگى عاجاپ قۇبىلىس. بىلايشا ايتقاندا، مۇقاڭ - اللانىڭ پارمەنىن ادال ارىمەن ورىنداعان اقىن. ءمۇبادا، مەن مۇقاعاليمەن جاقىن ءبىر اتالاس تۋىس بولعان سوڭ دا، كەيبىر سوزدەرىمنىڭ اقىن ومىرىمەن ارالاسىپ ءجۇرۋى بەك مۇمكىن. اللانىڭ مۇقاڭا راحىمى مەن نۇرى جاۋا بەرسىن! بۇل جازبامدا مەن، تۇتاس الجاننىڭ شەجىرەسىن نەمەسە مۇقاعاليدىڭ الدە ءوزىمنىڭ اتا تەگىمدى تۇگەل قاعازعا تۇسىرمەكشى ەمەسپىن. ايتايىن دەگەنىم، «ءبورىلى دالا ارلانى» دەگەن پوەمام مەن الجاننىڭ تىلەۋكەسىنەن تارايتىن جانعابىل جونىندە جازىلعان «جانعابىل شەشەن» اتتى قولجازبا كىتابىم ەل تاريحىنىڭ ءبىراز قىرىنا قۋزاۋ بولا الادى دەگەن ارماننىڭ نىشانى.
مۇقاعاليدىڭ ازان اتى – مۇحامەتقالي. پايعامباردىڭ اتىن قوسىپ ايتۋ - ءبىر بالاعا اۋىر كەلەر دەگەن ويمەن قىسقارتىپ، ءبىر جاعى ەركەلەتىپ، «مۇقاعالي» اتاپ كەتكەن. مۇقاعاليدان ومىرىندە جۇلدىز، ايبار دەگەن ەكى ۇل، ءلاززات، مايگۇل، الماگۇل، شولپان دەگەن ءتورت قىز وربىگەن. مۇقاعاليداي اقيىق جالعاننان وتكەندە، مەنىڭ بەس جاستاعى قازىرگى ۇلىم نۇرەكەندەي كەزىم ەكەن.
مۇقاعالي اقىندى تۇسىمدە كورگەمىن. ماعان: «... ولەڭدى جۇمىرتقاداي اق، جۇمىرتقاداي جۇپ – جۇمىر ەتىپ جازعان جارايدى...» دەگەن ەدى. «قۇلجانىڭ قوڭىرالا قازى قۇساپ» قاڭقىلداپ ۇشىپ قاراسازعا بارىپ قوندىم. ەندى مىنە، وڭىمدە كورسەم دەپ قاتتى ساعىنۋلىمىن. شىنىمەن ءبىر كورگىم كەلىپ، الماتىنىڭ اسپانى مەن الاتاۋدىڭ تاستارىنان ىزدەدىم. تامىزدىڭ بولىمسىز سەبەزگىلى جاڭبىرىن جانىما راۋا كورىپ، «مۇقاعالي كوشەسىمەن كەلەمىن». ماقاتايەۆ پەن جەتىسۋ كوشەلەرىنىڭ قيىلىسىنداعى، «جاس الاش» گازەتى رەداكسياسىنىڭ قارسى تۇسىنداعى ەكى قاراعاشتىڭ ورتاسىنداعى كوزگە ەلەۋسىزدەۋ ءبىر كوپىر ۇستىندە جالعىز وتىرمىن. جانارىمنىڭ شاناعىندا ساعىنىشتىڭ جاسى كولكيدى. ءوزى جۇرگەن مىنا كوشەنىڭ ءبىر بۇرىشىنان ءبىز ءسوزجوق كەزدەسەمىز.
جۇلدىز مۇقاعالي ۇلىمەن 54 جاسىندا ۇرىمجىدە كەزدەستىم. مۇقاعاليدىڭ ميللياردتار ەلىندەگى تۇڭعىش ونەر كەشى 2008 – جىلى قازاننىڭ 25 – كۇنى وسىناۋ ءۇرىمجى قالاسىندا وتكىزىلىپ، بۇعان قازاقستاننىڭ الماتى قالاسىنان وتاعاسى جۇلدىزبەن بىرگە، مۇقاعالي اقىننىڭ كەلىنى، ماقاتايەۆ اتىنداعى حالىقارالىق قور قوعامىنىڭ قۇرمەتتى ءتوراعاسى، جەڭگەم باقىتگۇل قىدىرباي قىزى ايداروۆا قاتىناستى. ۇرىمجىدە ول كىسىلەرمەن ەكى كۇن بىرگە دامدەس بوپ اڭگىمەلەستىم. دەمەك، قۇلجا قالاسىنان عانا ەمەس، تۇتاس ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنان قالام ۇستاعانداردان جالعىز ماعان عانا وسى مەرەيلى ولەڭ كەشىنە شاقىرىلۋ ءناسىبى بۇيىرعانىن ماقتانىشپەن ايتا الامىن. ەل ارالىق كەشكە ارنايى جازىلعان «شاراپاتتى ونەردىڭ شادىمان كۇنى» دەگەن ەستەلىك – ەسسەمدى سول كەزدە «ىلە كەشى» گازەتى مەن «ىلە گازەتىنىڭ» 2008 – جىلعى 14 – قاراشا كۇنگى ساندارى جارىسا جاريالادى ءارى بۇل ماقالامدى قازاقستاننىڭ رايىمبەك اۋدانىنان شىعاتىن «حانتاڭىرى» گازەتى اقيىق اقىننىڭ 2009 – جىلعى 9 – اقپان تۋعان كۇنىنە ازىرلەگەن ارناۋلى سانىنا جۇلدىز وتباسىمەن تۇسكەن سۋرەتىمدى قوسىپ ءبىر بەتكە جارىق كورسەتتى. مۇنى شينجياڭ حالىق راديوسى ەفيرگە شىعارىپ، شينجياڭ تەلەۆيزياسىنىڭ «جاس داۋرەن» باعدارلاماسى ەكران كورەرمەندەرىنە باياندادى. قازاقستاندا، «مۇقاعالي» جۋرنالى، «ادەبيەت ايدىنى» قاتارلى رەسپۋبليكالىق باسىلىمدار بىردەي حابارلادى. مۇقاڭ كەشىندە وقىعان ارناۋ ولەڭدەر بەن شىرقالعان اندەر VCD تاباقشاسىنا كوشىرىلىپ تاراتىلىپ، جالپاق قازاق دالاسىن ارالاپ كەتتى. سارسەنبى ءداۋىتوۆ قۇراستىرعان، اقىن اتىنداعى حالىقارالىق قور قوعامى جاعىنان 2008 – جىلى تۇڭعىش مارتە الماتىدا شىعارىلعان، اقىننىڭ «جۇرەك ارىزى» كىتابىن، سونداي – اق «مۇقاعالي ماقاتايەۆتىڭ مول مۇراسىن حالقىنا ءناسيحاتتاۋعا ۇلكەن ازاماتتىق تانىتقان، قازاق پوەزياسىنىڭ كوركەيۋىنە ۇلەس قوسىپ، انگە اينالعان مۇقاعالي جىرلارىن ەلگە دارىپتەۋگە سىڭگەن ەڭبەگىم ءۇشىن» مۇقاعالي ماقاتايەۆ اتىنداعى حالىقارالىق قور قوعامى ماراپاتتاپ ۇسىنعان دەپلومدى وسى جولى مۇقاعاليدىڭ جۇلدىزىنىڭ قولىنان الدىم. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ادەبي – مادەني، تانىمدىق باسىلىمى سانالاتىن «مۇقاعالي» جۋرنالى رەداكسياسى مەنى مۇقاعالي مۇراسىن ءناسيحاتتاۋعا ۇلەس قوسۋشى رەتىندە باعالايدى.
ءسويتىپ، جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنا مۇقاعاليدىڭ جۇلدىزى كەلىپ كەتتى. سوناۋ الپىسىنشى جىلداردىڭ ورتا شەنىندە، نارىنقولدىڭ قاقپاق ءوڭىرىنىڭ جۇلدىزى تاماتىنداي ءبىر دالا كەشىندە، القاراكوك اسپاننىڭ باتىسىنان شىعىسىنا قاراي جىلجىپ بارا جاتقان ءبىر جۇلدىزعا قاراپ تۇرىپ، مۇقاڭ: «ول – مەنىڭ جۇلدىزىم! ول جۇلدىز، شىعىسقا باعىت العان – مەن!» دەگەن ەكەن. مۇقاعاليدىڭ ايانىنىڭ راسقا اينالىپ، مۇقاعالي جۇلدىزىنىڭ شىنىمەن «اسپان استىنداعى مەملەكەت» اتالاتىن شىعىس ەلىنە كەلىپ كەتكەنىنەن وي ءتۇيىپ، ورازاقىن اسقار ىلە – شالا «مۇقاعالي اقىرىندا جىر جۇلدىزىنا اينالدى!» دەگەن تاقىرىپتا تاماشا ماقالا جازدى دا، «ىلە كەشى» گازەتىنىڭ 2009 – جىلعى 25 – قاراشا كۇنگى سانىنا ءبىز دە ونى قۋانا جاريالادىق. مۇقاڭنىڭ شىعىستا دا الدە قاشان جىر جۇلدىزىنا اينالىپ ۇلگىرگەندىگىنىڭ تاعى ءبىر سەبەبى، 23 جاسىندا «اكە تۋرالى ءسوز»، «ءبىزدىڭ جاقتىڭ ءىڭىرى» دەگەن ەكى ولەڭى «شۇعىلا» (ول كەزدە «ادەبيەت جانە يسكوستۆو») جۋرنالىنىڭ 1954 – جىلعى 6 – سانىندا شىققانى باستاپ ايعاق. 45 جىلدىق عۇمىرىندا قازاقستاندا 11 جيناعى (مۇنىڭ 8 ى ولەڭدەر جيناعى) جارىق كورسە، ال، جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىندا 1988 – جىلدان 2006 – جىلعا دەيىنگى 18 جىلدا نەمەسە جۇلدىز كەلىپ كەتكەنشە ارت – ارتىنان 11 كىتابى باسىلعانى انىق. جوعارىداعى ەستەلىك – ەسسەمدە مۇنىڭ ءبارىن ءبىر – بىرلەپ ايتقامىن.
مۇقاڭا باقىتگۇل كەلىنىن كورۋگە تاعدىر جازباپتى، مۇقاڭ قايتىس بولىپ بەس جىل ءوتىپ، لاشىن جەڭەشەمىزدىڭ قولىنا كەلىن بوپ ءتۇسىپتى. مۇقاعاليدىڭ توقتارباي، كورپەش دەگەن بىرگە تۋعان ىنىلەرى بار. ايقىنداپ ايتساق، سۇلەيمەننەن ← مۇقاعالي، توقتارباي، كورپەش. ماقاتايدان ← سۇلەيمەن. ءبىراق، ماقاتايدان سۇلەيمەن جالعىز ەمەس. سۇلەيمەننىڭ اقجان دەگەن اپەكەسى، كەنجەتاي دەگەن قارىنداسى بار. ەندەشە، ەندىگى ءسوز مۇقاعاليدىڭ جيەندەرى حاقىندا ورىلەدى. تومەندە ءبىز سول قىزداردىڭ تاعدىرى جانە ولاردان تاراعان ۇرپاقتارعا توقتالامىز.
كوڭىل تۇكپىرىمە كوپ جىل بويى ۇيا سالعان وسى ءتۇيىننىڭ دە شەشىلەر ءساتى اقىرى تۋدى. بەرىسى مۇقاعاليدىڭ تۋىسى رەتىندە، ارىسى قازاقتىڭ قامى ءۇشىن دە حاتقا ءتۇسىرىپ كەتسەم بە دەپ ويلايتىنمىن. قۇدايعا شۇكىر، ويلاعانىم ورىندالدى! سيىر جىلىنىڭ (2009 – جىل) تامىلجىعان تامىز ايىنىڭ سەنبىسى. حالىقتىڭ وتكەنى مەن بۇگىنىنەن سىر سۋىرىپ سويلەگەنگە جانى قۇمار بەرلين سۇلتانالى ۇلى مەن وقۋشىنى سۋرەت سىزۋعا باۋلۋدىڭ باپكەرى قايرات اۋباكىر ۇلى دەيتىن چاپچالدىق ەكى الجان باۋىرىم ءوتىنىشىمدى ەكى ەتپەي، تالابىما قۋانا قول سوعىپ، كولىگىمدى ازىرلەدى. ءۇيسىنتاۋدىڭ اۋليەشوقىسىنىڭ تەرىستىگىندەگى ىلە قازاق اۆتونوميالى وبلىسىنا قاراستى 8 اۋداننىڭ ءبىرى چاپچالدىڭ جيرەنبۇلاعىن باعىتتاپ قۇلجا قالاسىنان جولعا شىقتىم. اۋەلى جولىعايىن دەگەنىم – ماقاتايدىڭ كەنجەتايىنىڭ ۇلى توقتان اقساقال. ايتۋلاردا، ول كىسى جيرەنبۇلاق مال فەرماسىنىڭ 7 – اترەتىنىڭ قاراپايىم شارۋا ادامى. ءبىزدىڭ جيرەنبۇلاقتان سوسىنعى باعىتىمىز دۋلاتى، ودان قالجات، قالجاتتان ارى كەنجەتايدىڭ بەيىتى بار قوناقاي مازارى. قۇلجادان دۋلاتى وتكەلىنە دەيىن 72 كيلومەتر جول باسۋعا تۋرا كەلەدى. قازاقستان مەن جۇڭگونىڭ قالجات شەكاراسىنا دەيىنگى جولدى ايتپاعاندا كەنجەتاي اكپەمىزدىڭ بەيىتى جاتقان قوناقاي مازارىنا جەتكەنشە دە بەل تالاتىن جول ەكەنىن جول سەرىكتەرىم ايتىپ كەلەدى.
جيرەنبۇلاققا دا جەتتىك. مەنىڭ كەلەتىنىمنەن حابارلى مۇقاڭنىڭ بارلىق تۋعان جيەندەرى جان – جاقتان توقتان كاريانىڭ ۇيىنە جينالىپ كۇتىپ وتىرىپتى. قوڭىر ءۇيدىڭ تورىندە قونجيىپ، قوڭىر مەشتە قايناعان قوڭىر شايدى قويۋلاپ ىشە وتىرىپ، سۇحباتتىڭ ءجىبىن مۇقاعاليدان ساباقتادىق. توقاڭ جاسىندا كوبىرەك بەينەتتەنىپ، قارتايعانىندا قارىنداستارى مەن ۇرپاقتارىنىڭ ورتاسىندا زەينەت كورگەن، اۋىز ەكى اڭگىمەدە كەم ءسوزدى كىسى كورىندى. سۇراۋلارىمنىڭ كوبىنەكي جاۋابىن توقاڭنىڭ داستارقانىن اينالا قورشاعان بالا – شاعالارى مەن كەلىندەرى تاراپىنان تاپتىم دەسەم بولادى.
توقتاننىڭ اكەسىنىڭ اتى – قۇلبەك. بۇل – كەنجەتايدىڭ كۇيەۋى قۇلبەك. قۇلبەكتىڭ اكەسى – قۇلپەيىس. بۇلار - الباننىڭ ايت رۋىنىڭ تاڭاتارىنىڭ قانگەلدى اتاسىنان (بۇل الجاننىڭ قانگەلدى اتاسىنان باسقا قانگەلدى) تارايتىن ۇرپاق. قۇلپەيىستىڭ قىزدارى: نۇريلا، نۇربالا، تۇرلىقان. قۇلبەك قۇلپەيىس ۇلى 1957 – 1958 – جىلدارى وسى ءوڭىردىڭ التىنبۇلاعىنىڭ اققۋ كولى دەگەن جەرىندە قايتىس بولعان. قۇلبەك قۇلپەيىس ۇلى مەن كەنجەتاي ماقاتاي قىزىنان توقتان، توقتاۋباي 2 ۇل، مەيىرقان، بەيقۇتقان 2 قىز، جيىنى 4 ۇرپاق قالعان. ءاسىلى، كەنجەتاي اكپەمىز 11 قۇرساق كوتەرگەن ەكەن: توقتان بالاسىنان بۇرىن تاعى ءبىر ۇلدى بولعان، اتى – اپىز. كەنجەتاي ءوزى 1910 – جىلى تۋىلعان دا، «ون ۇشتە - وتاۋ يەسى» دەمەكشى 13 جاسىندا، ياعني 1923 – جىلى ۇيلەنگەن دە، 1930 – جىلدارداعى سوۆەت جەرىندەگى اسىرە ساياساتتىڭ كەسىرىنەن قولدان جاسالىنعان اۋىر اشارشىلىقتىڭ قازاق دالاسىنداعى قىرعىنى مىڭداعان شاڭىراقتىڭ شايقالۋىنا سەبەپ بوپ، 1916 – جىلعى قارقارا كوتەرىلىسىنەن كەيىن دە ۇرپاعىن امان ساقتاماق ويىمەن كەنجەتايلار دا باسقا ايماقتارعا اۋا كوشۋگە ءماجبۇر بولدى. وسى جىلدارداعى تاريحي جاعدايلارعا بايلانىستى «قازاق تاريحى» جۋرنالىنىڭ 1996 – جىلعى 2 – سانىندا كەلتىرىلگەن دەرەكتە، «... 1930 – 1931 – جىلى قازاق دالاسى بۇرىن – سوڭدى بولىپ كورمەگەن اشارشىلىقتى باستان كەشەدى. ناتيجەسىندە 2 ميلليون 300 مىڭ قازاق اشتان ءولىپ، 620 مىڭى اتا مەكەنىن تاستاپ، تورعايداي توزىپ كەتەدى» دەپ جازادى. مەن ەل باسىنا زوبالاڭ بوپ تونگەن مىنا تاريح تۋرالى «تاس ەمشەك» اتتى پوەما جازعام. سول شەكارادان قاش – قاشتا، تامعا تىعىلىپ وتىرعاندا، كەنجەتايدىڭ تۇڭعىش ۇلى اپىز اۋىر شولگە شىداماي ايانىشپەن جان ءتاسىلىم بولعان. وسى رەتتە، قۇلبەكتىڭ ءىنىسى ءادىبايدى دا بىرگە الىپ وتكەن، قۇلبەكتىڭ ءىنىسى ءادىباي الدە شەشەكتەن بە، الدە كۇيدىرگىدەن بە، ۇستىنە ءبىر شىعۋ شىعىپ كوپ وتپەي دۇنيە سالعان. سودان كەيىن دە، كەنجەتايدىڭ داقان، نۇرشاقان، جۇماقان، ديقان (ۇل)، كەۋەرقان اتتى ۇل – قىزدارى بولعان. ءبىراق، بۇلاردىڭ ءبارى 1940 – جىلداردىڭ العاشقى جىلدارىنداعى جەرگىلىكتى جۇرت ايتاتىن ەلگە تاراعان «قالىڭ اۋرۋدان» قىرىلىپ قالعان. ايتىس ونەرىنىڭ ايتۋلى ايبوزدارىنىڭ بىرەگەيى، تاڭجارىق اقىننىڭ ارىپتەسى، الجاننىڭ الامانىنىڭ قىزى قويدىم دارۋباي قىزى دا سوناۋ ءور تەكەس جەرىندە دە تارالعان جۇقپالى سارى سۇزەك اۋرۋىنان 1942 – جىلى مەرت بولعانىن دا ءسوز اراسىنا قوسساق ارتىق ەمەس. وسى مارتە ماقالا اۆتورى كەزدەسكەن كەنجەتايدىڭ توقتان مەن مەيىرقان دەگەن ەكى بالاسى عانا جوعارىداعىداي الاپات «قالىڭ اۋرۋعا» باستىرىلىپ قالماي، قۇدايدىڭ قۇدىرەتىمەن امان قالعان. توقتاۋباي مەن بەيقۇتقان «قالىڭ اۋرۋدان» كەيىن دۇنيەگە كەلگەن ۇرپاقتار ەكەن.
قاباعىنا قايعىنىڭ قىراۋى مۇز بوپ قاتقان، قوس قولىنا سۇيەنىپ تىرلىگىن كەشكەن، كوپتى كورگەن شارۋاقور كاريا توقتان 1936 – جىلى تۋىلعان ەكەن. 20 عا ەندى ىلىنگەنىندە اكەدەن جەتىم قالىپ، كۇن كورىستىڭ كوتەك ارباسىنىڭ قامىتىن ءۇيدىڭ ۇلكەنى بوپ ءوزى موينىنا الىپتى. دەگەن 47 جاسىندا اناسى كەنجەتايدى دا پانيدەن باقيعا ۇزاتىپ، شىن جەتىم بولىپتى. توقتاننىڭ تاعدىرى ونى ءۇش مارتەگە دەيىن ۇيلەندىرگەن. كەنجەتاي اناسىنا كەلىن بوپ تۇسكەن ءبىرىنشىسى – قوڭىربورىك رۋىنىڭ قىزى كۇلايىم، ول 1982 – جىلى وكپە اۋرۋىنان ەرتە قايتىس بولعان. كۇلايىمنان – تىلەپبەرگەن دەگەن ءبىر ۇل، تولەقان، اۋەسقان، نەسىپقان، ءۇمىتقان دەگەن 4 قىز قالعان. ەكىنشى ايەلى تولەۋقان دا قوڭىربورىك رۋىنىڭ قىزى، 1987 – جىلى تۋىتتان دۇنيە سالعان، بۇل ايەلىنەن قۇرمانقان دەگەن ءبىر قىز قالعان. ءۇشىنشىسى، شاجانىڭ قىزى قارلىقان 2001 – جىلى قان باسىمنان ايىعا الماي باقيعا كوشكەن دە، قازىر ارتىندا سالتانات دەيتىن قىزى بار.
تىلەپبەرگەن توقتان ۇلى 1973 – جىلى 3 – قازاندا مازاردا دۇنيەگە كەلگەن. كەلىنشەگى – ايگۇل ءاليجان قىزى شاجانىڭ قىزى. تىلەپبەرگەن مەن ايگۇلدىڭ اڭسار، قۇشتار دەگەن 2 ۇلى بار. ءسوز وسى اراعا كەلگەندە، توقتان قارت «شەشەم جىلىم دوڭىز دەپ جۇرەتىن» دەگەندى قوسىپ قويدى.
قۇلبەك ۇلى توقتاننىڭ ءىنىسى توقتاۋباي 1945 – جىلدارى تۋىلعان، كەنجەتايدىڭ ەكىنشى ۇلى. توقتاۋباي 1993 – جىلى ناۋرىزدىڭ 18 – كۇنى جەلقۇز اۋرۋى جۇرەككە شاپقان ناۋقاستان ەرتە كوز جۇمعان. ايەلىنىڭ اتى – حانىم. توقتاۋبايدان 2 ۇل، 5 قىز. ولار: تىلەۋقان، تىلەۋباي، بەگزاتقان، دوحتىرقان، بۇلبۇلقان، نۇرلانقان، نۇرعيسا. توقتاۋباي دومبىرا تارتاتىن. كەنجە قىزى نۇرعيسا 1987 – جىلى جەلتوقساندا تۋىلعاندا، ولەڭىن مۇقاعالي، مۋزيكاسىن نۇرعيسا جازعان «سارجايلاۋ» سياقتى اسەم اندەردى راديودان قانىپ تىڭداپ وسكەن مارقۇم توقتاۋباي كىسى «قازاقتىڭ ءبىر تۋار تالانتتى پەرزەنتى نۇرعيسا تىلەنديەۆتىڭ ەسىمىن ۇرپاقتارىمىز دا ەسىنە الىپ جۇرسە ەكەن» دەپ نيەت ەتىپ، قىزىنىڭ اتىن وسىلاي «نۇرعيسا» قويعان. مۇقاعالي مەن نۇرعيسانىڭ ومىردە دە، ونەردە دە جاسامپازدىقتىڭ ءلاززاتىن ءبىر مەزگىل بىرگە تاتقانىن توقتاۋباي بىلەتىن. نەگە ەكەنى ءبىر اللاعا ماعۇلىم، توقتاۋبايدىڭ نۇرعيسا قىزىنىڭ ءتىلى ءبىر جولا شىقپاي قالدى. بيىل (2010 ) 22 گە كەلدى. ءيا، ءوزى كورمەگەن باقيلىق اجەسى كەنجەتايدىڭ بۇل جاسىندا شەكارا اسىپ سەرگەلدەڭ بولىپ جۇرگەنىن نۇرعيسا راسىندا بىلمەيتىن ەدى. سول نۇرعيسا بەرتىن ءالبەرگەن دەگەن شاجانىڭ جىگىتىنە ۇيلەنىپ، ودان ءبىر قىز كوردى. تىلەۋقان توقتاۋباي ۇلىن 1969 – جىلى تۋىلعاننان اجەسى كەنجەتاي باۋىرىنا سالىپ العان. تىلەۋقان 13 كە كەپ، وڭ مەن سولىن كادۋەلگىدەي تانىپ قالعاندا، كەنجەتاي اجەسى قايتىس بولادى. كوكىرەگى كوشەلى كورگەندى اجەسىنىڭ ايالى الاقانىندا وسكەن تىلەۋقان ماعان وزگەلەرىنەن گورى وجەت سەزىلدى. جازاتىنىما بىردەن سەنىم ءبىلدىرىپ، تالاي سىردىڭ تيەگىن وسى تىلەۋقان رياسىز اعىتتى. تىلەۋقاننىڭ ايتۋىنشا، كەنجەتاي مارقۇم «جالعىز باۋىرىم ەدى...» دەپ وتىرادى ەكەن. ول – ۇلى وتان سوعىسىنان قايتپاي قالعان اعاسى، ناقتىلاڭقىراپ ايتساق، مۇقاعاليدىڭ اكەسى – سۇلەيمەن! تىلەكەڭ كەنجەتاي اجەسىنىڭ مۇنداعا دەيىن تۇتىنعان كونە تەرى قاپ راديوسىن ساعىنا ەسىنە الدى. بىزدە «مادەنيەت زور توڭكەرىسىنىڭ» قۇيىنى ۇيتقىپ سوعىپ تۇرعان تۇس. راديونى جاسىرىپ تىڭدايتىن كەز. راديودان «مۇقاعالي ماقاتايەۆ!» دەگەندى ەستىگەندە، جۇرەگى، باۋىرى ەزىلىپ، «سارجايلاۋ» ءانى اۋەلەگەندە، سەل – سەل بولىپ جىلايدى ەكەن جارىقتىق. «سارجايلاۋ» انىنەن سوڭ ءوزى جۇرگەن قارقارا، شالكودە جايلاۋلارى ەسىنە ورالىپ كوڭىلى بوسايتىن بولسا كەرەك. دەكتور مۇقاعاليدىڭ ساڭقىلداعان قىران داۋىسىن كوبىندە ەفيردەن تىڭداپ، قۇلازىعان جان الەمىن جاساڭعىراتاتىن سەكىلدى. ول كەزدە كەنجەتايلار دۋلاتى وتكەلىنىڭ شەكاراعا 3 – 4 كيلومەتر جاقىن ماڭىنداعى «جالاڭاش ءيىن» دەگەن جەرىن تۇراقتاعان. اپەكەسى كەنجەتاي شەكارادان اۋعاندا مۇقاعالي ناعيمان اناسىنىڭ ومىراۋىندا قالعان بىرەر جاستارداعى بوبەك. كەنجەتايدىڭ ءسابي مۇقامەتقاليدى كورمەۋى مۇمكىن ەمەس.
تىلەۋقاننىڭ كەلىنشەگى جانىمقان، ولاردىڭ قاستەر، قارقىن دەگەن ەكى بالاسى بار. تىلەۋبايدىڭ كەلىنشەگى ورىنقان، ولاردىڭ دا قۇرالاي دەگەن ۇلى، سايا، ءاليا دەگەن قىزدارى ءوسىپ كەلەدى.
كەنجەتاي مارقۇمنىڭ وتىرىپ – وتىرىپ بالالارىنا: «جەتەۋىڭ جەردىڭ استىندا، تورتەۋىڭ جەردىڭ ۇستىندەسىڭدەر» دەپ، كەيدە «جەتەۋى جەرگە باردى، تورتەۋىڭ ەلدە قالدىڭ» دەيتىنى ءوزىنىڭ 11 قۇرساق كوتەرگەنىن ايتقانى ەكەن. جايىلقان دەگەن التى – جەتى اي بولعان اق سازانداي ءبىر ۇلى دا باسىنان كۇن ءوتىپ شەتىنىپ، ۇركىن – قورقىن جىلداردىڭ قۇربانى بولعان. سوندا، بەلىنە شوت قىستىرىپ العان قۇلپەيىس اتا، قۇلبەك بالاسى مەن كەنجەتاي كەلىنى بار توپقا: «... سەندەر ءبىرىڭ ءبىرىڭنىڭ يىقتارىڭنان ۇستاپ ءتىزىلىپ، سوعىلىپ قويىلعان تام سياقتى ساعىمدالىپ ءجۇرىپ وتىڭدەر، مەن مىنا جايىلقاندى جەرگە تاپسىرىپ، ءبارىبىر ارتتارىڭنان جەتەم» دەپ جالعىز قالىپ قويىپ، ءوزى قالجاتتىڭ اياققى تۇسىنا نەمەرەسىنىڭ بەيىتىن شوتپەن قازىپ جەرلەپ، قاسىرەتتىڭ جاسىمەن ساقالىن جۋىپ، كوپتىڭ سوڭىنان كەيىن جەتكەن.
كەنجەتاي ماقاتاي قىزىنىڭ اۋعان ەلمەن كەلە جاتقان جولىندا اپىز، جايىلقان دەگەن، «قالىڭ اۋرۋدا» ديقان دەگەن ۇلدارى ءولىپ، كەيىنگى ۇلدارىنىڭ اتىن ىرىمداپ، ءبىر جاعى «ۇل توقتاسىن» دەپ، توقتان، توقتاۋباي دەپ قويعانى انىق.
ۇلكەن قىزى مەيىرقان كەنجەتايدىڭ 32 جاسىندا 1942 – جىلى 14 – ناۋرىز كۇنى ءومىر ەسىگىن اتتاعان. بويجەتىپ، قازاقپەن اۋىلى ارالاس، قويى قورالاس قىرعىز ەلىنە ۇزاتىلعان. جولداسىنىڭ اتى – كوشەرباي. كوشەرباي مەن مەيىرقاننىڭ بالالارى – بولاتقان (قىز)، ءابىلقاسىم، ءپاريدا، ءابىلقايىر، كادەن (شىن اتى – ءابدىقادىر)، ءابىلنۇر، ناعيمان، پەريزات. 2005 – جىلى مەيىرقان، ءابىلقاسىم، نۇرلىقان، اسقار ءابىلقاسىم ۇلى ءتورت ادام اقيىق اقىن مۇقاعاليدى تۋعان ناعاشىلارىنىڭ قالعان اۋلەتتەرىن تۇڭعىش تۋىسشىلاي الماتى شاھارىنا كەلىپ، جۇلدىز اعامىزدىڭ ۇيىندە 20 كۇن بولىپ قايتقان. قازاقستاننان ورالعان ءبىر ايدان كەيىن قىركۇيەكتىڭ 5 – كۇنى دۇيسەنبىدە ءابىلقاسىمنىڭ (1962 - 2005) استىڭعى ەرنىن ارا شاعىپ، قارىس جەردەگى ەمحاناعا جەتكىزۋگە دە ۇلگىرمەي، نە ءبارى جارىم ساعاتقا جەتپەيتىن ۋاقىتتا و دۇنيەگە اتتانىپ كەتە بارعان. 2009 – جىلى 19 – ناۋرىزدا، مەيىرقان تىلەپبەرگەن توقتان ۇلىن ەرتىپ، قازاقستانداعى ناعاشىلارىنا ەكىنشى رەت كەلگەن. دەمەك، جۇلدىز مۇقاعالي ۇلىنىڭ كومەگىمەن مەيىرقاننىڭ كادەنى قازىر الماتىدا جۇمىس ىستەيدى.
انشەيىن قىرعىز دەگەنى بولماسا، مارقۇم كوشەرباي كىسىلەر وزدەرىن «قوجبانبەت ىشىندە اعىمسارىمىز» دەپ اتاپ، مۇنداعا دەيىن «قازاق» بوپ كەلگەن قىرعىزدار - تۇعىن. بۇل دا بولسا ولاردىڭ قازاق ىشىندە ءوسىپ – ونگەنىنىڭ ءبىر سالدارى ەدى.
مەيىرقاننىڭ ءبىر قىزىنىڭ اتىن «ناعيمان» دەدىك. «جەڭگەمنىڭ اتى ناعيمان بولاتىن. سەندەر سونىڭ اتىن ۇمىتپاي جۇرىڭدەر دەپ، مەيىرقان اپەكەمنىڭ ءبىر قىزىنىڭ اتىن سولاي ناعيمان قويدى» دەدى كەنجەتايدىڭ كىشى قىزى بەيقۇتقان. ال، سول ناعيمان 1975 – جىلى تۋىلعان ەكەن. بۇل ناعيمان توقتامىس دەگەن شاجا جىگىتكە ۇيلەنىپ، 3 بالا ءسۇيىپتى. الدىڭعىسى – ەگىز، ەكى قىز، اتتارى گۇلىم، نۇرىم، ەكىنشىسى – ۇل، اتى ەلمان. ناعيمان چاپچالداعى اسكەري بولىمگە قاراستى 67 – پولىك الاڭىندا مۇعالىم.
كىشى قىزى بەيقۇتقان 1952 – جىلى كەنجەتايدىڭ 42 جاسىندا دۇنيە ەسىگىن ىڭگالاپ اشقان. شەشەسى قايتىس بولعاندا 31 جاستا – تۇعىن. كەنجەتايدى بەيقۇتقان «اپا» دەپ، توقتان، مەيىرقان، توقتاۋبايلار «شەشە» دەپ اتاعان. بەيقۇتقان ايتادى: «كەنجەتاي اپام دەنەلى، مىنەزى سالماقتى، اقكوڭىل ادام ەدى. راديونى ول ۋاقتاردا جاسىرىن تىڭدايتىنبىز. مۇقاعاليدىڭ اتى راديودان ەستىلگەندە، اپام كەنجەتاي جىلاپ قويا بەرۋشى ەدى». مۇنى ەستىپ، اۋىلداعى انامدى ويلاعان مەنىڭ دە كوزىمە مونشاق ءۇيىرىلدى. مۇقاعاليدىڭ اپەكەسى كەنجەتاي مەن مەنىڭ كۇلاشقان انامنىڭ تاعدىرى نەگىزىنەن ۇقسايتىن ەدى. شەشەم – شۇيكە دەگەن ەلدىڭ قىزى. ناعاشىلارىمنىڭ ءبىرى قالماي 1959 – جىلى قازاقستان جەرىنە اۋىپ، كۇلاشقان ارۋ 16 جاسىندا اكەمە ۇيلەنىپ، جالعىز قىز مۇندا قالىپ قويعان. ءسابي كەزىمنەن كورىپ وسكەنىم – انام بايقۇستىڭ دەمالعان ارەديك ۋاعىندا وتتىڭ باسىندا سىڭسي اندەتىپ جىلاپ وتىراتىنى. «جازىقسىز جاس» دەيتىن پوەمامدى اناما ارناپ جازعامىن، اتالعان پوەما الماتىنىڭ اق وتاۋ باسپاسىنان 2010 – جىلى جارىق كورگەن «قوڭىر دالا – قوبىز جىر» الماناعىندا تولىعىمەن باسىلدى.
تۇرلىقان قۇلپەيىس قىزىنىڭ «... شەكارادان ەس كىرىپ قالعان كەزىمدە وتتىك. ءۇي كورسەك، جۇگىرىپ بارىپ ايران سۇراپ ىشەتىنبىز. ءار جەردە ءبىر تونالىپ، قۇدايدان قۇرى باسىمىزدىڭ اماندىعىن عانا تىلەپ قالدىق. شولدەن قاتالاعاندا، جەلكەك دەيتىن ءشوپتى جەردەن جۇلىپ الىپ اۋزىمىزعا سالىپ شايناپ، سونىڭ سۋىن شىعارىپ سوراتىنبىز...» دەپ وتىراتىنى ءالى بەيقۇتقاننىڭ قۇلاعىندا.
بەيقۇتقاننىڭ جولداسى – قوجا، ال، قوجا مەن بەيقۇتقاننان داۋلەت، قۇرمانالى، قايرات، قۇرمانبەك، باعدات، كۇلشات، تۇرسىنگۇل، جۇماگۇل، باقىتگۇل، اتىرگۇل دەيتىن 5 ۇل، 5 قىز تارالادى.
ەستەلىك قاتىرەمە مۇنشاما قۇرلى كوپ جاۋاپتى تىنىمسىز جازۋدامىن. سان ادامنىڭ اۋزىنان شىققان قىرۋار ءسوزدىڭ كەمشىنىن تولىقتاپ، كەتىگىن قالاۋدامىن. اڭگىمە اراسىندا، توقتان كاريا: «شەشەم كەنجەتاي 〈جىلىم - دوڭىز〉 دەپ جۇرەتىن. 1983 – جىلى مازاردا قايتىس بولدى. ول كىسى اكەسى تۋرالى 〈اكەم - دومبىراشى، دومبىرامەن اعاش ورتەكە ويناتىپ وتىراتىن〉 دەۋشى ەدى» دەگەندى قوسىپ قويدى. توقاڭنىڭ ايتۋىنشا، «ءبىر اكپەم بار، اتى - اقجان» دەپ وتىرادى ەكەن. اقجان – ءور تەكەس پەن قىزىلكۇرەدە (تەكەس) جاساعان، كەنجەتايدىڭ بىرگە تۋعان اكپەسى. شەشەسى مەن توقتان بىرگە ىزدەۋ سالا ءجۇرىپ اقىرى تاپقان. كەنجەتاي توقتاندى ەرتىپ، اقجانعا ءبىر رەت تۋىسشىلاي بارعاندا، ءور تەكەستىڭ اقدالاسىنىڭ بالىقسۋ جايلاۋىندا وتىرعان. شالى ەرتەرەك دۇنيەدەن ءوتىپ، جەسىر ەكەن. اقجان جاق ارتتا قالعان ەلى – جۇرتىمەن حات الىسىپ تۇراتىن بولعاندىقتان، مۇقاعاليدىڭ اكەسى سۇلەيمەننىڭ ۇلى وتان سوعىسىنان قايتپاي قالعانىن كەنجەتايدان بۇرىنداۋ ەستىگەن. كەنجەتايلار چاپچالدىڭ كىشى كوكسايىندا وتىرعاندا، اعاسى سۇلەيمەننىڭ سوعىستا قايتىس بولعانىن ەستىرتۋگە ءۇش ادام كەلگەن دە، اۋەلى قارا قوزى سويىلىپ، كەنجەتايعا ەرتەسى ەستىرتكەندە، كەنجەتاي ەسىنەن تانىپ قالعان دەيدى. كەنجەتاي مەيىرقاندى تانىستىرىپ كەيىن دە اقجانعا ءبىر مارتە بارعان. مارقۇم وسى قىزىنا: «ەكى تاۋ قوسىلماسا دا، ەكى ەل قوسىلادى. ناعاشىلارىڭدى تاۋىپ ال!» دەپ كوپ ايتاتىن كورىنەدى. كەيىندەپ، ناعاشىلارىنان مەيىرقانعا ەكى دۇركىن سالەم حات كەلگەن. بىردە، مۇقاعاليدىڭ 60 جىلدىعىن بىرگە تويلاۋعا قاتىناسۋعا شاقىرعان. سول كەزدەگى ەكى حاتتى دا مۇقاعاليدىڭ ءىنىسى كورپەش جازعانعا ۇقسايدى.
ولار مەيىرقاننىڭ بالاسى ءابىلقايىردىڭ دا «مۇقاعاليدىڭ قايتىس بولعانىن ءبىز راديودان ەستىدىك!» دەپ ايتاتىنىن قايتالادى. ءابىلقايىر مەن بەيقۇتقاننىڭ ءسوزىنىڭ ءبىر جەردەن شىعۋى ءبارىمىزدى راسقا سەنۋگە شاقىرادى. نەگە دەسەڭىز، مۇقاعالي قايتىس بولعاندا، بەيقۇتقان 24 جاستا عوي، ايتقانىنىڭ وتىرىگى جوق!
كەنجەتايدىڭ كىشى ۇلى توقتاۋباي مارقۇمدى بىزگە كەزدەسۋگە تاعدىر جازباپتى. مەن كەلەدى دەگەندى ەستىپ، توقتاننىڭ قارىنداسى بەيقۇتقان دا كەلىپ وتىرىپتى. تۋىستار سۋرەتكە ءتۇسىپ ەستەلىك قالدىردىق. ال، مەيىرقاننىڭ ءۇيى چاپچالدىڭ اۋدان ورتالىعىندا ەكەن دە، قايتا قايتقاندا ىزدەۋگە تۋرا كەلدى. تىلەۋقانعا تەلەفون جالعاتىپ قۋزاۋ سالعىزىپ ەدىم، مەيىرقان ناۋقاستانىپ قۇلجا قالاسىنىڭ ءبىر ەمحانادا داۋالانىپ جاتقانىنان دەرەك الدىم.
مەيىرقانمەن قۇلجاعا بارعاندا سۇحباتتا بولماق ويىممەن چاپچالدا ەكى كۇن ايالداپ، ءۇشىنشى كۇنى مەيىرقان قۇلبەك قىزىن قۇلجاداعى وبلىستىق جۇڭگوشا دارىگەرلىگى شيپاحاناسىنىڭ 9 – قاباتىنان ىزدەپ تاپتىم. مىنا اپەكەمنىڭ تولىق تۇلعاسىنا قاراپ، كەنجەتاي اكپەمىزدى ويشا ەلەستەتتىم. «وزىنە ءدال تارتقان قىزى دا وسى كىسى بولدى – اۋ» دەپ ءتۇيدىم. ەنەسىنە مارقۇم ءابىلقاسىمنىڭ ايەلى، كەلىنى نۇرلىقان قاراپ جاتىپتى. جيەن اكپەم مەنى اسا كوڭىلدى رايمەن قارسى الدى. بالاشا قۋانىپ اعىنان اقتارىلا سويلەدى.
- شەشەم 11 قۇرساق كوتەرگەن ادام. ءبارى ءولىپ، ءتورت بالاسى ءتىرى قالىپ بۇگىندەرى ءوربىپ – وستىك. ءىنىم توقتاۋباي دا ەرتە قايتىس بوپ، قازىر ەندى ۇشەۋمىز قالدىق. «ادام - ۇرپاعىمەن باقىتتى!» دەگەن راس ەكەن، قۇدايعا شۇكىر، بالا – شاعالارىمىزدىڭ قىزىعىن كورۋدەمىز. «قالىڭ اۋرۋدا» ءولىپ كەتكەن ديقان اعام مەنى «بوشكەن» دەپ شاقىرۋشى ەدى. اۋىرىپ جاتىپ، «بوشكەن، سۋ اكەلىپ بەرشى؟» دەيتىن. «قالىڭ اۋرۋ» دەگەنىم – شەشەك. ديقان اعامدار قاپ – قارا بوپ، دەنەسى ءىسىپ، ورىندارىنان تۇرا المايدى، جىلايدى، شەتتەرىنەن سۋ سۇراپ جاتادى. ديقان اعام ماعان «مەن وسىدان ءتىرى قالسام، بوشكەن سەنى ارقاما كوتەرىپ باعامىن» دەيتىن ەدى. سول شەشەك دەگەن پالەدەن توقتان اعام ەكەۋمىز عانا امان قالدىق... شەشەم مارقۇمنىڭ اقجان دەگەن اپەكەسى بولعان. وسى جاقتاعى سول اقجان دەگەن جالعىز تۋعان ناعاشىما شەشەم 1959 – جىلى مەنى 16 جاسىمدا تانىستىرىپ الىپ باردى. اقجانعا 9 ادام اتپەن باردىق. كىندىكتاس اسىپ قۇر دەگەن جايلاۋعا باردىق. سول كەزدە اقجان ءوزى دە، كەلىنى دە جەسىر ەكەن. كادىرباي، كادىربەك دەگەن ەكى نەمەرەسى جانە ءبىر ەر ادام ءجۇردى. ءبىزدى قارا تاي سويىپ كۇتتى. چاپچالدىڭ وداعىندا قىزاي دايىربەك دەگەن ادام بار، دايىربەكتىڭ ءىنىسىنىڭ اتى ساتىبالدى، اقجاننىڭ قىزىنىڭ بالاسى وسى دايىربەك! – دەدى ماعان.
قايتارىمدا، مەيىرقان اپەكەمىزدەن شەشەسىنىڭ سۋرەتىن الا كەتتىم.
ەندى، اقجان ماقاتاي قىزى جونىندە اڭگىمە ورەيىن. اقجاننىڭ قىزىنىڭ بالالارى دايىربەك، ساتىبالدىلار قازىر چاپچالدىڭ كىشىبۋرا دەگەن اۋىلىندا. اقجاننان پىستە، نۇربوپا دەگەن ەكى قىز ەكەن، مۇنى ماعان 67 جاستاعى ساتىبالدى ادەنبەك ۇلى ايتىپ بەردى. ارينە، وسى ساتىبالدى دا، دايىربەك تە پىستەدەن تۋىلعان دەمەكشىمىن. اقجان اپەكەمىز ءابدىلدا دەگەن اداممەن ۇيلەنگەن. قوجبانبەتتەن تۇرسىن، تۇرسىننان قوزىباق، قوزىباقتان شارۋ، شارۋدان تەمىربەك، تەمىربەكتەن ءابدىلدا، ءابدىلدادان مۇقان. مۇقاننىڭ ايەلى – كۇلىمقان. ءابدىلدا 1954 – جىلى ءور تەكەستە قايتىس بولىپ، ءمايىتى كوكتوبە دەگەن جەرگە قويىلعان. اقجاننىڭ تۋعان ءسىڭلىسىنىڭ قىزى مەيىرقان جوعارىدا ايتقان، اقجاننىڭ نەمەرەلەرى دەگەن كادىرباي، كادىربەكتەر مۇقان مەن كۇلىمقاننىڭ ۇلدارى. مەيىرقان تانىستىرىلىپ بارىپ كوپ وتپەي، اقجان، نۇربوپا، كۇلىمقاندار 1959 – جىلدان بىلاي زاڭدى تۇردە قازاقستانعا قونىس اۋدارعان. اقجاننىڭ ءبىر قىزى پىستە بولسا قىزايدىڭ ورازايى بولىپ كەلەتىن ادەنبەك دەگەن اداممەن ۇيلەنگەن دە، قازىر ادەنبەكتەن جاڭاعى ءوزىمىز ايتقان دايىربەك پەن ساتىبالدى 2 ۇلدان باسقا، دامەلقان، ماكەن دەگەن 2 قىز بار، دامەلقان ءور تەكەستىڭ ۇزىنبۇلاق اۋىلىندا، ماكەن چاپچالدىڭ سوپىنبۇلاق اۋىلىندا تۇرادى. بۇل كىسىلەردىڭ ءوز ناعاشىلارى قوجبانبەتتىڭ تۇرسىنى بولعانمەن، ۇلى ناعاشىلارى مۇقاعاليداي مارقاسقانى ومىرگە اكەلگەن الجان رۋى دەگەن ءسوز...
... جەڭىل جەل تاباندا بەسەۋ بارمىز: الدىندا مەن، سوڭعى ورىندىقتا بەرلين، قايرات، تىلەۋقان، رولدا نۇرسەرىك. ءبىز كەنجەتايدىڭ بەيىتىنىڭ باسىنا بارىپ قۇران وقۋعا، جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ شەكارا بويىن بويلاي، قوناقاي مازارىن بەتكە الىپ جۇيتكىپ كەلەمىز. اڭگىمەنىڭ كورىگىن قىزدىرىپ كەلەمىز. قاتپارلى تاريحتىڭ قارت قويناۋىنان كەزەك – كەزەك سىر ساپىرۋدامىز. ىشىمىزدە كەنجەتايداي كارى قۇلاقتى كوزىمەن كورگەن اتپال جىگىت بار، ول - كەنجەتايدىڭ نەمەرەسى مىنا تىلەۋقان. تىلەۋقان - كەنجەتاي اپاسىنىڭ ءيىر – ءيىر قولدارى بالعىن ءتانىن مول سيپاعان، اپانىڭ ءاپپاق مەيىرىنە قانىپ وسكەن ۇرپاق. ەل تاريحىنان گورى جەر تاريحىن تىلەۋقان كوبىرەك پىسىقتاپ كەلەدى.
باتىستاعى دۋلاتى وتكەلىنە كەلگەن سوڭ شىعىس تۇستىككە بۇرىلدىق. وڭىمىزدا ون مەترگە جەتەر – جەتپەستە شەكارا سىزىعىنان ارى قازاقستان دالاسى، سولىمىزدا بىزبەن ۇزاققا جارىسا سوزىلعان جاسىل ورمان. جۇڭگو مەن قازاقستاننىڭ بەيبىت دوستىعى جاساي بەرسىن! ءبىز تىنىش ەلدە ءومىر سۇرگەن تىنىسىمىزدى كەڭ الدىق.
جولىمىزدىڭ شىعىسىندا قوناقايدىڭ قىساڭى كولبەپ جاتىر. باتىسىندا جۇڭحۋانىڭ 5 مىڭ جىلدىق جازبا تاريحى «ءۇيسىن مەملەكەتى» دەپ اتاعان بايىرعى جۇرتتىڭ كۋاسىنداي بوپ، ءبىرىڭعاي ۇقساس قورىمدار «ءۇيسىننىڭ توبەلەرى» مەنمۇندالايدى. ىلەنىڭ وزەنىن بويلاپ، قازاقستاننىڭ ءبىر ءبولىم ءوڭىرى مەن جوڭگونىڭ ىلە ايماعىن تۇتاستاي ءوز ىشىنە وراپ، ءتاڭىرتاۋدىڭ سىلەمدەرىنىڭ بويىن قامتىپ جاتقان ەجەلگى ءۇيسىن ەلى تۋرالى جاپون عالىمدارى زەرتتەۋ جۇرگىزىپ، ارحولوگيالىق دالەلدەر ايتىپ، ۇلكەندى – كىشىلى 3 مىڭنان استام ءۇيسىننىڭ زيراتتارىنىڭ بار ەكەندىگىن رەسمي نومىرلەگەنى انىق. جولشىباي «مۇرىن تاس»، «دۋاننىڭ سوقپاسى»، «قوس وبالاردى» سوڭىمىزعا قالدىرىپ، بودەتى سۋىنىڭ قيىس شىعىس كوپىرىنە قاراي ەڭكەيىپ، سوسىن قوناقاي مازارىنا قاراپ قايقايدىق. مىنەكي ەندى، مۇقىل تاممەن اينالاسى قورشالعان، وزدەرى ءبىر اۋىل سەكىلدى تومپايىپ – تومپايىپ جاتقان ءۇنسىز بەيىتتەرگە، كىسى ماڭدايىن سوعارداي تىم الاسالاۋ ەسىكتەن ارى اتتادىق. ايگىلى قوناقاي مازارىنىڭ ىشىنە ەندىك.
قوناقاي مازارى – ىلە وڭىرىندەگى ەڭ بايىرعى مازار. بۇل مازار – چاپچال وڭىرىندە، 1160 – جىلى تۋىلىپ، 1229 – جىلى ومىردەن وزعان، المالى قالاسىندا وتكەن اتاقتى تۇركى عۇلاماسى ماۋلەنا ءجۇسىپ ساكاكيدىڭ (ساحاق) كەيىن قوناقاي مازارى اتالىپ كەتكەن وسى مازارى جايىندا ياعني اتالعان عۇلامانىڭ ءومىرى تۋرالى مۇحاممەت قايدار دۋلاتي (1551 – 1500) ءوزىنىڭ «تاريحي ءراشيدي» دەگەن ەڭبەگىندە، ءابىلعازى باھادۇرحان (1606 – 1664) «شەجىرە - تۇرىك» دەگەن ەڭبەگىندە ازدى – كوپتى مالىمەتتەردى مىسالعا كەلتىرەدى. ايتالىق، شاعاتاي حاننىڭ اقىلشىسى بولۋداي ۇلكەن مىندەتتى ارقالاپ جۇرگەن عۇلامانىڭ مارتەبە – بەدەلىنىڭ تىم – تىم جوعارىلاپ بارا جاتقانىن كورە الماعان وردادا بىرگە ىستەيتىن كۇنشىل دە قاسكۇنەم ءبىر ۋازىردىڭ جامانداۋىمەن ول زىندانعا تاستالىنىپ، قالعان ءومىرىن سوندا تاۋىسقان دەپ جازادى. قازىرگى قوناقاي مازارى سول عۇلاما ەسىمىنە بەرىلگەن دەپ تاريح ايتادى.
مازار چاپچال قالاشىعىنىڭ باتىسىنا 60 قانشا كيلومەتر كەلەتىن قوناقاي اڭعارىندا، جۇڭگو مەن قازاقستان شەكاراسىنا جاقىن ماڭداعى بيىك جوتادا ءالى تۇر. مۇنداعى جەرگىلىكتى تۇرعىندار مازاردىڭ تەرىستىك ەتەگىندەگى «شيپا باستاۋ» دەپ اتالاتىن مينەرالدى بۇلاق كوزىنەن اعىپ شىققان سۋدىڭ ءتۇرلى ناۋقاسقا ەم بولاتىنىن ايتىپ، ونى ىرىمداپ، ۇنەمى ىشەدى. باتىس تومەنىندە بودەتىنىڭ سۋى، شىعىس استىڭعى قاباقتا «بۋاز تەرەك» بار. بالا كوتەرمەگەن، بالاسى توقتاماعان ايەل كىسىلەر ءالى دە وسى «بۋاز تەرەككە» كەپ اق بايلاپ، بوس بەسىكتەردى اسىپ، ءتاۋ ەتەدى. اللانىڭ جاراتىپ قويعان ءتابيعاتتاعى جاندى – جانسىز نارسەلەرىنە تابىنۋشىلىقتا شامان ءدىنىنىڭ دە سارقىنشاعى بار دەپ ويلادىق. كەلۋشىلەر سۋ الىپ ءىشسىن دەپ قويىپ قويعان «شيپا باستاۋدىڭ» باسىنداعى الگى كەتىك شىنى مەن كونەتوز قالايى ءشومىشتىڭ وزىنە قانشالاعان جىلداردىڭ ءجۇزى بولعانىن دا ءبىر قۇدايدىڭ ءوزى بىلەدى. ال، مازاردىڭ توبەسى شاتىر فورمالى، قابىرعالارى تىك ءتورتبۇرىش كۇيىندە، توبەسىنە جابىلعان الۋان قاڭىلتاق كىرپىشتەر قازىر دە فورما – بوياۋىن قالپىنشا ساقتاعان، ءتورت جاعىنا كولەنەڭ ارقالىق اعاشتار مەن تىك دىڭگەكتەر قويىلعان. ەكى جاققا اشىلار ەسىگى وڭتۇستىككە قاراعان. مازاردىڭ باتىس جاعىندا كونە مەشىت بار. مازارعا ارنايى كەلىپ تۇنەپ قايتاتىنداردىڭ اياعى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ۇزىلگەن ەمەس. مازار 1911 - جىلى قايتا جاڭالانعان. 1990 – جىلى 9 - جەلتوقساندا بۇل ورىن جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسى شينجياڭ ۇيعۇر اۆتونوميالى رايوندىق حالىق ۇكىمەتى تاراپىنان اۆتونوميالى رايون دارەجەلى ءتۇيىندى قورعالاتىن مادەني مۇرا قاتارىنا ەنگىزىلگەن.
تىلەۋقان دا كوپ مەزگىل كەلمەي، اپاسىنىڭ بەيىتىنەن كوز جازىپ قالا جازداعان ەكەن. كەنجەتايدىڭ بەيىتىن قوناقاي مازارىنان شىعىس قيىس 15 مەتر جاقىن ارالىقتان ىزدەپ تاپتىق. ورتادا – اقبىلەك قانىبەك قىزى دەگەن ءبىر تاڭاتار كەمپىردىڭ بەيىتى. كەنجەتايدىڭ باسىنا قويىلعان كوك تاستىڭ جازۋى تىم وشكىندەپ كەتىپتى. «ءبيسسمىللا راحمان راحيم. كەنجەتاي ماقاتاي قىزى 1983 – جىلى 7 – اي 22 – كۇنى 73 جاسىندا قايتىس بولدى» دەگەن جازۋدى ساۋساعىممەن سىزىپ وتىرىپ ءارىپ بويىنشا وقىپ شىقتىم. 27 جىلدان كەيىن كەلىپپىز. كونەرگەن قورىمدى ءشوپ باسىپ، اقسەلەۋلەر جەلمەن تەربەلىپ، ءۇنسىز سىبىرلايدى. مەنىڭ اجەم جۇپارقان قۇتتىبەك قىزى - قوڭىربورىكتىڭ قىزى، 9 جاسىندا البانداردىڭ ۇلت ازاتتىق توڭكەرىسى تۋىلىپ، 1916 – جىلى وسىلاي اۋعان ەلمەن ءوتىپ كەلگەن. 1982 – جىلى 5 – جەلتوقساندا مەنىڭ تۋعان جەرىم ءور تەكەستىڭ اقسۋ اۋىلىندا قايتىس بولعان. قاراعاندا، كەنجەتايمەن ءبىر تۇستاس جاساعان ەكەن. تىلەۋقاننىڭ دا، مەنىڭ دە 10 جاس كەزدەرىمىزدە اجەلەرىمىزدەن كوز جازىپ قالعانىمىز نەدەگەن ۇقسايدى! ەكەۋمىزدىڭ اجەلەرىمىز ءبىر تاعدىرلى كىسىلەر بولدى. مەن مۇقاعاليدىڭ «اق كيمەشەك كورىنسە» دەگەن ولەڭىن ىشىمنەن كۇبىرلەپ تىلەۋقان بولىپ وقي باستادىم:
اجە، سەن بىرگە ءجۇرسىڭ مەنىمەنەن،
ولىگە مەن ءوزىڭدى تەلىمەگەم.
اق كيمەشەك كيگەن ءبىر كەمپىر كورسەم،
اق كيمەشەك استىنان سەنى كورەم.
ءوڭى – ءتۇسى وزىڭنەن ءبىر اۋمايدى،
نەمەرەسىن ەرتپەسە جۇرە المايدى.
تانىس داۋىس، تانىس ءسوز، تانىس ءماسى،
كوزىمە وتتاي باسىلىپ، الاۋلايدى.
اپپاقتىعى ۇقسايدى ءارىنىڭ دە،
ءاجىمىڭ دە، اۋمايدى ءتالىمىڭ دە.
... الەمدەگى اجەنىڭ ءبارى ءبىر مە؟!
اجە، سەن ءتىرى ءجۇرسىڭ ءالى كۇنگە.
ەندەشە، مۇقاعالي جىرلاعانداي تىلەۋقاننىڭ كەنجەتايداي اجەسى دە ارامىزدا ءتىرى ءجۇر. مۇقاعاليدىڭ اتاسى ەكى سويلەمەيتىن ەر كوڭىلدى، كوكپار دەسە ەلەڭدەپ وتىرا المايتىن ادام بولعان دەسەدى عوي، ءسويتىپ جۇرگەندە كوكپاردان اياعىن مەرتىكتىرىپ الادى. اجەسى تيىن امالسىزدان ماقاتايدىڭ اياعىن بالتامەن كەسىپ تاستاعان. كەيىن دە، اعاش اياعىمەن ءجۇرىپ تە كوكپاردا جاس جىگىتتەرگە دەس بەرمەي، تالاي كوكپاردىڭ ەتىمەن اۋىلدىڭ بوقمۇرىندارىن قورەكتەندىرگەندىگىن ابدىكە اسانوۆ جازادى. سول «ماقاتاي اتامىزدىڭ بەيىتى قاراسازدان 30 – 40 شاقىرىم جايلاۋداعى كەڭبۇلاق دەيتىن جەردە. بۇل كەزىندە ولاردىڭ اتا قونىسى بولعان. شالكودە اڭعارىنىڭ تەرىسكەي قاپتالى. كەيىن مۇقاعالي وسىناۋ اتاقونىسقا تالاي رەت ات باسىن بۇردى».
جەر، اينالدىڭ،
مەن توسىڭە جايعاستىم.
ساعان ءمىنىپ،
اسپان باردىم، اي باستىم.
دوڭگەلە جەر، دوڭبەكشى جەر، اينال جەر،
ارقاڭنان مەن ايىرىلا قويماسپىن.
ساعان ءمىنىپ،
قار دا باستىم، قان باستىم،
ءولىپ بارىپ،
ومىرىڭمەن جالعاستىم.
قايتا تۋىپ،
قايتا تۇرىپ قابىردەن،
قارعىپ ءمىنىپ، جالىڭا مەن جارماستىم.
مەيلى، مەنى توپىراق جاۋىپ، شاڭ باسسىن،
جىل، عاسىرلار ماڭگىلىكپەن الماسسىن.
تەرىڭدى ۇڭگىپ،
سەنىڭ الىپ جوتاڭدا،
ايتەۋىر مەن وقىرا بوپ قالماسپىن.
مەنسىز جازدار،
مەنسىز قىستار، كۇز وتەر،
مەن بۇلدىرگەن جون تەرىڭدى تۇزەتەر.
ولىگىم دە،
ولسەم ەگەر، ماڭگىلىك
ەكى – ءۇش مەتر پۇشپاعىڭدى كۇزەتەر...
مۇقاعاليدىڭ «دوڭگەلە، جەر» دەگەن ولەڭى كىسىگە وي سالارلىق ەمەس پە؟ ءبىز مۇقاعاليدى ساعىنعاندا كەنجەتاي اكپەمىزدىڭ قاسىنا بارىپ تۇرامىز.
2010 – جىلى جەلتوقسان، قۇلجا.
* ەسكەرتۋ: بۇل ماقالا 2011 – جىلى قازاقشا «پاراسات» تورابى جۋرنالىندا سۋرەتتەرىمەن قوسا تولىق جاريالانعان. سونداي – اق «ىلە گازەتىنىڭ» 2011 – جىلى ءساۋىردىڭ 29 – كۇنگى ءولارا سانىنىڭ 2 – 3 - بەتتەرىندە، الماتىدان شىعاتىن «مۇقاعالي» جۋرنالىنىڭ 2011 – جىلعى 7 – سانىنىڭ 31 – 33 - بەتتەردە قىسقارتىلىپ باسىلعان، ال، «انا ءتىلى» گازەتىنىڭ 2011– جىلى 28 – شىلدە كۇنگى نومىرىندە سۇحبات نەگىزىندەگى ۆاريانتى بەرىلگەن.(اۆتور).
جاۋاپتى رەداكتورى : نۇرعيسا قۇرمانجان ۇلى
وقىرمان نازارىنا
نازار سالا كەتەرسىز
- 1.
جۇڭحۋا حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ قاتىستى زاڭ-ەرەجەلەرىنە بويسىنىپ، توراپتا ءمورالدى بولىڭىز، ءسىزدىڭ ارەكەتىڭىز سەبەبىنەن تىكەلەي نەمەسە جانامالاي تۋىنداعان زاڭدىق جاۋاپكەرشىلىكتى ءوزىڭىز ارقالايسىز.
2.
قالام اتىڭىز بەن جازعان لەبىزىڭىزدى باسقارۋدىڭ بارلىق ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان.
3. حالىق تورابىنىڭ ءسىزدىڭ حالىق تورابىنىڭ لەبىز جازۋ بەتىنە جازعان لەبىزىڭىزدى توراپ ىشىندە كوشىرۋ نەمەسە لەبىزىڭىزدەن سيتات كەلتىرۋ ۇقىعى بار.
4.
ەگەر باسقارۋ جاعىنا پىكىرىڭىز بولسا، لەبىز جازۋ بەتىنىڭ باسقارۋشىسىنا نەمەسە حالىق گازەتى مەكەمەسىنىڭ توراپ ورتالىعىنا اڭىس ەتىڭىز.
تەلەفون: 67 /65368365-010 حات ساندىعى: kazakh@peopledaily.com.cn
بۇل بەتتىڭ مەنشىك ۇقىعى حالىق تورابىنا ءتان، كەلىسىمنەن وتپەگەندە كوشىرىپ پايدالانۋعا بولمايدى
Copyright © 1997-2012 by www.people.com.cn. all rights reserved
جۇڭگو كوممۋنيستىك پارتياسى اقپارات تورابى 
بۇل حابارعا باعاڭىز
لەبىز جازۋ
